Ҳанафий мазҳаби фақиҳларининг хронологияси

Фиқҳий китобларни мутолаа қилишда фақиҳларнинг қайси асрда яшаганларини билиш ҳам муҳим ўрин тутади. Масалан, Ибн Обидиннинг китобларини ўқиганимизда матнда “Лубоб” китобига ҳавола бериб кетилганини кўришимиз мумкин, лекин ушбу “Лубоб” китоби Ибн Обидиннинг ўз шогирди Абдулғани Ғунаймий томонидан ёзилгани ҳаёлимизга ҳам келмаслиги мумкин. Баъзан, бир хил исми шарифли, лекин бошқа-бошқа асрда яшаган олимлар учрайди. Ҳудди шу гапни китоблар борасида ҳам айтишимиз мумкин.

Қуйидаги рўйхатда Абу Ҳанифа роҳматуллоҳи алайҳдан бошлаб то бугунги кунимизгача ҳанафий мазҳаби ривожига ҳисса қўшган машҳур алломаларнинг номлари ва яшаб ўтган даврлари ҳамда яшаб, ижод қилган жойлари келтирилган. Шуни таъкидлашимиз лозимки, бу рўйхатга аслида ҳанафий фиқҳига катта ҳисса қўшган бўлсада, асосан илмнинг бошқа соҳаларида машҳур бўлган олимларни киритмадик, акс ҳолда рўйхат жуда ҳам узун бўлиб кетарди.

Шартли белгилар:

ҳ.й. – ҳижрий йил

в.э. – вафот этган

таҳ. – таҳминан

Ҳижрий иккинчи аср (719-816 милодий йиллар)

Абу Ҳанифа Нўмон ибн Собит (80-150 ҳ.й.) Кўфа. “Фиқҳул Акбар”
Абу Юсуф Ёқуб ибн Иброҳим (113-182 ҳ.й.) Кўфа, Боғдод. “Амолий”
Муҳаммад Шайбоний (132-189 ҳ.й.) Восит, Кўфа, Боғдод, Ракка. “Асл”, “Жомеи кабир”, “Жомеи сағир”, “Зиёдот”, “Сияри сағир”, “Сияри кабир”
Зуфар (110-158 ҳ.й.) Куфа, Басра

Ҳижрий учинчи аср (816-913 милодий йиллар)

Ҳасан ибн Зиёд (204 ҳ.й. в.э.) Куфа. “Мужаррад”
Абу Сулаймон Мусо Жузжоний (200 ҳ.й. в.э.) Боғдод. “Наводир”
Муалло ибн Мансур (таҳ. 150-211 ҳ.й.) Боғдод. “Наводир”
Абу Ҳафс Кабир Бухорий (150-217 ҳ.й.) Бухоро
Исо ибн Абон (211 ҳ.й. в.э.) Басра. “Хужаж”
Муҳаммад ибн Самоа (130-233 ҳ.й.) Боғдод. “Адаби қози”
Аҳмад ибн Амр Ҳассоф (таҳ. 185-261 ҳ.й.) Боғдод. “Аҳкаму авқоф”
Муҳаммад ибн Шужаъ (181-266 ҳ.й.) Боғдод. “Маносик”

Ҳижрий тўртинчи аср (913-1010 милодий йиллар)

Абу Жаъфар Таҳовий (239-321 ҳ.й.) Тоҳо. “Шарҳи маонил осор”, “Мухтасар”
Абу Мансур Мотрудий (333 ҳ.й. в.э.) Самарқанд. “Тавҳид”, “Таъвилоти аҳли сунна”
Муҳаммад Ҳоким Шаҳид (334 ҳ.й. в.э.) Бухоро. “Кофий”
Абул Ҳасан Кархий (260-340 ҳ.й.) Боғдод. “Мухтасар”
Абу Бакр Жассос (305-370 ҳ.й.) Рай, Боғдод. “Аҳкамул Қуръан”
Абу Жаъфар Ҳиндувоний (300-362 ҳ.й.) Балх. “Шарҳи жомеи сағир”
Абу Лайс Самарқандий (373 ҳ.й. в.э.) Самарқанд. “Навозил”, “Уюнул масоил”

Ҳижрий бешинчи аср (1010-1107 милодий йиллар)

Қудурий (362-428 ҳ.й.) Боғдод. “Мухтасар”, “Тажрид”
Абу Зайд Даббусий (367-430 ҳ.й.) Бухоро. “Тақвимул Адилла”
Абу Аббос Аҳмад Нотифий (446 ҳ.й. в.э.) Рай. “Жумалул аҳком”
Абдулазиз Ҳалвоний (448 ҳ.й. в.э.) Бухоро. “Мабсут”
Абул Ҳасан Али Сўғдий (461 ҳ.й. в.э.) Бухоро. “Нутаф фи фатво”
Абу Наср Аҳмад (474 ҳ.й. в.э) Рамхурмоз. “Шарҳи мухтасари Қудурий”
Аҳмад ибн Мансур Исфийжобий (480 ҳ.й. в.э.) Самарқанд. “Шарҳи жомеи сағир”
Фахрулислом Баздавий (таҳ. 400-482 ҳ.й.) Самарқанд. “Усул”
Муҳаммад Хохарзода (483 ҳ.й. в.э.) Бухоро. “Мабсут”
Абу Бакр Муҳаммад ибн Аҳмад Сарахсий (490 ҳ.й. в.э.) Сарахс, Ўзган. “Мабсут”

Ҳижрий олтинчи аср (1107-1204 милодий йиллар)

Заҳириддин Кабир Марғиноний (506 ҳ.й. в.э.)
Али Исфийжобий (454-535 ҳ.й.) Самарқанд. “Шарҳи мухтасари Таҳовий”
Содруш Шаҳид (483-536) Бухоро. “Воқеот”, “Шарҳи адаби қози”
Нажмиддин Умар Насафий (461-537) Насаф. “Тилбатут толаба”
Алоуддин Муҳаммад Самарқандий (539 ҳ.й. в.э.) Самарқанд, Бухоро. “Туҳфатул фуқаҳо”
Маҳмуд Замахшарий (467-538 ҳ.й.) Замахшар. “Руъус масоил”
Аҳмад ибн Мусо Кеший ( таҳ. 550 ҳ.й. в.э.) “Мажмаун навозил”
Носириддин Муҳаммад Самарқандий (556 ҳ.й. в.э.) Самарқанд. “Мултақот”
Рукниддин Кирмоний (565 ҳ.й. в.э.) “Жавоҳиру фатава”
Сирожиддин Али Ўший (таҳ. 569 ҳ.й. в.э.) Ўш. “Фатава”, “Бадъул амолий”
Абу Музаффар Асъад Каробисий (570 ҳ.й. в.э.) “Фуруқ”
Алоуддин Косоний (571 ҳ.й. в.э.) Косон, Ҳалаб. “Бадоеус саноий”
Ҳасан ибн Мансур Қозихон (592 ҳ.й. в.э.) “Фатава”
Бурҳониддин Марғиноний (593 ҳ.й. в.э.) Риштон, Марғилон, Самарқанд. “Ҳидоя”, “Тажнис”
Жамолиддин Аҳмад Ғазнавий (593 ҳ.й. в.э.) Ҳалаб. “Ҳави қудсий”
Ҳисомиддин Али Розий (598 ҳ.й. в.э.) Ҳалаб. “Хулосату далоил фи танқиҳи масоил”

Ҳижрий еттинчи аср (1204-1301 милодий йиллар)

Тоҳир ибн Аҳмад Бухорий (600 ҳ.й. в.э.) Бухоро. “Хулосатул фатава”
Бурҳониддин Маҳмуд Бухорий (616 ҳ.й. в.э.) Марғилон, Бухоро. “Муҳити Бурҳоний”, “Заҳираи Бурҳония”
Заҳириддин Муҳаммад Бухорий (619 ҳ.й. в.э.) Бухоро. “Фатаваи Зоҳирия”
Мажидуддин Муҳаммад Устуршоний (633 ҳ.й. в.э.) Устуршона. “Фусул”
Муҳаммад ибн Абдусаттор Кардарий (559-642 ҳ.й.) Бухоро. “Шарҳи мунтаҳаб”
Абдураҳим Марғиноний (651 ҳ.й. в.э.) Марғилон. “Фусули имодий”
Алоуддин Таржумоний (654 ҳ.й. в.э.) Урганч. “Ятимматут даҳр”
Нажмиддин Мухтор Зоҳидий (658 ҳ.й. в.э.) “Ҳовий”, “Куня”, “Мужтабо”
Зайнуддин Муҳаммад Розий (610-666 ҳ.й.) Рай. “Туҳфатул мулук”
Маҳмуд ибн Аҳмад Маҳбубий (673 ҳ.й. в.э.) “Виқоя”
Жалолиддин Карлоний (676 ҳ.й. в.э.) Хоразм. “Кифоя шарҳи ҳидоя”
Абулфазл Абдуллоҳ Мўсилий (599-683 ҳ.й.) Мўсул, Дамашқ. “Ихтиёр”, “Мухтор ли фатава”
Музаффаруддин Аҳмад ибн Саатий (694 ҳ.й. в.э.) Боғдод. “Мажмаъул баҳройн”

Ҳижрий саккизинчи аср (1301-1398 милодий йиллар)

Умар ибн Муҳаммад Санномий (7-8 асрлар) “Нисобул иҳтисоб”
Ҳофизиддин Насафий (таҳ. 620-710 ҳ.й.) Насаф. “Манор”, “Канзуд дақоиқ”
Абу Аббос Аҳмад Саружий (637-710 ҳ.й.) “Алғоя шарҳул ҳидоя”
Ҳисомиддин Ҳусайн Сиғноқий (714 ҳ.й. в.э.) Сиғноқ. “Ниҳоя”, “Кофий шарҳи усули Баздавий”
Фахриддин Усмон Зайлаъий (743 ҳ.й. в.э.) Қоҳира. “Табйинул ҳақоиқ”
Убайдуллоҳ ибн Масъуд Маҳбубий (747 ҳ.й. в.э.) Бухоро. “Нуқоя мухтасари виқоя”, “Шарҳи виқоя”
Қивомиддин Муҳаммад Кокий (749 ҳ.й. в.э.) Қоҳира. “Меърожуд дироя”
Амир Котиб Итқоний (685-758 ҳ.й.) “Ғоятул баён”
Иброҳим ибн Али Таросусий (721-758ҳ.й.) Дамашқ. “Анфа васоил”
Жамолиддин Зайлаъий (762 ҳ.й.в.э.) Қоҳира. “Насбур роя”
Сирожиддин Умар Ғазнавий (704-773ҳ.й.) “Зубдатул аҳком”
Олим ибн Алаа Татархоний (786 ҳ.й.в.э.) Деҳли. “Фатвои Татархония”
Акмалуддин Бобартий (710-786 ҳ.й.) Қоҳира. “Иноя”, “Тақрир”
Шамсиддин Муҳаммад Қунявий (788 ҳ.й. в.э.) Қуня. “Дурарул биҳар”

Ҳижрий тўққизинчи аср (1398-1495 милодий йиллар)

Абу Бакр ибн Али Ҳаддод Сирожулваҳҳож (720-800 ҳ.й.) “Жавоҳирун наййира”
Муҳаммад Баззозий Кардарий (827 ҳ.й. в.э.) “Фатвойи Баззозия”
Сирожиддин Абу Ҳафс Қори Ҳидоя (750-829 ҳ.й.) Қоҳира. “Фатовойи Қори Ҳидоя”
Абулҳасан Али Тораблусий (844 ҳ.й. в.э.) Қуддус. “Муъинул ҳуккам”
Бадриддин Айний (762-855 ҳ.й.) Қоҳира. “Биноя”, “Умдатул қорий”
Камолиддин ибн Ҳумом (788-861 ҳ.й.) Искандария. “Фатҳул қодир”
Шамсиддин ибн Амир Ҳож (825-879 ҳ.й.) Ҳалаб. “Ҳалабатул мужалли”
Муҳаммад ибн Фаромурз Мулла Ҳусрав (825 ҳ.й. в.э.) Истанбул. “Ғурорул аҳкам”, “Дурарул ҳуккам”

Ҳижрий ўнинчи аср (1495-1592 милодий йиллар)

Сариуддин Абдулбар ибн Шиҳна (851-921 ҳ.й.) Ҳалаб, Қоҳира. “Шарҳи манзумати Ибн Ваҳбан”
Иброҳим ибн Мусо Тароблусий (853-922 ҳ.й.) Тароблус. “Исоф ли аҳкамул авқоф”
Аҳмад ибн Сулаймон (Ибн Камол Пошшо) (940ҳ.й. в.э.) “Изоҳ фи шарҳи ислоҳ”
Аҳмад ибн Юнус Шилбий (947 ҳ.й. в.э.)Қоҳира. “Ҳошияти табйинул ҳақоиқ”
Шамсиддин Муҳаммад Кўхистоний (950ҳ.й. в.э.) Бухоро. “Жомеъур румуз”
Иброҳим ибн Муҳаммад Ҳалабий (956 ҳ.й. в.э.) Ҳалаб. “Мултақол абҳур”
Зайниддин ибн Иброҳим (Ибн Нужайм) (970ҳ.й. в.э.) Қоҳира. “Баҳрур роиқ”, “Ашбаҳ ван назоир”
Аҳмад ибн Маҳмуд Қозизода (988 ҳ.й. в.э.) Истанбул. “Натоижул афкар”
Роҳматуллоҳ Синдий (933-993 ҳ.й.) Гужарот. “Лубобул маносик”

Ҳижрий ўн биринчи аср (1592-1689 милодий йиллар)

Сирожиддин Умар ибн Иброҳим (Ибн Нужайм) (1005 ҳ.й. в.э.) “Наҳрул фоиқ”
Шиҳобиддин Темиртоший (939-1007 ҳ.й.) Ғазо. “Танвирул абсор”
Али ибн Султон (Мулла Али Қори) (1014 ҳ.й. в.э.) Хирот, Макка. “Фатҳу бабул иноя”, “Мирқотул мафотиҳ”
Исмоил ибн Абдулғаний Наблусий (1017-1062 ҳ.й.) Дамашқ. “Шарҳи дурарул ҳуккам”
Абу Ихлос Шурунболий (994-1069 ҳ.й.) Қоҳира. “Нурул изоҳ”
Абдураҳмон Шайхзода (1078 ҳ.й. в.э.) “Мажмаул анҳур”
Хайриддин ибн Аҳмад Рамлий (993-1081 ҳ.й.) Рамла. “Фатавои Рамлия”
Алоуддин Муҳаммад Ҳаскафий (1025-1088 ҳ.й.) Дамашқ. “Дуррул мухтор”
Аҳмад ибн Муҳаммад Ҳамавий (1098 ҳ.й. в.э.) Қоҳира. “Ғомзу уюнул басоир”

Ҳижрий ўн иккинчи аср (1689-1786 милодий йиллар)

Асъад ибн Абу Бакр Ускударий (1050-1116 ҳ.й.) Мадина. “Фатавои Асъадия”
Абдулғаний ибн Исмоил Наблусий (1050-1143 ҳ.й.) Дамашқ. “Ниҳаятул мурод”
Абу Сууд Азҳарий (1172 ҳ.й. в.э)
Муҳаммад Ҳошим Татавий (1104-1174 ҳ.й.)
Иброҳим ибн Мустафо Ҳалабий (1190ҳ.й. в.э.) Ҳалаб. “Туҳфатул ахёр”
Мустафо ибн Муҳаммад Тоий (1138-1192 ҳ.й.) “Тавфиқур Роҳман”

Ҳижрий ўн учинчи аср (1786-1883 милодий йиллар)

Аҳмад ибн Муҳаммад Таҳтовий (1231 ҳ.й. в.э.) Қоҳира. “Ҳошияту Таҳтовий ала Дурр”
Муҳаммад Амин (Ибн Обидин) (1198-1252 ҳ.й.) Дамашқ. “Роддул Муҳтор”
Муҳаммад Абид Синдий Мадиний (1190-1257 ҳ.й.) Мадина.
Абдулғаний Ғунаймий (1222-1298 ҳ.й.) Дамашқ. “Лубоб фи шарҳи китоб”

Ҳижрий ўн тўртинчи аср (1883-1980 милодий йиллар)