Ўзбекистон – Саудия Арабистони: қадим алоқалар ва муштарак қадриятлар

Сўнгги йилларда Ўзбекистон ҳамда Саудия Арабистони ўртасидаги муносабатларда янги саҳифа очилди. Икки мамлакат ўртасидаги дўстона алоқалар, мунтазамлик касб этаётган учрашувлар, самимий мулоқотлар ўзаро ҳамкорлик ривожига катта туртки бермоқда. Аслида ҳам, Ўзбекистон ва Саудия халқлари ўртасидаги илмий-маданий алоқалар узоқ ўтмишга бориб тақалади.

Имом Бухорий, Маҳмуд Замахшарий, Абу Исо Термизий, Ҳаким Термизий, Хожа Муҳаммад Порсо каби алломаларимизнинг илмий фаолиятида икки муқаддас шаҳар – Макка ва Мадинанинг ўрни беқиёс. Маҳмуд Замахшарийга бошқа бирор кишига насиб этмаган “Жоруллоҳ” – “Аллоҳнинг қўшниси” деган улуғ ном берилгани фикримизни тўла қувватлайди.

Маълумотларга кўра, самарқандлик етук олим Шайх Али Самарқандий (1320-1442) ўн тўрт йил Маккада имомлик қилган.

Шунингдек, 1979 йилда Каъбатуллоҳнинг олтин эшигидаги ёзув ва безакларни ватандошимиз Абдураҳим Амин Бухорий (1917-1993) “сулс” хатида ёзиб бергани ҳам ҳақиқат. Амин Бухорий Қўқон хонлиги ҳудудида таваллуд топган бўлиб, 1920-йиллар бошларида оиласи билан Саудия Арабистонига кўчиб борган. 1960-йилларда Саудия Арабистонининг энг машҳур хаттоти сифатида шуҳрат қозонган.

Маълумки, ўтган асрларда муқаддас шаҳарлари зиёратига борган аждодларимизда ҳажнома ёки ҳаж сафари хотиралари ёзишдек гўзал анъана бўлган. Мазкур турдаги асарлар сирасига Ҳожи Абдураҳмон Самарқандийнинг “ар-Рисолатул муборака табйину аҳволи Маккатил муаззама вал Мадинатил мунаввара” (“Маккайи муаззама ва Мадинайи мунавваранинг баёни ҳақида муборак асар”, Мирзо Олим Махдум ибн Домулло Мирзо Раҳим Тошкандий (ваф. ХХ аср боши) томонидан ёзилган “Дар баёни роҳи ҳаж” (“Ҳаж йўллари баёни”), Муҳаммад Солиҳ Охунд Тошкандийнинг “Ҳажнома”, Сулаймонхўжа Улуғхўжа ўғли Нодимнинг “Ҳажномаи Нодим”, Қори Раҳматуллоҳ Возеҳнинг “Ғаройибул хабар фи ажойибис сафар” (“Ажойиб сафардаги ғаройиб хабарлар”), Холмуҳаммад ўғли Фурқатнинг “Ҳаж сафари хотиралари”, Исҳоқхон тўра Ибратнинг “Ҳаж сафари хотиралари”, Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг “Саёҳат хотиралари” каби асарларда Макка, Мадина ва Жидда каби шаҳарларнинг иқлими, табиати, ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳаётига доир қимматли тарихий маълумотлар келтириб ўтилган.

Жорий йилнинг 17-18 август кунлари давлатимиз раҳбари Шавкат Мирзиёевнинг Саудия Арабистонига ташрифлари доирасида Мадинаи мунавварада Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг сийратлари ва ислом тамаддуни музейи билан танишиш асносида юртимизда улуғ алломалар номи билан илмий марказлар ташкил қилингани, ислом маданияти обидалари асраб-авайланаётганини таъкидлаб, Саудия олимларини Ўзбекистонга келиб, бу борада илмий ҳамкорликка даъват қилишлари замирида тарихий улуғ мақсад ётибди. Зеро, бугун ҳам муқаддас масжидарда ҳар куни “Устозуд дунё” (олам устози) Имом Бухорий, “буюк муҳаддислар устози” Абдулҳамид Кеший, буюк олтиликдан бири Имом Термизий ривоят қилган ҳадислар айтилади. Бу улуғ зотларнинг номлари зикр қилинади.

Ўрни келганда айтиш лозимки, икки томонлама ҳамкорлик алоқалари ривожида Ҳаж ва Умра сафарларининг аҳамияти алоҳида. Хусусан, ўтган асрларда Туркистон мусулмонлари Макка ва Мадинага асосан қуйидаги уч йўл орқали сафар қилишган: Биринчи йўналиш – Эрон ва Ироқ орқали ўтувчи йўл. Иккинчи йўналиш – Афғонистон, Ҳиндистон ва Ҳинд океани йўли. Учинчи йўналиш – Каспий денгизи, Озарбайжон, Грузия, Қора денгиз, Ўрта ер денгизи, Миср ва Қизил денгизи йўли.

Туркистондан Макка ва Мадинага олиб борувчи ушбу йўллар асрлар давомида халқимизнинг Арабистон билан ижтимоий, маданий, сиёсий, иқтисодий ва илмий алоқаларида муҳим роль ўйнаб келди.

Ислом оламида азалдан юртимиз мусулмонларига нисбатан ўзига хос ва мос ҳурмат шаклланган. Маълумотларда келтирилишича, ХХ аср бошларига қадар Макка ва Мадина шаҳарларида турли ҳомийлар ҳамда маҳаллий ҳукмдорлар томонидан Туркистондан борган зиёратчилар учун қулай шароит яратиш, уларнинг ҳаж ибодатини адо қилиш давомида қолишларига мўлжалланган 27 та вақф такялари, яъни ўзига хос мусофирхоналар фаолият юритган. Макка ва Мадина шаҳарларида зиёратчилар учун “Ўзбек”, “Бухоро”, “Нақшбандий”, “Марғиноний”, “Бухорий”, “Самарқандий”, “Тошкандий”, “Андижоний”, “Хўқандий” ва “Намангоний” каби номлар билан такялар ташкил этилган. Улар ўзбек халқининг миллий маданияти, урф-одатларига мос равишда қурилган ва таъмирланган. Уларда мусофирлар учун ўзбек миллий таомлари тортилган ҳамда Аҳмад Яссавий, Алишер Навоий, Бобораҳим Машраб каби ўзбек адабиёти вакилларининг шеърлари ўқилиб, ғазалхонликлар ташкил қилинган. Шу жиҳатдан, ушбу такяларни ўзига хос ўзбек миллий маданий масканлари ҳам дейиш мумкин.

Президент Шавкат Мирзиёевнинг Саудия Арабистонига қилган сафарларига доир лавҳаларни кузатар эканмиз халқаро ташкилотлар ва ҳукумат вакилларининг чуқур эҳтироми ҳамда эътирофидан асрий анъана ва алоқаларнинг бугунги ривожининг гувоҳи бўламиз. Мана шундай яқинлик ва мустаҳкам тарихий алоқалар билан Ўзбекистон ва Саудия Арабистони ҳамкорлиги бундан буён ҳам ҳар икки мамлакат халқлари фаровонлиги йўлида, чуқурлашиб боришининг энг ишончли гаровидир!

Жониев Музаффархон,

Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот

маркази бўлим бошлиғи,

тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)