Mahmudxo’ja Behbudiy (1875–1919) – mashhur jadidchilik harakati namoyandasi, dramaturg, publitsist, tarjimon va maʼrifatparvar shaxs boʻlib, oʻzbek adabiyoti va madaniyatining rivojiga katta hissa qoʻshgan. Uning asarlarida til va uslub oʻziga xos va betakrordir.
Mahmudxo’ja Behbudiy oʻzbek adabiyotida jadidchilik harakatining yetakchi vakillaridan biri sifatida tanilgan. Asarlari nafaqat oʻzbek xalqini maʼrifatga, yangi gʻoyalarga chaqirgan, balki adabiy tilni yangi bosqichga olib chiqqan.
Behbudiy asarlaridagi til va uslub quyidagi jihatlari bilan ajralib turadi:
1. Soddalik va aniqlik.
Behbudiy asarlari sodda va tushunarli. U oʻz davridagi oddiy xalq uchun yozganligi sababli, murakkab iboralardan qochgan va har bir fikrni aniq va ravon tarzda ifodalashga intilgan. Masalan, “Padarkush” kabi dramatik asarlarida qahramonlar nutqi oddiy va hayotiy, oʻquvchi uchun tushunarli tarzda yetkazilgan.
2. Maʼrifatparvarlik ruhi.
Behbudiy asarlarida maʼrifatparvarlik ruhi kuchli namoyon boʻladi. U til va uslubdan mohirona foydalanish orqali kitobxonlarni zamonaviy bilimlar, ilmiy yutuqlar va yangi gʻoyalar bilan hamnafas qilishga uringan. Uning publitsistik asarlarida, masalan, “Samarqand” gazetasidagi maqolalarida, ilm-fan, madaniyat va taʼlim mavzularida sodda, ammo taʼsirli til qoʻllanilgan.
3. Ijtimoiy tanqid va satira.
Behbudiy asarlarida ijtimoiy nohaqliklar, irim-sirim va bid’atlar, nodonlik va mantiqsizlik ustiga bino qilingan urf-odatlar keskin tanqid qilinadi. Uning “Padarkush” kabi asarlarida satirik uslubdan foydalanish orqali jamiyatdagi kamchiliklar fosh etiladi. Bu satirik uslub oʻz davri uchun juda qoʻpol va keskin hisoblansa ham, Behbudiy uni maqsadli ravishda qoʻllagan.
4. Milliy va islomiy anʼanalarga murojaat.
Behbudiy asarlarida oʻzbek milliy madaniyati va islomiy anʼanalar keng oʻrin tutadi. U til va uslubda milliy ruhni uygʻotishga harakat qilgan. Masalan, u diniy mavzularda yozgan maqolalarida Qurʼon va hadislardan iqtiboslar keltirib, ularni zamonaviy talqinlar bilan uyg`unlashtirgan.
5. Zamonaviy gʻoyalar va yangi atamalar.
Behbudiy jadidchilik harakati vakili sifatida yangi gʻoyalarni targʻib qilish maqsadida yangi atamalar va tushunchalarni oʻzbek tiliga kiritishga harakat qilgan. Uning asarlarida “maʼrifat”, “taraqqiyot”, “millat” kabi soʻzlar tez-tez qoʻllanadi, bu esa uning tilida yangilanish va rivojlanishga bo’lgan ishtiyoqini ko’rsatadi.
6. Dramatik asarlarda tilning xarakterga moslashuvi.
Behbudiyning dramatik asarlarida qahramonlarning o’zlarini ifodalash tarzlari va o’zaro dialoglari ijtimoiy mavqeiga, shaxsiyati va hissiyotiga mos kelishi diqqatga sazovor. Masalan, “Padarkush”da qahramonlar nutqi ularning ijtimoiy holatini aks ettiruvchi tarzda yaratilgan. Bu esa uning asarlariga realistik jihat qoʻshadi.
7. Publitsistik uslub.
Behbudiyning publitsistik asarlarida til va uslub keskin, taʼsirli va mantiqiy tuzilgan. U maqolalarida muhokama qilish, dalillar keltirish va oʻquvchini tanqidiy fikr yuritishga undagan. Bu uning publitsistikasiga oʻziga xoslik bagʻishlaydi.
Behbudiyning til va uslubidagi soddalik, maʼrifatparvarlik, ijtimoiy tanqid va milliy ruh uning asarlarini oʻzbek adabiyotining nodir durdonalariga aylantirgan!
Alloh taolo ajdodimizning oxiratini obod qilsin. Davomchilariga esa ularning ma’naviy merosini anglash, fahmlash va tatbiq qilishni nasib qilsin.
Mehinbonu MUHAMMADIYEVA,
3-kurs talabasi
