Бу сарлавҳага ажабланманг, балки фахрланингки, чунки бунақа юксак унвон соҳиби фақат ва фақат бизнинг бобомиз Имом Бухорий рахматуллоҳи алайҳга берилган.
Чунки Муҳаддис олимларнинг хизматлари гўёки – игна билан қудуқ қазишга ўхшайди. Шунинг учун улар олган унвон мана шундай машаққатли меҳнатнинг самарасидир.
Бобомизнинг бошқа унвонлари ҳам бор. Масалан: “Амирул мўминин фил ҳадис”, ҳадис илмида мўъминларнинг амири. “Шайхул-ислом” мусулмонларнинг устози, яъни дини ислом ғамида соч-соқоли оқарган устоз. Сарлавҳадаги каби, “Имомуд дунё фил ҳадис”, яъни дунёдаги барча мўъмин мусулмонларнинг имоми, бошлиғи деган маънодадир.
Асли исмлари – Мухаммад, “Ал-Бухорий” номи эса мусулмон оламидаги илмий тахаллусидир. Бу ном истеъдодлари яшнаб, гуркираб, улуғланган даврларидан бошлаб ислом маърифати ва маданияти билан чамбарчас боғланиб кетган ва Аллоҳ таоло у зотнинг номларини узоқ давр ҳусни зикр қилинмоқлигини насиб этиб, тенгсиз мартаба ато этган.
Бу зотга Аллоҳнинг кўрсатган яна бир марҳамати шулки, Бухорода бу зотдан кейин юз минглаб олимлар, “Ал-Бухорий” тахаллуси билан ижод қилган ва китоблар ёзган. Лекин, “Ал-Бухорий” дейилса, ер юзидаги мўмин мусулмонларнинг зеҳнига аввал Муҳаммад ибн Исмоил Ал-Бухорий бобомиз келади. Ҳолбуки Тарихшунос олимлар фикрига қараганда бир даврнинг ўзида Бухоро билан Тошкент оралиғида 20 000 дан зиёд муҳаддис яшаган экан. Шундай бўлсада, бу тахаллус бошқа олимларга эмас, у зотнинг ҳақиқий исмларидан ғолиб бўлиб кетди.
Айниқса бу зотнинг исмини ҳадис мажмуалари борасида таълиқ қилинса, дарҳол маълум ва машҳур “Ал-жомиъ ас-саҳиҳ”, “ишонарли тўплам” китоби кўз олдимизга келади.
Ривоятларга кўра у зотнинг фарзандлари бўлмасада, одамлар у зотга ҳурматан “Абу Адуллоҳ” деб чақиришган.
Асл исми Мухаммад ибн Исмоил ибн Иброҳийм ибн Муғийра ибн Бардизба бўлиб, “Бардиз” – қадимий форсчада “бўстон”, “бардизба” эса бухороликлар луғатида “Деҳқон”, “Экин экувчи” деган маъноларни англатган.
Аждодлари дастлаб, оташпарастлик динида бўлсаларда, аммо Муғира исмли бобоси аждолари орасида биринчи бўлиб қалбларига Аллоҳнинг нури тушган оталаридандир. Ўша даврда Хуросоннинг волийси бўлган Ал-Яман Ал-Жуъфийнинг қўлида ислом динини қабул қилган. Шунинг учун Муғирага ва кейинги зурриётларига ҳам Жуъфий нисбати диний лақаб сифатида нисбат берилган. “Ал-Бухорий” туғилган ватанларига нисбатан айтилса, “Ал-Жуфий” диний волийсига нисбатидир.
Отаси Исмоил ўз сулоласи илм нурига юз тутганларнинг аввалгиси бўлди. Ўз замонасининг маърифатли кишиларидан бўлиб, турли илмий мажлис ва анжуманларда иштирок этдилар.
Имом Бухорийнинг замонларида Росулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларини тўплашдан кўра муҳимроқ хизмат йўқ эди. Оталари Исмоил ҳам умри давомида мана шу хизматга муваффақ бўлдилар. У киши ҳаёт йўлларини фақатгина шариат ва ҳадис илмига бағишлади. Тақво ва парҳезкорликда барчага ўрнак бўлди. У зотдан фақат мақтов айтилгувчи ва чиройли зикр қилингувчи ҳислатларидан бошқа холат сезилмаган.
Илми ва ҳаракати билан Муҳаддис Имомларнинг улуғларини йўқлаб сафар қилар ва улардан ҳадисларни ёд олишга уринар эди. Ҳатто эшитиш йўли билан Молик ибн Анас ва Ҳаммод ибн Зайддан ҳадис ривоят қилишга эришганлар. Шайх Ҳазрат Абдуллоҳ ибн Муборак билан ҳам суҳбатдош бўлганлар. Шунингдек Ироқлик муҳаддис олимлар, у кишидан ривоят қилишган жумладан Аҳмад ибн Ҳафс, ҳадис ривоят қилган. Ўғли Имом Бухорий рахматуллоҳи алайҳ ўзининг “Ат-Тарих Ал-Кабир” китобида оталарининг ҳадис илмида қилган меҳнатлари ҳақидаги маълумотларни киритиб ўтган.
Ибн Ҳиббон У кишини ишончли кишилардан деб топган ва “ас-Сиқот” китобида тўртинчи табақа ровийлари билан бирга у кишидан ҳам таржима қилган.
Исмоил қанчалик илм жамлашга эришган бўлсалар, ўшанчалик ҳалолдан мол – дунё тўплашга ҳам мушарраф бўлганлар. Шогирди Аҳмад ибн Ҳафс у кишининг ўлими олдидан айтган сўзларини бундоқ ривоят қилади: “Жамланган молу дунёмда шубҳали бирор нарса аралашганини билмайман”
Илм тўплашда қанчалик эҳтиёткорлик қилган бўлсалар молу-дунё тўплашда ҳам харомдан, шубҳадан ўшанчалик сақланганлар. Бу дунёдан кетишда ҳам охиратдаги ҳисоб – китобдан қалблари хотиржам бўлиб, нафси рози бўлган ҳолда кетдилар.
Во ажабо! Аллоҳ таоло ўз солиҳ бандаларига фазлу карамини нечоғли кенг қилган! Қарангки, у зотга охиратда бериладиган мукофотидан илгари шу дунёнинг ўзидаёқ тақдирламоғи хусусидаги розилик аломатини зоҳир қилди. У киши авлиёлар гап хос қилиб берадиган неъматини ато қилиб олижаноб ўғил берди. Отаси Исмоил унга исм қўяр экан: “Мен бу ўғлимга Пайғамбаримиз саллоллоҳу алайҳи васалламнинг содиқ уммати, ҳамда исмдоши бўлсин дея “Муҳаммад” деб исм қўйдимки, қиёматда Аллоҳ Исмоил алайҳис саломни зурриёти Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи васаллам билан севинтириши каби мени ҳам шу Муҳаммад ўғлим билан кўзларимни қувонтирса” дедилар. Аллоҳ Исмоилни орзусига етказсин ва ундан рози бўлсин! Омин!
Муҳаммад ибн Исмоил ҳижрий 194 йили, шаввал ойининг 13 куни, мелодийда эса 810 йили июль ойининг 19 куни жума намози ўқилгандан сўнг, бобоси Муғира ислом динини қабул қилгандан кейин ватан тутган Бухоро шаҳрида, отаси Исмоил яшаган уйда таваллуд топдилар.
Замондоши Ал-Мустанир ибн Атиқ айтадики! Бунчалик аниқ туғилган куни ва санасини Имом Бухорийнинг ўзлари оталари Исмоил битиб қолдирган мактуб олиб ёзганлар. “Агар у киши ёзиб қолдирмаганда эди, биз бунинг бир куни тугул ҳатто санасини аниқ айтолмас эдик” деган экан.
Оталари Исмоил эса ўғли Мухаммаднинг гўдаклик чоғида вафот этган.
Лекин Аллоҳ таоло бу ёш гўдакка ҳаммадан кўра раҳмлироқ ва икромлироқ бўлди. Аллоҳ у зотга меҳрибон ва солиҳа онанинг меҳрини тақдир қилди.
Мушфиқ волида ўғлининг тарбиясида ва яхши улғайишида астойдил хизмат қилиб, узун тунлари бедор ўтказди.
Имом Бухорий ҳаётининг илк босқичидаёқ ақли тез ўсиб, илгарилаб кетди. Гўдаклигидаёқ ўзларидан катта ёшдаги ўқувчилар билан мактабга қатнаб, улар оладиган хилма хил дарсларни ўзлаштириб ола бошладилар. Чунки бу зот етук ва беқиёс заковат соҳиби бўлиб, юксак истеъдод билан илм йўлидаги қадамларни катта-катта ва тез-тез одимлар эди. Ақл-идрокининг пишиб етилиши ўз муборак ёшларига нисбатан жуда илгарилаб кетганди. Қисқа вақт ичида оммавий илмлардан тўла–тўкис олишга эришдилар. Илк мактаб ёшларидаёқ махсус мадрасаларда дарс олишга тайёр бўлдилар.У киши тўққиз ёшга етганларида Қуръони Каримни тўлалигича ёд оладилар. Ўн ёшга етар етмас ҳадис ёдлашга киришди. Вояга етгунларига қадар 10000 дан зиёд ҳадисни ёд билар эдилар.
Бу йиллар орасида Имом Бухорий ҳадис ривоятларидан тўплаб, катта миқдордаги ҳадис маълумотларини қалбига жойлаб олди.
Хомид ибн Исмоил айтадилар: “Муҳаммад ибн Исмоил билан дарс олардим. Биз ҳар бир ҳадисни ёзиб борардик. Муҳаммад эса ёзмас эди. Биз бир куни Мухаммад ибн Исмоилга: “Сен нега ёзмайсан?” деб сўрадик. У бизга: “Қани ёзган нарсаларингни кўрсатингларчи” деди. Биз кўрсатганимизда, биз ёзган ҳадисларни ва унга қўшиб яна 15000 та ҳадисни зиёда қилиб ёддан айтиб берди” деган экан.
Имом Бухорийнинг устозлари бу илмнинг қадр-қийматини яхши билишар эди. Уни илмига ишонишар, унга таянишар, кўнгилларида имом Бухорийга нисбатан ҳайбат ва салобатни ҳис қилар эди.
Хуллас! Мен Имом Бухорий ҳазратларининг ҳаётларини ва ижодларини икки бетлик мақола билан таърифлаб, тугатиб қўйиш у зотга нисбатан ҳурматсизлик деб ўйлайман. Фақатгина Имом Бухорий ҳақларида ёзилаётган бу мақолалар гўёки, катта кемага олиб борадиган кичик қайиқларга ўхшайди. Шояд! Шу мақолаларни ўқиб, ўқувчи имом Бухорийнинг ҳаётларига қизиқса ва асарларини ўқиса.
Демак биз авлодлар мана шу зотнинг қолдирган бой маънавий ҳаёт йўлини ўрганиб, у зотнинг маънавий ўгитларига қулоқ солиб, насиҳатларини ҳаётга тадбиқ қиладиган бўлсак, биз энг саодатли солиҳ ва боболарига содиқ фарзандлар бўла оламиз.
Баъзи инсонларнинг ўзидан аввал ҳиммати ўлиб қолаётган бу ёлғончи дунёда Имом Бухорийнинг ҳимматига у зотнинг умри камлик қилди десак муболаға бўлмайди. Чунки бутун умматга етарли даражада маънавий озуқани жамлаб, ғамлаб биз авлодлари қўлига топшириб кетган ягона зот – Дунё имоми – Имом Бухорий бобомиздир.
Мен сўзимни Ибну Холдуннинг ушбу хитоблари билан якунлайман. Ибн Холдун: “Имом Бухорийнинг китобини шарҳлаш уммат уламолари зиммасидаги қарздир” деган экан.
Имом Бухорий Номидаги
Тошкент ислом институти
“Ҳадис ва ислом тарихи фанлари”
Кафедраси мудири А.Тошпўлатов
