Фаришталарга борлигига қатъий ишониш иймон рукнларидан бўлиб, уларнинг мавжудлигига ҳамда сифатлари ва бажарадиган ишлари Қуръон ва Суннатда айтилганидек эканига қатъий ишонмагунча, банданинг иймони тўғри бўлмайди. Фаришталарга иймон келтириш ҳақида Қуръони каримда ҳам, ҳадиси шарифларда ҳам жуда кўплаб хабарлар келган: “Пайғамбар (Муҳаммад) ўзига Парвардигоридан нозил қилинган нарсага (оятларга) иймон келтирди ва мўминлар ҳам. (Уларнинг) ҳар бири Аллоҳга, фаришталарига, китобларига ва пайғамбарларига (ҳаммасига) иймон келтирди” (Бақара сураси, 285-оят). Ҳадиси шарифда қуйидагича хабар берилган: عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَارِزًا يَوْمًا لِلنَّاسِ فَأَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ: مَا الْإِيمَانُ ؟ قَالَ: « الْإِيمَانُ أَنْ تُؤْمِنَ بِاللهِ وَمَلَائِكَتِهِ، وَكِتَابِهِ وَلِقَائِهِ وَرُسُلِهِ، وَتُؤْمِنَ بِالْبَعْثِ ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир куни одамларнинг олдиларига чиқиб турган эдилар. Бир киши у зотнинг ёнларига келди ва: “Иймон нима?”, деб сўради. У зот: “Иймон Аллоҳга, Унинг фаришталарига, Китобига, Унга йўлиқишга, Унинг Пайғамбарларига ва қайта тирилишга ишонмоғингдир”, дедилар”. Бухорий ривоят қилган. Тошкент ислом институти ўқитувчиси Абдулқодир Абдур Раҳим 332
Буюк бобомиз Бурҳониддин Марғинонийнинг “Ҳидоя” асари ҳанафий мазҳабида ўта юксак қадрланадиган асар ҳисобланади. “Ҳидоя” асарига жуда кўплаб шарҳлар ёзилган бўлиб, бу шарҳлар орасида “Фатҳул Қодир” асари энг мўътабар шарҳ деб айтсак, муболаға бўлмаса керак. Ушбу шарҳнинг муаллифи бўлмиш Камол ибн Ҳумом ислом оламида ўз замонасининг буюк олимларидан бири ҳисобланади. Бу зот ҳанафий мазҳабининг энг кўзга кўринган фақиҳларидан ҳисобланадилар. У зотни таржиҳ аҳлидан ва ҳатто мужтаҳид ҳам дейилади. Бу зотнинг тўлиқ исмлари Муҳаммад ибн Абдулвоҳид ибн Абдулҳамид ибн Масъуд Камол ибн Ҳумом асли Севасий сўнгра Қоҳирий Ҳанафийдир. Камол ибн Ҳумом ҳижрий 790-йили Мисрнинг Искандария шаҳрида қозилар оиласида таваллуд топдилар. Ёшлик чоғларида илм талабида Қоҳирага борадилар ҳамда Қуръони карим ва бир неча матн китобларини ёд оладилар. Сўнгра илм талабини давом эттириб туғилиб ўсган шаҳарларига қайтадилар ва Искандария уламоларидан дарс оладилар. Кейинчалик Камол ибн Ҳумом яна Қоҳирага қайтиб Изз ибн Абдуссалом, Шамний, Бисотий, Жалол Ҳиндий, Валий Ироқий, Изз ибни Жамоа ва Бадриддин Айний каби кўплаб олимларнинг ҳузурида бўлиб, таълим оладилар. Шунингдек, бу зот илм талабида Ҳалаб, Қуддус каби шаҳрларга сафар қилиб, бу шаҳарларнинг уламоларидан дарс оладилар. Камол ибн Ҳумом бобомиз Имом Бухорийнинг “Саҳиҳи Бухорий” китобининг энг мўътабар шарҳларидан ҳисобланадиган “Фатҳул Борий” асарининг муаллифи Шайхулислом Ибн Ҳажар Асқалонийдан ҳам дарс оладилар ва у зотдан ижоза оладилар. Ибн Ҳажар ушбу ижозада: “Олим, фазилатли алломага Аллоҳ уни Ўз паноҳида асрасин ва даражасини юксак қилсин” деб ўз шогирдларини мадҳ этадилар. Камол ибн Ҳумом шу тарзда ўша даврнинг кўплаб олимларидан таълим олиб илм чўққиларини забт этадилар. Бу буюк зот ўта дақиқ зеҳнли, фикрлаши ва қарашлари кенг, илмий бахсларда масалаларни ўта нозик жойларигача очиб берадиган аллома бўлиб етишдилар. Ҳатто ўз тенгдошларидан олдинлаб кетиб, у зотга “Агар дин ҳужжатлари талаб қилинадиган бўлса, бизнинг шаҳарда Камол ибн Ҳумомдан бошқа уларни келтира оладиган кимса йўқ” деб ишора қилинадиган даражага етдилар. Яҳё ибн Аттор айтади: “Иффат билан гўзал кўриниш, бойлик билан диёнат, одоб билан бахс-мунозара орасини жамлаш борасида Ибн Ҳумом доимо зарбулмасал қилинган. Ҳатто Саховий Камол ибн Ҳумом ҳақларида қуйидаги сўзларни айтади: “Албатта у зот ер аҳлининг олими ва асрнинг энг яхши муҳаққиқидир”. Камол ибн Ҳумом усул, тафсир, фиқҳ, фароиз, ҳисоб (математика), тасаввуф, наҳв, сарф, баён, бадиъ, мантиқ, жадал, адаб каби илмларда пешқадам бўлганлар. Бу зот ўта манфаатли тенги йўқ асарлар ёзиб қолдирганлар. Биз юкорида зикр қилиб ўтган “Фатҳул Қодир” асари Ибн Ҳумомнинг шох асарларидан ҳисобланади. Шунингдек, усулул фиқҳ борасида “Ат Таҳрир”, калом илмига оид “Мусояра”, намоз масалаларига оид “Зодул фақир” каби асарлари ҳам бор. Камол ибн Ҳумом муборак ҳаётлари давомида бир неча мадрасаларда мударрис ва муфтий сифатида фаолият юритдилар ҳамда у зотнинг қўл остиларида замонанинг пешқадам олимлари етишиб чиқди. Буюк имом хижрий 861-йили Рамазон ойининг еттинчиси жума кунида Мисрда вафот этдилар. Жанозага Султон ва кўплаб мусулмонлар хозир бўлдилар ва буюк имомдан ажралганлари сабабидан чуқур қайғуга ботдилар. Аллоҳ таоло бу зотни ўз раҳматига мушарраф айласин ва бизни ҳам шундай буюк уламоларнинг даражасига етмоқликни насиб қилсин! Имом Бухорий номидаги ислом инмтити 1-курс талабаси Мурод Музаффар ўғли . 263
Дунё тарихида вабо, сиёсий вазият ва урушлар туфайли Ҳаж бир неча ўн маротаба бекор қилинганлигини биласизми? Бутун дунё мусулмонлари бу йилги Ҳаж зиёратини COVID-19 пандемияси сабабли ўтказилиши ёки ўтказилмаслиги тўғрисида ташвишланмоқдалар. Хабарингиз бор, коронавирус аввалгидан кўра тезроқ тарқалмоқда. 2020 йил 11 апрель кунининг ўзида Саудияда 382 та бемор, шулардан 131 таси Маккадан, 95 таси Мадина шаҳрида аниқланган. Ва шу сабабли Саудия Арабистони Соғлиқни сақлаш вазири бу йил ҳукуматнинг ҳаж зиёратини ташкил этиш режаси йўқлигини таъкидлади. Тарихчилар, Ҳаж Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам даврларидан бери 40 марта бекор қилинганини даъво қилишади. Агар юқоридаги тарихий тадқиқот натижасини ҳисобга оладиган бўлсак, Саудия Арабистони ҳукумати бу йил Ҳажни бекор қилса, уларнинг сони 41 тага етади. Ушбу мақолада энг йирик ҳодисалар тўғрисида тўхталамиз. Ҳаж, биринчи марта милодий 629 йили тўхтатилди. 629 йилда Аббосийларнинг Маккага ҳужуми натижасида Арофат тоғида Исмоил ибн Юсуф қўшини билан жиддий тўқнашув юз беради ва ўша ерда бўлган минглаб зиёратчиларнинг ўлимига сабаб бўлади ва ҳаж зиёрати тўхтатилади. Милодий 930 йилда Маккага Қарматийлар ҳужуми рўй берганда ҳам Ҳаж мавсуми тўхтатилди. Тарихчиларнинг таъкидлашича, Абу Тоҳир қўшини Маккада бўлган 30 минг зиёратчини ўлдиради. Жасадлар Замзам қудуғига ташланади. Қарматийлар қўшини Ҳажарул асвадни олиб кетадилар. Шу сабабли, мусулмонлар “Қора тош”ни Қарматийлардан олмагунча, 10 йил мобайнида ҳаж бекор қилинди. 983 йилда бўлиб ўтган Аббосий ва Фотимийлар ўртасидаги жанг сабабли Ҳаж бекор қилинди. Улар саккиз йил давомида 991 йилгача одамларни Ҳаждан тўсиб турди. Фотимийлар Мисрда, Аббосийлар Бағдодда ҳукмронлик қилишарди. Милодий 1256 йилдан 1260 йилгача сиёсий сабабларга кўра Ҳижоз, яъни маҳаллий аҳолидан бошқаларга ҳаж бекор қилинди. Вабо ва ўлат туфайли Ҳаж бекор бўлган йиллар: Милодий 967 йил; Милодий 1831 йили Ҳиндистонда бошланган ўлат Маккага ҳам етиб келади; 1837 – 1858 йиллар орасидаги кетма-кет тарқаган эпидемиялар сабабли 20 йил давомида ҳаж уч марта тўхтатилди, бу зиёратчиларнинг Маккага қарийб 7 йил ташриф буюришини чеклади; 2020 йилги COVID-19 пандемияси муқаддас Макка шаҳрига ҳам етиб келди. Манбалар асосида Ҳадис ва ислом тарихи кафедраси ўқитувчиси Пўлатхон Каттаев тайёрлади 295
