“Шарҳи Мулла Жомий” асари – Ибн Ҳожибнинг “Кофия”сига ёзилган шарҳ сифатида

Мазкур мақолада Абдураҳмон Жомий томонидан ёзилган Шарҳи Мулла Жомий асари Ибн Ҳожибнинг машҳур Кофия асарига ёзилган шарҳ сифатида таҳлил қилинади. Унда асарнинг мақсади, илмий-мантиқий услуби ва араб тили грамматикасини ўрганишда тутган ўрни ҳақида сўз юритилади.

Араб тили наҳв илми тарихи давомида кўплаб мутафаккирлар томонидан назарий ва амалий жиҳатдан ривожлантирилган. Шу нуқтаи назардан, Ибн Ҳожибнинг Кофия асари араб тили наҳвидаги энг нуфузли матнлардан бири ҳисобланади. Ушбу асарга кўплаб шарҳлар ёзилган бўлиб, улар орасида Абдураҳмон Жомийнинг Шарҳи Мулла Жомий асари алоҳида ўрин тутади.

Ибн Ҳожиб ва “Кофия” асари

Ибн Ҳожиб (1175–1249) араб тили ва фиқҳ фанлари бўйича билимдон олим бўлиб, унинг Кофия номли асари араб наҳвига оид мухтасар, аммо мазмунан жуда бой қомусий манбалардан бири ҳисобланади. Асарда наҳв илмидаги асосий қоидалар қисқа ва аниқ ифодада берилгани сабабли, кўпчилик талаба ва уламолар уни мутолаа қилишган.

Абдураҳмон Жомий ва шарҳ анъанаси

Абдураҳмон Жомий (1414–1492) Марвароуннаҳр заминида етишиб чиққан йирик мутафаккир, шоир ва тилшунос олимдир. Унинг луғат, наҳв ва сарф соҳаларида ёзган асарлари турли мадрасаларда қўлланма сифатида фойдаланилган. Жомийнинг Шарҳи Мулла Жомий асари Кофияга ёзилган муҳим шарҳлардан бири сифатида катта аҳамиятга эга.

“Шарҳи Мулла Жомий” – мазмун ва метод

 Шарҳи Мулла Жомий асарида муаллиф Ибн Ҳожибнинг ихчам баён этган қоидаларини кенгроқ тушунтириш, мураккаб ибораларни изоҳлаш ва талабалар учун тушунарлироқ қилиб беришга ҳаракат қилган.

Қоидаларнинг манбаига ишора қилади;

Турли наҳвий мазҳабларни солиштириш орқали фикрларни мустаҳкамлайди;

Қиёсий усулни қўллайди, яъни турли уламоларнинг қарашларини таққослайди;

Амалий мисоллар орқали қоидаларни мустаҳкамлайди.

Асарнинг ўрни ва аҳамияти

Бу асар нафақат Кофияни ўрганувчилар учун шарҳ сифатида, балки араб наҳв илмидаги мантиқий фикрлашни ривожлантиришда ҳам катта аҳамиятга эга. Жомийнинг мукаммал баён услуби ва мукаммал манбаларга таяна олгани туфайли, бу шарҳ асрлар давомида турли исломий ўқув юртларида таълимий манба сифатида хизмат қилган.

Шарҳи Мулла Жомий асари Ибн Ҳожибнинг Кофия асарига ёзилган илмий ва услубий жиҳатдан мукаммал шарҳлардан бири ҳисобланади. Ундаги илмий таҳлиллар ва тушунтиришлар араб тили грамматикасини чуқурроқ ўрганиш истагида бўлганлар учун беқиёс манба ҳисобланади.

Албатта, юқоридаги мақоладаги маълумотларни илмий асосда тасдиқлаш учун қуйидаги манбаларга таяниш мумкин. Улар исломий тилшунослик, наҳв илми ва Жомий мероси бўйича асосий адабиётлар ҳисобланади:

 Асосий манбалар ва адабиётлар:

1. Ибн Ҳожиб, “Кофия фи-н-наҳв”
2. Абдураҳмон Жомий, “Шарҳу Мулла Жомий” (الشرح المسمى بملا جامي)
3. Муҳаммад Абдулҳай Лакнавий, “الأعلام بمن نشر في النحو من الأعلام”
4. Аҳмад Амин, “ضحى الإسلام”
5. Зубайдий, “تاج العروس من جواهر القاموس”
6. Nasr, Seyyed Hossein. Science and Civilization in Islam.
7. Nadwi, Abul Hasan Ali. Saviours of Islamic Spirit.

Абдуқаҳҳор ҲАБИБОВ,

Тошкент ислом институти талабаси