Islom sivilizatsiyasi tarixida Rasululloh Muhammad alayhissalomning hayoti, siyrati va ibratli faoliyati eng yuksak mavzulardan biri sanaladi. Har bir musulmon uchun Payg‘ambar hayotini o‘rganish — iymon, axloq, sabr, fidoyilik va rahm-shafqat namunalarini o‘zlashtirish deganidir. O‘rta Osiyoda bu mavzuda yozilgan asarlar ichida Alihonto‘ra Sog‘uniy tomonidan yaratilgan “Tarixi Muhammadiy” asari alohida o‘rin tutadi. Ushbu asar diniy, tarbiyaviy va ma’rifiy jihatdan chuqur, xalqchil uslubda yozilgan bo‘lib, bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
Alihonto‘ra Sog‘uniy — XX asr boshlarining yirik ma’rifatparvar, jadid tafakkurli diniy olimi, tarixchi va yozuvchisidir. U o‘z asarlari orqali islom dinining asoslarini xalq orasida keng tarqatishga, milliy ong va e’tiqodni mustahkamlashga intilgan. “Tarixi Muhammadiy” uning eng mashhur va xalq orasida keng tarqalgan asarlaridan biridir.
“Tarixi Muhammadiy” asari Muhammad (sollallohu alayhi va sallam) hayotiga bag‘ishlangan bo‘lib, muallif uni xalqning diniy-ma’naviy savodini oshirish, iymonni mustahkamlash, payg‘ambar hayoti orqali ibrat olish uchun yozgan.
Asarda dinning murakkab kalomiy va falsafiy tafsilotlaridan yiroq turilib, asosan xalq uchun tushunarli, hayotiy, ibratli va o‘qilishi oson uslub tanlangan. Shu bilan birga, tarixiy voqealar ishonchli manbalar asosida bayon etilgan.
“Tarixi Muhammadiy” asari o‘zining mazmunan izchil va manbaviy asoslanganligi bilan ajralib turadi. Unda quyidagi asosiy mavzular yoritilgan.
Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ning nasl-nasabidan boshlab tavalludigacha bo‘lgan davr
Muallif Muhammad (alayhissalom)ning otasi Abdulloh va onasi Omina haqida, shuningdek, Quraysh qabilasi va Makkadagi ijtimoiy-siyosiy holat haqida muhim ma’lumotlar beradi. Bu tarixiy sharoitlar payg‘ambarlik risolasi qanday og‘ir muhitda boshlanganini anglash uchun zarur.
Payg‘ambarlikdan avvalgi hayot va odob-axloqlari
Asarda Muhammad (alayhissalom)ning go‘dakligi, yoshlik yillari, halolligi, xalq orasida “Amin” nomi bilan mashhur bo‘lishi haqida hikoyalar bor. Muallif ushbu davrni tasvirlar ekan, uni yoshlar uchun axloqiy namunaviy hayot sifatida ko‘rsatadi.
Vahiyning nozil bo‘lishi va da’vat bosqichi
Alihonto‘ra Sog‘uniy bu bobda Payg‘ambarimizga ilk vahiy kelgani, Jibril farishta bilan ilk uchrashuvi, islomning ilk tarafdorlari, Quraysh zodagonlarining qarshiligi haqida tafsilotlarni berib, o‘sha paytdagi ijtimoiy kurashlar va sabr-tahammulni chuqur yoritadi.
Makkadan Madinaga hijrat
Muhammad (sollallohu alayhi va sallam) va sahobalarning Makkada hayoti, muhojirlar va ansorlar o‘rtasidagi birodarlik munosabatlari juda jonli va tushunarli tarzda hikoya qilinadi. Bu qism musulmonlar birligi va vatanparvarlik g‘oyalarini tarbiyalaydi.
Badr, Uhud, Xandaq va boshqa muhim g‘azotlar
Asarda Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) boshchiligida o‘tgan mashhur janglar haqida tarixiy dalillar, saboqlar va ibratlar asosida hikoya qilinadi. Urushdagi axloqiy me’yorlar, jangdan maqsad faqat himoya ekani doimiy ta’kidlanadi.
Hudaybiya sulhi, Makkani fath etish va Islomning yoyilishi
Alihonto‘ra Sog‘uniy sulh va kechirim fazilatiga alohida e’tibor beradi. Muhammad (sollallohu alayhi va sallam) fath chog‘ida bergan amnistiyasi, dushmanga nisbatan qilgan saxovati chuqur ruhiy-ta’sirli voqealar orqali bayon qilinadi.
Vido haj va vafoti
Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ning Vido hajidagi xutbasi, islomiy ummatga qilgan vasiyatlari, vafotidan keyingi sahobalarning holati haqida ibratli ma’lumotlar keltiriladi.
“Tarixi Muhammadiy” asari soddaligi, aniqligi, xalqchil tili va o‘ziga xos yo‘nalishi bilan ajralib turadi. Unda murakkab terminologiyadan voz kechilgan, oddiy xalqga tushunarli tilda yozilgan. Hikoyalarning aksariyati ibratli bo‘lib, xulosa va saboqlar bilan yakunlanadi.
Asar o‘zbek tilida, o‘sha davrning imlosida yozilgan bo‘lsa-da, bugungi o‘zbek kitobxoni uchun ham juda tushunarli va muhim manbadir.
“Tarixi Muhammadiy” nafaqat tarixiy asar, balki:
- diniy islomiy bilim manbai;
- axloqiy tarbiya vositasi;
- ma’naviy poklanishga chorlovchi risola;
- yoshlar uchun namunaviy hayot saboqlari sifatida qadrlanadi.
Ushbu asarda Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) hayoti orqali insoniy komillikka yetishish yo‘li o‘rgatiladi. Ayniqsa, bugungi zamonda yoshlarda islomiy ma’naviyatni uyg‘otishda, iymonni mustahkamlashda ushbu asar dolzarb manba hisoblanadi.
Alihonto‘ra Sog‘uniy qalamiga mansub “Tarixi Muhammadiy” asari — nafaqat Muhammad (sollallohu alayhi va sallam) hayotiga oid tarixiy manba, balki xalqni islomiy ruhda tarbiyalovchi, iymon, sabr, adolat, rahm-shafqat fazilatlarini singdiruvchi bebaho risoladir. U ilmiy manbalarga asoslangan, xalq tili va ruhiyatiga yaqin tarzda yozilganligi bilan keng jamoatchilik orasida mashhurlikka erishgan.
Bugungi kunda bu asarni o‘rganish — islom axloqi, tarixiy xotira va ruhiy yetuklik sari muhim qadamlardan biridir. Uning yoshlar o‘rtasida keng targ‘ib qilinishi milliy ma’naviyat va diniy savodxonlikni oshirishga katta xizmat qiladi.
Yoshlar bilan ishlash, ma’naviyat va ma’rifat bo‘limi boshlig‘i B.PARPIYEV
