Islom ilmlarining taraqqiyotida balog‘at va adabiyot ilmining o‘rni beqiyos. Ushbu sohada yuksak darajaga yetgan allomalardan biri Jaloliddin Muhammad al-Qazviniy rohmatullohi alayhdir. U kishi balog‘at ilmini tartibga solish va uni mukammallashtirish borasida katta hissa qo‘shgan allomalardan bo‘lib, ayniqsa, uning “Talxiysul Miftoh” asari balog‘atshunoslikning eng muhim manbalaridan biri hisoblanadi.
Jaloliddin Muhammad al-Qazviniy rohmatullohi alayh hijriy 666 yilda (milodiy 1268 yil) Qazvin shahrida tavallud topgan. U yoshligidan ilmga qiziqib, o‘z davrining eng yetuk ulamolaridan tahsil oldi. Qazvin va Bag‘dod kabi ilm markazlarida bilimini oshirib, ayniqsa, arab tili, adabiyot va balog‘at ilmlarida chuqur mutaxassis bo‘ldi.
Balog‘at ilmi va adabiyotga bo‘lgan yuksak iqtidori sababli u tez orada taniqli alloma sifatida e’tirof etildi. U kishi umrining ko‘p qismini ilm o‘rganish va boshqalarga o‘rgatish bilan o‘tkazdi.
Jaloliddin Muhammad al-Qazviniy rohmatullohi alayh o‘zining ilmiy ishlari orqali balog‘at, adabiyot va uslubiyot ilmlarini rivojlantirishga katta hissa qo‘shdi. U kishi yozgan eng mashhur asarlardan biri “Talxiysul Miftoh” bo‘lib, bu kitob arab balog‘ati haqida eng muhim manbalardan biri sifatida tan olinadi.
“Talxiysul Miftoh” asari Abu Ya’qub Yusuf as-Sakkokiy tomonidan yozilgan “al-Miftoh fi ilmil-baloga” kitobining ixcham va tartibli sharhi bo‘lib, u balog‘at ilmining uch asosiy qismi – ma’oni, bayon va badi’ haqida mukammal tushunchalar beradi. Ushbu asar shunchalik muhim bo‘lganki, keyinchalik unga ko‘plab sharh va izohlar yozilgan.
Shuningdek, al-Qazviniy rohmatullohi alayh boshqa ilmiy asarlar yozgan bo‘lib, ularning barchasi balog‘at va adabiyot ilmining rivojiga xizmat qilgan. U kishi nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy uslubda ham balog‘at qoidalarini mukammal bayon qilgan.
Jaloliddin Muhammad al-Qazviniy rohmatullohi alayhning asarlari islom olamida juda katta ta’sir ko‘rsatgan. Uning “Talxiysul Miftoh” asari ko‘plab madrasalarda asosiy darslik sifatida o‘qitilgan va hozirgacha arab tilshunosligi va adabiyoti bilan shug‘ullanuvchi ulamolar uchun muhim manba bo‘lib qolmoqda.
U kishining balog‘at haqidagi izohlari va nazariyalari keyingi asrlarda yashagan olimlar, jumladan Sa’diddin Taftazoniy va Sharif Jurjoniy kabi yirik mutafakkirlar tomonidan chuqur tahlil qilingan va rivojlantirilgan.
Xulosa qilib aytganda, Jaloliddin Muhammad al-Qazviniy rohmatullohi alayh arab balog‘ati va adabiyoti sohasida bebaho ilmiy meros qoldirgan buyuk allomalardan biridir. U kishining “Talxiysul Miftoh” asari butun musulmon olamida ilmiy adabiyot va balog‘at ilmining asosiy manbalaridan biri sifatida qabul qilingan.
Alloh taolo Jaloliddin Muhammad al-Qazviniy rohmatullohi alayhning darajalarini yuksaltirsin va bizni ham ul zotning ilmiy merosidan bahramand bo‘luvchilardan qilsin.
Muhammadsharif TOLIBOV
TII 4-kurs talabasi
