Суннат ҳақида кенг маълумотга асосланган фиҳқий асосларни ишлаб чиққан олимлардан бири Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Ҳанбал Шайбоний ҳисобланади (780-855). Имом Аҳмад Бағдодда туғилган, оиласи Хоросондан у ерга имом туғилганидан кўп ўтмай кўчиб келган. Аҳмад уч ёшга кирганда отаси вафот этди. У болаликданоқ машҳур Бағдод уламоларидан илм ўрганди ва Ҳижоз, Яман, Куфа, Басра ва Шом каби мамлакатларда бўлиб ҳадисларни тўплаш билан машғул бўлди. Унинг устозлари Абу Юсуф Куфий, Яҳё ибн Майн, Исҳоқ ибн Раҳав, Муҳаммад Шофеъий ҳисобланади. Аҳмад ибн Ҳанбал чуқур илм билан бирга юксак ахлоқий фазилатларга эга инсон эди. Имом Шофеъийнинг у ҳақда: “Ироқдан чиқиб кетганимдан кейин Аҳмад ибн Ҳанбалдан кўра билимдон ва тақводор одамни кўрмадим”, деган гапи машҳурдир. Имом Аҳмад фаолиятининг кўп қисми мўътазилийларга қарши раддиялар бериш бўлди. Бунинг натижасида буюк имом қамоққа ташланди ва шафқатсиз қийноқларга солинди. Фақат Халифа Мутаваккил (847-861) ҳокимиятига келгандан кейин таъқиблар тўхтатилди ва имом Аҳмадга алоҳида эҳтиром кўрсатила бошланди. Кейин эса, адолатсизлик қилиб қўйишдан қўрқиб, таклиф этилган давлат хизматидан, қозиликдан воз кечди. Баъзи маълумотларга кўра, Имом Аҳмад бир миллиондан ортиқ ҳадисни билган. Кейинчалик имом Аҳмад ибн Ҳанбал Абу Ҳанифанинг машҳур шогирди Имом Юсуфдан, шунингдек Имом Шофеъийдан фиқҳ ва ҳадис илмларини ўрганди. Имом Аҳмад ҳадисни йиғиш ва шарҳлашга катта эътибор берди. “Муснадул кабир” деб номланган тўпламида 30 мингдан зиёд ҳадис ва уларнинг шарҳлари ўрин олган. Агар муайян бир муаммони ҳал қилиш учун муносиб ҳадис ёки саҳобаларнинг фикрини топа олмаса, у ўз раъйини айтар ва буни ёзиб қўйишдан шогирдларини манъ этарди. Натижада, унинг мазҳаби ўз шогирдлари эмас, балки унинг шогирдларининг шогирдлари томонидан ёйилди. Ўша вақтда ҳам унинг издошлари бошқа мазҳабларга қараганда камчиликни ташкил этган. Ҳозир эса асосан ҳанбалий мазҳабидаги мусулмонлар Саудия Арабистони ва Кўрфаз давлатларида яшайдилар. Ҳанбалийлар, барча салафларидек, Қуръонни мазҳабнинг асосий манбаи деб ҳисоблашди. Иккинчи муҳим манба Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннати ҳисобланади. Бу масала бўйича бошқа имомлардан фарқли ўлароқ, имом Аҳмад марфуъ, яъни Пайғамбардан (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) келган (изофа қилинган) маълумотлар қабул қилинди. Имом Аҳмад, барча имомлар сингари, саҳобанинг ижмоъсини мазҳаб манбалари сифатида қабул қилди. Саҳобаларнинг айрим масалалар бўйича келишмовчилиги бўлганда, Имом Аҳмад ҳар бир саҳобанинг шахсий ижтиҳодини ҳисобга олди. Ҳанбалий мазҳаби ичида муайян бир фиқҳий муаммони ҳал қилиш бўйича кўплаб ҳукмларни баён қилади. Шариъатнинг асосий манбаларида ечим топишнинг имкони бўлмаган фатволарни чиқаришда заиф ҳадисларни ишлатишни ҳам лозим кўради. Имом Аҳмаднинг асосий шогирдлари – унинг икки ўғли Солиҳ (873 йилда вафот этган) ва Абдуллоҳ (903 йилда вафот этган). Ушбу мазҳабнинг энг кўп издошлари Фаластин ва Саудия Арабистонида яшайдилар. Ибратуллоҳ Навфал, мазҳаб асосчиларини таърифлаб, “Буюк устозлар – Абу Ҳанифа, Шофеъий, Молик, Аҳмад, булар мусулмон ҳуқуқий амалиётининг шубҳасиз асосчилари, шубҳасиз, чуқур ақл ва қобилият соҳибларидир…”, деган эди. Албатта, юқорида айтилган мазҳабларнинг фаолияти ислом қонунчилигини янада ривожлантириш, ижтимоий ҳаётнинг янги ҳодисаларини оқилона тушуниш ва бир қатор қоидаларни ишлаб чиқишга ёрдам берди. Ҳозирги кунда айрим “фақиҳ”лар мазҳаблардан воз кечиш зарурлигини гапиришмоқда. Бу бутунлай нотўғри фикр, чунки мазҳабларни инкор этиш шариъат ва ислом қонунчилигига хавф туғдиради. Ҳадис ва ислом тарихи фанлари кафедраси ўқитувчиси Пўлатхон Каттаев Манба: http://islam.ru/content/person/42006 696

Меърож ҳодисасида бир қанча ҳикматлар бор, улар: Меърож нега айнан кечаси бўлди, кундузи эмас? Имом Ибнул Мунир раҳимаҳуллоҳ шундай деб айтадилар: “Урфда  кечаси хилват ва хосланиш вақти. Шунингдек, у Расулуллоҳ  соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзларига хос фарз қилинган намознинг вақти эди “Кечани озгинасидан бошқасини (ибодатда) тик туриб ўтказ”[1]. Ва яна мўминлар учун иймон келтиришда, мушриклар учун эса фитна бўлишда муболаға бўлиши учун. Чунки тун маҳбуб билан бирга бўлиш вақти”. Ибн Диҳя раҳимаҳуллоҳ: “Файласуфларнинг сўзларини инкор қилиш учун ҳам меърож тунда содир бўлган. Улар: “Тун сабабидан хорлик ва ёмонликлар бўлади”, – дейишади. Аллоҳ таоло бир қанча қавмларни тунда берган кароматлари билан сийлаганидан кейин улар қандай қилиб шундай дейишади? Мисол учун:  Иброҳим алайҳи салом қиссасида “Уни тун ўраб олганида юлдузни кўриб: «Мана шу Роббимдир», деди. У ботиб кетганида эса: «Ботувчиларни ёқтирмасман», деди”; Лут алайҳи салом қиссасида: “Аҳлинг ила кечанинг бир бўлагида йўлга чиқ, сен уларнинг ортидан кузатиб бор. Сизлардан ҳеч бирларингиз ортга қарамасин. Амр қилинган томонингизга кетаверинглар», дедилар”[2]; Мусо алайҳи салом қиссасида: “Ва Мусо билан ўттиз кечага ваъдалашдик. Кейин эса, уни ўн (кеча) билан тугал қилдик. Бас, Роббининг белгилаган вақти тўлиқ қирқ кеча бўлди. Мусо акаси Ҳорунга: «Қавмимда менинг ўрнимни ол, яхши иш қил, бузғунчиларнинг йўлига эргашма»[3], деди”; Ва тунда Аллоҳ таоло Яъқуб алайҳи саломни дуоларини ижобат қилиши: “У: «Сизлар учун Роббимга сўнгра истиғфор айтаман. Албатта, Унинг Ўзи мағфират қилгувчи ва раҳмли Зотдир», деди”[4]. Муфассир уламолар: “Эрталаб саҳар тонг вақтларида дуо ижобат бўлишида, тунда ой ёрилиши ҳодисасини бир оят-белги қилишида, жинлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам олдиларига келиб иймон келтиришлари тунда бўлишида ҳамда улар ўша тундаёқ бошқа жинлар олдига бориб нубувват хабарини етказишларида, тун яратилиш ва бошланиш жиҳатидан биринчи бўлиши ва тун наҳордан олдин келишини батафсил қилиб Қуръоннинг барча оятларида айтилишида, минг ойдан биттагина тун устун бўлиши-ю[5] кунларнинг бирортасида ундай фазилат йўқлигида, ҳаракатларнинг энг яхши самараси айнан тунда бўлишида, чунки тунда инсоннинг зеҳни бўш бўлади ва висолларнинг энг лаззатлиси айнан тунда бўлишида “Ва кечани либос қилиб қўйдик”[6] туннинг нақадар баракотлилигини белгиси бор”. Имом Ибн Диҳя раҳимаҳуллоҳ: “Меърож яшил зумраддан бўлган зинапоядир”, – деганлар. Шайхул Ислом Ибн Ҳажар раҳимаҳуллоҳ эса: “Ибн Каъб меърож кумушдан ва олтиндан бўлган зинапоя”, – деб айтганлигини ва Имом Ибн Саъд раҳимаҳуллоҳ эса: “Маржонлар билан безалган”, – деб айтганларини ривоят қилганлар. Осмон эшикларига яқинлашганда Жибрил алайҳи салом тақиллатиб очишларида ҳам бир ҳикмат бор. Чунки Расули акрам соллаллоҳу алайҳи васаллам осмон эшикларини очиқ ҳолда турганлигини кўрганларида, “ўзи доим шундай очиқ турар эканда” деб ўйлашлари мумкин эди. Жибрил алайҳи салом эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг даражотларини кўрсатиш ва улуғлаш учун бориб, тақиллатиб очдилар. Ва яна шунингдек Аллоҳ таоло Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга осмонларда у зотни ҳамма билишини кўрсатиб қўйиш учун ҳам шундай қилди. Чунки очиқ турганида “Муҳаммад юборилдими?” деган саволга эҳтиёж қолмас эди. Имом Хозин раҳимаҳуллоҳ айтадиларки: “Муҳаммад юборилдими?” деган савол Пайғамбар қилиб юборилиш ҳақида эмас эди, чунки осмонларда ҳамма буни билар эди. Балки у савол “Муҳаммад Меърожга юборилдими?” деган маънода эди”. Шайхул Ислом Ибн Ҳажар раҳимаҳуллоҳ эса: “Дарвозабон фаришталар “Ёнингиздаги ким?” деб сўрашларида Жаброил алайҳи салом олдидаги инсон дўст эканлигини белгисидир. Акс ҳолда фаришталар “Ёнингизда кимдир борми?” деб сўрар эдилар. Анбиёлар осмоннинг...

2019 йил 25 апрель куни бошланган ва “Ўзэкспомарказ” кўргазмалар залида давом этаётган “Тошкент ҳуқуқ баҳори” (“Tashkent Law Spring”) Халқаро юридик форуми иштирокчилари Афғонистон Ислом Республикаси Адлия вазири Доктор Абдулбасир Анвар ва вазирликнинг Ташқи алоқалар Департаменти раҳбари Эзмарай Усмоний 27 апрель куни Тошкент ислом институтига ташриф буюрдилар. Уларга Ўзбекистон Республикаси Адлия вазири ўринбосари Х.Мелиев ҳамроҳлик қилди. Ташриф буюрган меҳмонларни ТИИ проректори Ж.Мелиқўзиев ва Ўқув-услубий бўлим бошлиғи Ё.Бухорбоев кутиб олдилар. Дастлаб уларга институт ташкил этилиши тарихи, мустақилликдан олдинги ва кейинги фаолияти, амалга оширилган ислоҳотлар, ТИИ жамоаси, хусусан, талабалар учун яратиб берилган шарт-шароитлар тўғрисида маълумотлар берилди. Ташриф давомида меҳмонлар ТИИ Ахборот-ресурс маркази фаолияти билан ҳам яқиндан танишдилар. Сўнг улар ислом тарихи ва балоғат фанлари бўйича кўргазмали воситалар билан жиҳозланган аудиторияларда устоз ва талабалар билан дарс жараёнида суҳбат олиб бордилар. Ташриф ниҳоясида Афғонистон Адлия вазири Доктор Абдулбасир Анварга ТИИ жамоаси номидан институт устозларининг араб тилида нашр этилган китоблари совға қилинди. Ўз навбатида бундан мамнун бўлган мўътабар меҳмон ТИИ фаолияти билан танишиш натижасида жуда кўп таассуротларга эга бўлганини билдирди ва жамоага муваффақиятлар тилади. ТИИ Ахборот хизмати 423

Исломдаги турли хил фиқҳий мактаблар-мазҳабларнинг мавжудлиги мусулмонларга муқаддас манбаларда кўрсатилган вазифаларни бажариш учун энг мақбул йўлни танлаш имкониятини очиб беради. Бу йўллардан бири, Имом Молик ибн Анас асос солган Моликийлик мазҳабидир. Имомнинг таржимаи ҳоли Сунний йўналишига мансуб фиқҳий мактаб асосчиси Молик ибн Анас 93-ҳижрий (милодий 717) йилда Мадинада туғилган. Унинг ота-боболари илмли кишилар бўлиб, хусусан, Имом Моликнинг бобоси Амир ансорлардан эди. Умуман олганда, мазҳаб асосчиси бутун умр Мадинада яшаб, «Имом» ёки «Имомуд дарул ҳижр» тахаллусига эга бўлди. Молик ибн Анас болаликданоқ асосий вақтини таълим олишга бағишлади, устозлари берган вазифаларга диққат билан эътибор қилди ва ҳадисларни ўрганишда қалбида улкан завқни туйди. Мадинада яшаб таълим олиш уни қаноатлантирар эди, чунки саҳобалар ва тобиъйнлардан ҳадис ривоятларини тинглаш учун доимий Мадинада бўлиш талаб этилар эди. Шу билан бирга, у ақида ва ислом ҳуқуқи каби бошқа соҳалардаги илмларни эгаллашни ҳам назардан қочирмади. Имом Молик Қуръон илмларидан ҳам яхши билимга эга бўлиб, шу орқали фиқҳий қоидаларни ишлаб чиқди. Унинг кенг қамровли ишларининг тожи сифатида Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг энг қимматли сўзлари ва у зотнинг шахсияти билан боғлиқ ривоятлардан иборат бўлган ҳадис тўплами бўлган “Муватто” китобини кўрсатиш мумкин. Молик  ибн Анас илмий изланишлари билан бир қаторда савдо билан шуғулланган. Буюк имом Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам шаҳарларига бўлган юксак муҳаббати сабаб Мадинадан узоқ кетмай яшади, Мазҳаб асосчиси Молик  ибн Анас касаллик туфайли 179-ҳижрий (милодий 803) йилда 86 ёшида вафот этди. Имом Молик мазҳаби Имом Молик ибн Анас мазҳабининг характерли хусусияти шундан иборатки, унда ансорларнинг Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга бўлган чексиз ҳурмат ва эҳтироми уфуриб туради. Ушбу фиқҳий мактабда имомнинг Мадинада яшаганлик тажрибаси катта аҳамиятга эга. Қуръони карим ва Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатларига қўшимча равишда, моликийлар илмий ва оддий ҳаётга оид амалий саволларга жавоб топиш учун кўплаб бошқа усул ва манбаларга таянадилар: Биринчи навбатда ҳукм чиқаришда Қуръонда муҳкам, яъни маъноси аниқ ва равшан бўлган оятларга эътибор берилади. Ҳукм олишда Молик ибн Анас фақатгина суннатнинг ўзигагина суянишни қоида қилиб олган. Мисол учун, агар оход (мутавотир даражасига етмаган) ҳадис Қуръон оятларига зид бўлмаса, у ҳам ҳукмнинг манбаи сифатида қабул қилинган. Мадиналикларнинг кундалик ишлари. Ансорлар, мадина аҳлининг Қуръон ва суннатга зид бўлмаган анъанавий ҳаракатлари Моликий мазҳабига кўра оход ҳадисга қараганда афзалроқдир. Саҳобалар ва тобиъйн қавллари. Агар юқоридаги 3 та бўлимларга зид бўлмаса, манба сифатида қаралиши мумкин. Бироқ улар суннатга тенглаша олмайди. Қиёс – мавжуд қоида ва ҳукмларга асосланиб қарор қабул қилиш. Лекин, қиёсни бошқа илож қолмагандагина ишлатиш лозим, деганлар. Истиҳсон – қиёсга кўра чиқарилган фиқҳий ечимни тузатиш ва янги шароитларга мослаштириш. Истислоҳ – жамият ҳаётида фойдадан ҳоли бўлмаган ижтимоий қарашлар. Агар ислом фиқҳининг асосий манбаларида ушбу долзарб муаммо бўйича зарур кўрсатмалар бўлмаса, мавжуд жамият аъзолари томонидан урфда бўлган масаларга мурожаат қилинади. Бу усул биринчи Имом Моликнинг ўзи томонидан таклиф қилинган. Мадина шаҳрида пайдо бўлган имом Молик ибн Анаснинг мазҳаби дунёнинг бошқа ҳудудларига ҳам тарқалди. Ҳозирги вақтда ушбу фиқҳий мактаб тарафдорлари асосан Шимолий (Миср, Тунис, Жазоир, Марокко) ва тропик Африка (Нигерия, Мали), шунингдек Форс кўрфази (Баҳрайн, Қатар, Қувайт) мамлакатларида яшайди. Мазҳаб, давом этаётган миграция оқимлари туфайли Европада ҳам аста-секин тарқалмоқда. Ҳадис ва ислом тарихи кафедраси ўқитувчиси Пўлатхон Каттаев Манба: https://islam.global/obshchestvo/islamskoe-pravo/imam-malik-ibn-anas-vozhd-mediny/...

Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳнинг Саҳиҳларида Молик ибн Соъсоъа розияллоҳу анҳумодан қилинган ривоятда шундай дейилади: “Сўнг мен билан олтинчи осмонга кўтарилди, эшикни тақиллатди, “Бу ким?”, – деб айтилди, “Жибрил”, – деди. “Ёнингиздаги ким?”, – дейилди, “Муҳаммад”, – деди. “Унга рисола юборилдими?”, – дейилди, “Ҳа”, – деди. “Қандай ҳам яхши келувчи келди!”, – дейилди. Ҳоли қолганимда қарасам, Мусо алайҳи салом(ни кўрдим). (Жибрил) айтди: “Бу Мусо, унга салом беринг”. Салом бердим, алик олди. Сўнг: “Хуш келибсиз Солиҳ биродар ва солиҳ набий”, – дедилар. Ўтиб кетаётгандим йиғладилар ва унга: “Сизни нима йиғлатмоқда?”, деб айтдим. Айтдилар: “Йиғлаяпман, чунки мендан кейинги юборилган ғуломнинг умматидан менинг умматимдан жаннатга кирадиганлардан кўра кўпроқ киради….”[1]. Бу ҳолатда Мусо алайҳи саломнинг йиғлашлари ҳақида уламолар: “Мусо алайҳи саломнинг йиғиси ҳасад жиҳатидан бўлмаган. Аллоҳ сақласин. Чунки у оламда ҳасад ҳар бир мўминнинг қалбидан чиқариб юборилган бўлса, Аллоҳ танлаб олган зотлар ҳақида нима дейиш мумкин. Балки йиғилари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг даражотлари баландлигидан умматига берилган неъматларга Мусо алайҳи салом эришолмаганлиги сабабли ҳавас қилиш ўлароқ бўлган. Шунингдек, ҳар бир Набийнинг уммати қилган савоб амалидан Пайғамбари учун ҳам савоб бориб туради. Мусо алайҳи саломнинг уммати узоқ муддат давом этган бўлсада, адад жиҳатидан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг умматидан камроқ эди”.    Анас розияллоҳу анҳу Молик розияллоҳу анҳудан, у эса Ибн Соъсоъа розияллоҳу анҳудан қилган ривоятда Мусо алайҳи салом Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламни “Ғулом” деб айтишлари камситиш маъносида бўлмаган. Балки Аллоҳ таолонинг қудрати ва карамининг кенглигига шундай деганлар. Чунки Аллоҳ таоло Расули акрам соллаллоҳу алайҳи васалламни ёш бўлишларига қарамай гарчи у зотдан олдин ёши анча улуғ бўлган Пайғамбарлар ўтган бўлса ҳам у зотдан олдин ҳеч кимга бермаган неъматларини берди. Мусо алайҳи саломдан эса биз – уммати Муҳаммадийяга намоз борасида бошқа ҳеч кимдан етмаган жудаям катта ёрдам етди. Яъни айнан Мусо алайҳи салом Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга намозни камайтиришни сўрашга буюрдилар. Чунки, Аллоҳ таоло сизу бизга эллик вақт намоз фарз қилган эди, Мусо алайҳи саломнинг таклифлари билан беш вақт намозга тушурилди.  Бунга Имом Табароний ва Баззор раҳимаҳуллоҳлар Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан қилган ривоятда ишора қилинган: “…Мусо унинг олдидан ўтганимда энг қаттиғи эди ва унга қайтганимда энг яхшироғи эди…”[2], – деганлар. Абу Саъид раҳимаҳуллоҳнинг ҳадисида эса: “…Қайтувчи ҳолда юзландим ва Мусонинг олдидан ўтдим, у сизлар учун қандай ҳам яхши соҳиб эди. Ва у мендан: “Сизга Роббингиз қанча (намоз) фарз қилди?”, – деб сўрадилар…”, – дейилади. Имом Ибн Ҳажар Асқалоний раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Менга зоҳир бўладики, Мусо алайҳи салом Набийимиз соллаллоҳу алайҳи васалламга Аллоҳ қандай неъматлар билан неъматлантирганига ишора қилдилар. Ёши улуғ бўлганларида ҳам қувватлари бардавомлиги ва ҳатто шайхлик ёшига етган бўлсалар ҳам баданларига қувватсизлик кирмаган эди. Ҳатто Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳ ривоят қилганларидек Мадинага Абу Бакр розияллоҳу анҳу билан бирга кириб борганларида Абу Бакр розияллоҳу анҳуни “шайх” деб айтганлар, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламни эса “шааббун” – “йигит” деб айтишган эди”. Имом Қуртубий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Мусо алайҳи салом намоз борасида мурожаат қилинишда хосланганликларидаги ҳикмат балки Мусо алайҳи саломнинг уммати намоз билан мукаллаф бўлганликларида бўлса керак. Улардан бошқа умматга эса намоз таклиф қилинмаган эди. Улар эса бунинг уддасидан чиқишмади. Шунинг учун ҳам Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг умматига шафқат қилдилар. Ва у зотга “… мен...