Imom Navaviy (vaf. 676/1277-y.) rahimahulloh o‘zining yozgan asarlari bilan islom ilmlari, xususan hadis va fiqh ilmi rivojiga katta hissa qo‘shgan yirik olim sanaladi. Ijtihod va fatvolari shofe’iy mazhabida mo‘tabar va mo‘tamad hisoblanganidek, hadis ilmida yozgan asarlari ham soha ulamolari nazdida qadrli va mavqei baland kitob hisoblanadi. Imom Navaviyni “Irshod tullab al-haqoiq” asarini ulamolar tarojimlar (olimlarning hayoti yoritilgan asarlar)da muallifning muhim ta’liflari qatorida zikr qilishadi. Kitobning to‘liq nomi: “Irshod tullab al-haqoiq ila ma’rifati sunani xoyr al-xaloiq”. Bu kitob hadis ilmi va mustalahiga bag‘ishlangan asar bo‘lib, Imom Navaviy bu kitobni yozishda Ibn Saloh Shahrozuriy (vaf. 643/1245-y.) rahimahullohni “Ma’rifat anva’i ilm al-hadis” kitobini asos qilib olganlar. “Muqaddima” nomi bilan mashhur bo‘lgan bu kitob ushbu mavzuda yozilgan o‘zidan avvalgi kitoblarni to‘ldiruvchi va jamlovchi hamda o‘zidan keyingi kitoblarga asos va tayanch hisoblanadi. Ya’ni, “Muqaddima”dan oldin ham bu ilmga bag‘ishlangan asarlar bo‘lgan. Muhaddislar va hadis ilmi peshvolari o‘zlarining hadis to‘plamlari ichida yoki alohida tarzda hadis turlari va illatlari bayon qilingan asarlar yozishgan. Xatib Bag‘dodiy (vaf. 463/1071-y.) va Imom Hokim (vaf. 405/1014-y.) kabi ulamolar hadis ilmiga atalgan kitoblar yozishgan bo‘lsa ham, undagi masalalar va ta’riflar bir joyda jamlanmagan yoki tartiblanmagan edi. Ibn Saloh rohimahulloh esa avvalgilarning ishini kamoliga yetkazdi. Imom Hokimning “Ma’rifat ulum al-hadis” asarida zikr qilingan 52 ta navga ziyoda qilib kitoblarida hadis navlarini 65 turga bo‘lib bayon qildi. Imom Navaviyning “Irshod” asari ushbu “Muqaddima”ning muxtasari hisoblanadi. Muallif yashagan davrda Ibn Saloh rahimahullohning “Muqaddima”si juda mashhur bo‘lgan va bu ilmda asosga aylangan edi. Imom Navaviy “Irshod” asarini hadis ilmi va usullari bilan uzoq shug‘ullangandan keyin yozadi va hadis ilmi istilohlarini bayon qilishda bor mahoratlarini ishga soladi. Kitob muqaddimasida muallifning o‘zi shunday deydi: “Bu kitobda “Muqaddima”ni muxtasar qilishni istadim va bu orqali uni zikrini jonlantirish, boshqa manbalar qatori undagi manfaatlardan hamma foydalana olishini umid qilaman”. Imom Navaviy muxtasarda qo‘llagan bayon uslubini shunday izohlaydi: “Kitobdagi ma’lumotlarni bayon qilishda oson, yengil iboralar bilan keltiraman, undagi muhim va muhim bo‘lmagan qaydlardan birortasini mazmuniga xalal yetkazmayman va aksar o‘rinlarda kitob sohibining iborasini keltirishga harakat qilaman, faqat foydali maqsadlardagina boshqa lafzlar bilan almashtiraman, bir qator dalillar va muxtasar misollarni ham zikr qilaman va unga ba’zi o‘rinlarda kichik lafzlar, qo‘shimcha va to’ldiruvchilar qo‘shaman”. Darhaqiqat, Imom Navaviy kitobida Ibn Salohni iboralarini saqlashga harakat qilgan va ko‘pincha “قال الشيخ” (Shayx aytdi) deb aytadilar va bu bilan Ibn Salohni nazarda tutadilar. U kishi qo‘shgan ziyodalar bir necha jihatdan foydali va qiymatli masalalar hisoblanadi. Bu jihatlar Imom Navaviyni ilmlari qanchalik yuksak darajada ekanini ko‘rsatadi. Zamondosh muhaqqiq, hadis ilmlari ustozi, asarning 2019-yildagi zamonaviy-tanqidiy nashrini amalga oshirgan olim Nuriddin Itr rohimahulloh aytadi: “Bu afzalliklari bilan mazkur kitob Imom Navaviyning shaxsan o‘zi Irshodga yozgan muxtasaridan afzalroq hisoblanadi. Sababi, bu muxtasardan biror sharhsiz foydalanish o‘quvchiga qiyinchilik tug‘diradi. Irshod kitobi esa “Taqrib”da keltirilmagan foydalari va iborasi ham yengilligi bilan ajralib turadi”. “Irshod”ga yozilgan muxtasar asarning to‘liq nomi: “At-taqrib va at-taysir li ma’rifati sunan al-bashiyr an-naziyr”. Ushbu  asarga ham bir nechta sharhlar yozilgan bo‘lib, ularning ichida eng mashhurlari Muhammad ibn Abdurrohman Saxoviy rohimahulloh (vaf. 902/1497-y.)ning “Sharh at-taqrib va at-taysir” asari va Jaloliddin Suyutiy rohimahulloh (vaf. 911/1505-y.)ning “Tadrib ar-roviy” asaridir. Bu ikki asar ham...