Наҳв фани ривожига хисса қўшган юртимиз олимлари

Ҳаммамизга яхши малумки, динимизнинг устуни бўлган тафсир, ҳадис, ақоид илмлари Арабистон диёрида пайдо бўлган бўлсада, унинг қуввати, ривожи Мовароуннаҳрда бўлди. Юртимиз уламолари нафақат бу илимларда, балки араб тили грамматикасида ҳам сўнмас асарлар битиб, динни тўғри англашга ва келажак авлодга соф диний таълимотларни етказишга беминнат хизмат қилдилар. Бу буюк зотларнинг айримларини зикир қилиб ўтмасак уларнинг хаққига ҳиёнат қилган бўлиб қоламиз. Уларнинг карвонбошиси сўзсиз Абулқосим Маҳмуд ибн Умар ибн Муҳаммад аз-Замахшарийдир.

Абулқосим Маҳмуд ибн Умар ибн Муҳаммад аз-Замахшар ҳижрий 467 йил 27 ражаб чоршанба куни, милодий 1075 йил 19 мартда Хоразмнинг Замахшар қишлоғида туғилган. Маҳмуд аз-Замахшарийнинг отаси унча бадавлат бўлмаса-да, лекин ўз даврининг зиёли, маърифатли, тақводор, диёнатли кишиларидан бўлган ва Замахшардаги бир масжидда имомлик ҳам қилган. У хулқ-атвори яхши, ширинсуҳан ва ғоятда муруватли киши бўлиб, бу фазилатлари билан эл орасида катта обрў-эътибор топган. Манбаларда қайд этилишича, бўлғуси олимнинг онаси ҳам тақводор ва диёнатли аёл бўлган.

Аз-Замахшарий дастлабки билимларини отаси Умар ибн Аҳмаддан олади. Бахтсиз ҳодиса туфайли ёшлигидан бир оёғи чўлоқ бўлиб қолгач, отаси, тикувчилик ҳунарини эгалласин деб, уни тикувчи устага шоргирдликка бермоқчи бўлади. Аммо ёшлигидан илмга интилган Маҳмуд отасидан ўзини мадрасага ўқишга юбоишини илтимос қилади. Ўғлидаги илмга бўлган зўр иштиёқни сезган ота унинг раъйига қаради. Ана шу пайтдан ёш толиби илм фаннинг турли соҳалари билан қизиқиб, уларни ноёб истеъдод ва ажойиб ижтиҳод билан эгаллай бошлади. Шу билан бир қаторда, ўша даврда илм аҳли орасида муҳим ҳисобланган хаттотлик санътининг сир-синоатларини ҳам мукаммал ўзлаштирди. Араб тарихчиси Ибн Халликон (1211-1288) бу ҳақда қуйидагиларни келтиради: “Талабалик ёшига (12 ёшларга) етгач, ўз илмини ошириш ва ҳар тамонлама мукаммал билимга эга бўлиш мақсадида у Бухоро шаҳрига йўл олади. Чунки Бухоро ўша пайтда, машҳур олим Абу Мансур ас-Саолибийнинг ибораси билан айтганда, “Самонийлар давридан бошлаб шон-шуҳрат макони, салтанат Каъбаси ва замонасининг илғор кишилари жамланган, ер юзи адиблари тўпланган ва ўз даврининг фозил кишилари жамланган жой эди”.

Олимнинг шундан кейинги ҳаёти хорижий ўлкаларда кечди. Дастлаб у Хуросонга, сўнгра Исфаҳон, Бағдод ва Макка шаҳарларига борди. Маккада икки йил умр кечирган олим ватанига қайтади-да, шу ерда ижод билан машҳур бўлади. Сўнгра яна илм талаби билан хорижий юртларга сафар қилади. Дамашқ аҳли донишмандларидан баҳра олади. Маккаи мукаррамада уч йил туриб, билим ва ижодий малакасини такомилига етказади ва Макка амири Ибн Ваққоснинг самимий ёрдамидан илҳомланган аз-Замахшарий Қуръони карим тафсирига бағшланган машҳур “ал-Кашшоф” асарини ёзиб тугатади. Адиб кўп асарларини Маккада яратади. Аз-Замхшарий ўз ҳаётида чуқур из қолдирган Макка қарийб беш йил яшайди. Шу боисдан у “Жоруллоҳ” (“Аллоҳнинг қўшниси”) деган шарафли лақабга муяссар бўлади.

Маҳмуд аз-Замахшарий биз авлодларга бой ва қимматли илмий маънавий мерос қолдирган. Аксарият тадқиқотчиларнинг фикрича, у таълиф қилган араб грамматикаси, луғотшунослик, адабиёт, аруз, жўғрофия, тфсир, ҳадис, ва фиқҳга оид асарларнинг сони олтиимшдан ортиқдир.

Араб тилшунослиги ва грамматикасининг турли жиҳатларига оид асарлар аз-Замахшарий ижодида салмоқли ўрин эгаллайди. Жумладан, унинг “ал-Муфассал” (1121 йил) асари араб тили наҳву сарфини ўрганишда йирик қўлланма сифатида азалдан Шарқда ҳам, Ғарбда ҳам шуҳрат топган манбалардан ҳисобланади. Ҳатто, Шом (Сурия) ҳокими Музаффаруддин Мусо ўз даврида, ушбу асарни ёд олган кишига беш минг кумуш танга пул ва сарупо совға беришни ваъда қилган. Ушбу асарнинг бир қўлёзма нусхаси ЎзР ФА Шарқшунослик институтида сақланади. “ал-Муфассал”нинг мухтасар ҳолга келтирилган шакли “ал-Унмузаж” (“Намуна”) номи билан аталади. Аз-Замахшарийнинг хоразмшоҳ Алоуддавла Абулмузаффар Отсизга бағишлаб ёзилган, Садриддин Айний таъбири билан айтганда, бутун дунёнинг хазинасига баробар “Муқаддимату ал-Адаб”, жўғрофияга оид “Китабу-л-жибал ва-л-амкина ва-л-миёҳ” (“Тоғлар, жойлар ва сувлар ҳақида китоб”), луғотшуносликка оид “Асосу-л-балоға” (“Балоғат илми асослари”), насиҳатомуз мақолалар тўплами “Ат-Тавоқу-з-заҳаб фи-л-мавоиз ва-л-хутаб” (“Хутбалар ва ваъзлар баёнидаги олтин шодалар”), адабиёт, тарих ва бошқа фанларга бағшланган “Рабиъу-л-аброр ва нусусу-л-аҳёр” (“Эзгулар баҳори ва яхшилар баёёни”), аруз илмини ёритувчи ”ал-Қустос фи-л-аруз” (“аруздаги ўлчов”), ҳикматларни ўрганишга бағшланган “Навобиғу-л-калим” (“нозик иборалар”) ва айниқса тафсир илмига оид муҳим манба “ал-Кашшоф ан ҳақоиқи-т-танзил ва уйуну-л-ақовил фи вужуҳу-т-таъаил” (“Оятларнинг нозил бўлиш ҳақиқати ва уни шарҳлаш орқали калималарнинг замиридаги маъноларни очувчи китоб”) асарлари алоҳҳида аҳамиятга эга.

“Устозу ал-араб ва ал-Ажам” (“Араб ва ажамларнинг устози”), “Устозуа ад-Дунё” (“Бутун дунё устози”), “Фахру Ховаразм” (“Хоразм фахри”) каби юксак эътирофларга сазовор бўлган аз-Замахшарийнинг қатор асарлари Ғарб ва Шарқ тилларига таржима қилинган. Жумладан, унинг “Навабиғу ал-калим”, “Ат-Тавоқу аз-заҳаб фил-мавоиз ва ал-хутаб” “ал-Унмузаж” каби асарлари ўзбек тилига ҳам таржима қилинган.

Маҳмуд аз-Замахшарий 583/1144 йилда Жўржон (ҳозирги кўҳна Урганч)да вафот этган. Ал-Ферузабодийнинг гувоҳлик беришича аллома ўзларининг мўътазилий эътиқодидан фахрланиб юраркан. Ал-Ферузабодий “Ассалом” шаҳрига зиёрат учун борганларида у ерда алломани ўз қўли билан ёзган ислоҳ қилинмаган тафсир нусхасини кўрганларини айтадилар.

Тарих китобларида келтирилишича Маҳмуд аз-Замахшарийнинг бир оёғи чўлоқ бўлганлиги айтилади. Муҳаммад Шариф Рустамжон ўғли Ҳиндистоний у алломанинг ҳаётларини гапириб, оёқларини оқсоқлик сабабини қуйидагича баён этганлар. “аз-Замахшарий ёш болаликларида бир чумчуқни оёғидан боғлаб, уни олиб юрар эдилар. У қушни инига кирган пайитида боғлаб қўйилган ипни тортиб оёғини синдириб қўядилар. Бу ишларини кузатиб турган оналари жуда қаттиқ нафратланиб. Сени ҳам оёғинг синсин, деб қарғайдилар. Уч қундан кейин уйларини томига чиқиб тасодифан йиқилиб тушиб, оёқлари синиб қолади. Суяклари майдаланиб кетган оёқларини табиблар кесиб ташлашликка қарор қилишади. Шу билан ясама оёқда ҳаёт кечириб, имкон даражасида оқсамасликка ҳаракат қилиб шижоат билан юрардилар.

ТИИ талабаси Раҳмонов Камолиддин