Abul Muin Nasafiy (418-508/ 1027-1115) Markaziy Osiyodagi Sunniylik yo‘nalishi Moturidiya aqidaviy maktabining Imom Moturidiydan keyingi eng muhim ahamiyatga ega olimlaridan biri. Olimning to‘liq ismi – Maymun ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Ma’bad ibn Makhul Abul Muiyn an-Nasafiy al-Hanafiy.[1, – B. 11.] Abul Muin Nasafiy dastlabki ta’limni ona shahri Nasafda olib, so‘ngra ilm-fanning yirik markazlaridan hisoblangan Samarqandga ko‘chib o‘tgan va siyosiy vaziyatlar ta’siri ostida keyinchalik bir qancha muddat Buxoroda ham yashab ijod qilgan. Olimning Buxoroga kelishi bu shaharda moturidiya ta’limotining keng rivojlanishiga zamin yaratib bergan. IX-X asrlarda islom keng tarqalgan Yaqin va O‘rta Sharq, Markaziy Osiyo o‘lkalarida islom ilohiyoti, falsafasi, kalom ilmi rivoj topdi. Bu sohalarga bag‘ishlangan qator asarlar va kalom masalasi bilan shug‘ullanuvchi yirik mutakallimlar vujudga keldi. Kalom ilmining bir qancha maktablari bo‘lib, ulardan biri al-ash’ariya bo‘lsa, ikkinchisi al-moturidiya – eng keng tarqalganlari hisoblanadi. Al-ash’ariya maktabining asoschisi bag‘dodlik olim Abu-l-Hasan al-Ash’ariy (873-935), moturidiya maktabining asoschisi samarqandlik taniqli olim Abu Mansur Moturidiy (870-944) ta’limotidan saboq olgan Nasafiy asosan moturidiya maktabiga mansub G‘azzoliyning maslagiga amal qilgan olimlardan hisoblangan. O‘z navbatida al-Iyjiy (vaf. 1355-yil), Sa’duddin at-Taftazoniy (vafoti 1390 yil) va boshqa ko‘plab taniqli olimlar an-Nasafiy ta’limotiga tayangan holda faoliyat ko‘rsatib, kalom ilmida barakali ijod etib, yetuk olimlar darajasiga ko‘tarilganlar. [2, – B. 267.] Manbalarda keltirilishicha, an-Nasafiy o‘n beshga yaqin asar yaratgan bo‘lib, ularning aksariyati kalom ilmining turli masalalariga bag‘ishlangan. Ular quyidagilardir: “Bahr al-kalom fi i’lm al-kalom” (“Kalom ilmida so‘zlar dengizi”), “Tabsirat al-adillati fi ilm al-kalom” (“Kalom ilmida dalillar keltirish”), “at-Tamhid li-qavoi’d at-tavhid fi i’lm al-kalom” (“Kalom ilmidagi dastlabki qoidalar”), “Mu’taqidot” (“Aqidalar” – Toshkentdagi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida Abul Muin an-Nasafiyning bu asaridan bir qo‘lyozma saqlanadi, inv. № 40008/2, Arab tilida yozilgan ushbu asar 52 varaqdan iborat). Allomaning “Bahr al-kalom” asari alohida ahamiyatga egadir. Asarning oltinchi bobidagi fasl (bo‘lim) to‘rt banddan iborat bo‘lib, ulardan birinchisi “al-Imomat” (“Imomlik”) deb atalgan va shu bandda keltirilgan Payg‘ambar alayhissalomning ikki hadisi katta ilmiy ahamiyatga ega. Birinchisi, “Iqtadu billaziyna min ba’diy Aba Bakr va Umar” (bu hadislarni Imom at-Termiziy, Imom Ibn Moja, Ahmad ibn Hanbal va boshqa bir qancha muhaddislar o‘z asarlarida rivoyat qilganlar). Ya’ni, “Mendan keyin Abu Bakr va Umarga iqtido qilinglar”, degan bo‘lishiga qaramay xalifalik ustida ikki kun bahs bo‘lgan. [3, – B.268.] Ikkinchi hadisdagi “Mendan keyin xalifalik o‘ttiz yil, undan keyin amirlik, podshohlik va hokazolar bo‘ladi”, degan fikrlari naqadar to‘g‘riligini alohida qayd qilish zarur. Chindan ham bu muddat (ya’ni o‘ttiz yil) choryorlar paytida tugagan. Bu kitob kalom ilmi bo‘yicha moturidiya maktabining asosiy manbalaridan biri hisoblanadi. Chunonchi bu asar ash-Shayx Abu Mansur al-Moturidiy asos solgan aqidaviy ta’limotning eng bosh manbalaridan sanaladi. Ayniqsa, islom dinida turli-tuman oqimlar va ta’limotlar yaratilayotgan hozirgi paytda bu asarning ilmiy-amaliy ahamiyati beqiyos darajada kattadir. Abul Mu’iyn Nasafiy o‘z kitobini yaratishda asosiy manba sifatida Imom Abu Mansur Moturidiyning “at-Tavhid”, Imom Abul Hasan al-Ash’ariyning “al-Luma’”, “Maqolot al-islomiyyin”, Imom al-Haramayn, Imom Abu al-Maoliy Abdulmaliy al-Juvayniyning “al-Irshod” asarlaridan foydalangan. Abu Muin Nasafiy “Tabsiratul adilla” asaridek buyuk bir asarni tasnif qilish bilan birga, butun olamga dong taratgan shogirdlarni ham tarbiya qilgan. Jumladan: A’lo ud-din Muhammad ibn Ahmad as-Samalqandiy (575h), Abul Muzaffar Ismoil ibn Adiy al-Talqoniy (540h),...

Masalnavis va mumtoz shoir Gulxaniyning hayoti va ijodi haqida qanday ma’lumotlarni bilasiz? Gulxaniy uning taxallusi boʻlib, asl ismi Muhammad Sharifdir. Gulxaniy – oʻzbek mumtoz shoiri, adibi, masalnavis va oʻzbek adabiyotida satirik maktab asoschilaridan biri. Uning eng mashhur asari “Zarbulmasal” dir. Bu zot bir nechta tilni juda yahshi bilgan. Mumtoz shoir Gulxaniy oʻzbek va tojik tillarida ijod qilgan. Turk va fors tillarida ham asarlar yozgan. Muhammad Sharif Gulxaniy XVIII asrning oxirgi choragida hozirgi Tojikiston hududidagi Darvoz qishlogʻida tavallud topgan. Lekin ba’zi tadqiqotchilar uni Qoʻqonda dunyoga kelgan deb ham hisoblashadi. Uning vafot etgan sanasi aniq emas, ammo ba’zi manbalarda uning XIX asrning 30-40 -yillarida vafot etganligi taxmin qilinadi.Bu zotning hayoti va ijodi haqida “Majmuai shoiron” (Fazliy Namangoniy), “Tuhfat ul-axbob” (Qori Rahmatulloh Vozeh), “Sabot ul-bashar va tarixi muhojiron” (Dilshod Otin) kabi asarlarda ba’zi bir maʼlumotlar keltirilgan. Fazliy Gulxaniyning “Koʻhiston mulkidan” ekanligini taʼkidlasa, Vozeh uni namanganlik, deydi. Gulxaniy Namangan va Qoʻqonda yashagan, hammomda oʻt yoquvchi-goʻlax vazifasida ozgina vaqt ishlagan. Qoʻqon xoni Amir Olimxon navkarlari safida u xizmatda boʻlgan (1801-1810). Mustaqil mutolaa yoʻli bilan mumtoz adabiyotni oʻrgangan. Olimxon vafotidan (1811)keyin taxtga oʻtirgan Amir Umarxon (Amiriy) Gulxaniyni saroy shoirlari davrasiga jalb etgan. Shoir xonni maqtagan, uning gʻazallariga naziralar bitgan. Umarxon vafotidan soʻng vataniga qaytib, koʻproq oddiy insonlarga manzur boʻluvchi sheʼrlar yoza boshlagan. Bu zot juda ta’sirchli hajvlarni yozgan. Bizgacha bir necha gʻazali, hajviyalari hamda “Zarbulmasal” (“Yapaloqqush” hikoyasi) nasriy asari yetib kelgan. Gʻazallarida lirik qahramonning ruhiy kechinmalari, bahor, real hayotiy manzaralar oʻz ifodasini topgan (“Barmogʻim“, “Ey toʻti“, ”). “Bideh” (bergil, ber menga) radifli gʻazalida shoir navkarlik davridagi hayotini tasvirlagan. Bu gʻazalga chuqurroq nazar tashlansa, muallif katta ijtimoiy masala-oʻz davrining harbiy tartibi, rasm-rusumlari haqida fikr yuritganligini bilib olish mumkin. Gʻazalida lirik qahramonning obrazi umumlashma obraz darajasiga koʻtarilgan. Shoir Gulxaniy oʻzining zoʻr isteʼdodi, tajribasi, turmushga haqqoniy qaray bilishi tufayli xalqchil ijodkor sifatida koʻringan. Shoirning bizga maʼlum gʻazallarining ayrimlari Amiriy sheʼrlariga nazira tarzida yaratilgan boʻlib, ular oddiy taqlidchilik doirasida qolmay, barkamol mustaqil badiiy asar darajasiga koʻtarilgan. Shoir Gulxaniyning sheʼriy ijodi, hajman katta boʻlmasada, XIX asr oʻzbek milliy adabiyoti rivojiga samarali taʼsir koʻrsatdi. “Zarbulmasal” asari nafaqat oʻzbek mumtoz adabiyoti, balki butun Sharq adabiyotining ham nodir namunasidir. “Zarbulmasal” asari Umarxonning topshirigʻi bilan yozilgan. Gulxaniy unda xalq maqollari (400 ga yaqin maqol), sajlar (qofiyali nasr), masal va rivoyatlardan foydalangan. Bu masal va rivoyatlar tematik jihatdan bir-biriga bogʻlanib, yagona bir syujetni tashkil etgan. Asarda Yapaloqqush bilan Boyoʻgʻlining quda-anda boʻlishi sarguzashtlari majoziy, oʻtkir hajviya tarzida tasvirlangan. Masalnafis Gulxaniy qushlarning oʻzaro murakkab munosabatlari asosida oʻz davri ijtimoiy hayotining tanqidiy manzarasini koʻrsatib bergan. “Zarbulmasal”da sharq mumtoz nasri anʼanalari davom ettirilgan. Hajviy qissa janrida yaratilgan bu asarlarda ramziy-majoziy timsollar vositasi bilan zamonasining nosozliklari(yaroqsiz tomonlari) fosh etilgan. “Zarbulmasal” asarining bir necha qoʻlyozma va bosma nusxalari mavjud. Ayrim manbalarda devon topilgani aytilsada, biroq u topilmagan. Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, bu zot xalq ogʻzaki ijodining aforizm (hikmatli soʻz) lariga, maqol va matallariga tayangan holda, zamonasining illatlarini keskin tanqid qilgan. Ayniqsa jaholat, xudbinlik, adolatsizlik kabi illatlarni oʻtkir hajv bilan fosh qilgan. “Zarbulmasal”-satirik maktabning asosiy namunasi hisoblanadi. Bu asar ma’naviy-axloqiy masalalarga e’tibor qaratgan boʻlib, hajviy qahramonlar orqali jamiyatdagi axloqiy inqirozlarni koʻrsatadi. Undagi obrazlar-quldorlar, yolgʻonchilar, mutelikni targʻib qiluvchilar-satiraning asosiy nishoniga aylangan. Gulhaniy masalnafis sifatida shuhrat qozongan, chunki bu zot “Zarbulmasal” nomli asarida koʻplab axloqiy-satirik masallarni oʻziga xos xalqona, oʻtkir va badiiy uslubda...

 Islom dini Alloh taoloning bandalariga bergan eng ulug‘ ne’matlardan biridir. Bu din johillik va zulmatga qarshi nur bo‘lib, insoniyatga adolat, tartib, ma’naviyat va haqiqiy erkinlikni olib kelgan.

“Muqtadiy” — arab tilidagi “iqtido” (ergashmoq) so‘zidan olingan bo‘lib, imomga ergashib namoz o‘qiyotgan kishiga nisbatan ishlatiladi. U imomning orqasida turib, har bir harakatda unga ergashadi. - Toshkent islom instituti talabasi Bahodir IBROHIMOV

Islom dini halol-savdo va adolatli raqobatni qo‘llab-quvvatlaydi. Shu bilan birga, bozorda o‘zgalarga zulm va zarar keltiruvchi illatlar qattiq qoralangan. Shulardan biri ihtikor deb ataladigan amaliyot bo‘lib, bu atama arab tilida “g‘amlab qo‘yish, zaxiralab turish” ma’nolarini anglatadi va aslida zulm qilish, mashaqqatga solish kabi salbiy mazmunga ega. Payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo sallallohu alayhi va sallam ihtikor haqida ogohlantirib: “Kimki taomni (narx oshishini kutib) g‘amlasa, u gunohkordir” deya marhamat qilganlar (Imom Muslim rivoyati). Yana bir hadisda: “Kim musulmonlarga qirq kun ihtikor qilsa, Alloh uni moxov va qashshoqlik balosiga giriftor qiladi” deb keladi. Ushbu naql va rivoyatlar musulmon jamiyatida zaruriy mahsulotlarni sun’iy tanqislik hosil qilib qimmatlatib sotishni qattiq man etadi. Zero, bu ish bevosita xalqning ehtiyojiga putur yetkazib, insofsizlik va zulm bilan boylik orttirishga urinishdir. Islom ulamolari ihtikor atamasini asosan bozorda muayyan tovarni sun’iy ravishda qimmatlatib sotish maqsadida uni vaqtincha bozorga chiqarmay, omborda ushlab turish holati deb ta’riflashadi. Bunda odatda kundalik zarurat mollari – yeyiladigan oziq-ovqat, ichimlik, kiyim-kechak, dori-darmon kabi insonlar uchun muhim mahsulotlar nazarda tutiladi. Ma’lumki, agar kimdir o‘zi yakkahokimlik qilish maqsadida bunday zarur mahsulotlarni ko‘p miqdorda sotib olib, bozordan yig‘ishtirib qo‘ysa va odamlar qiynalgan paytda narxini oshirib sotishni rejalashtirsa – bu amaliyot shariat nuqtai nazarida harom hisoblanadi. Payg‘ambarimiz hadislarida bu ishni qiluvchi kishi “gunohkor”, “zolim” deb atalgani bejiz emas. Chunki bu ish jamiyatga bevosita zarar keltiradi: narxlar sun’iy oshadi, kambag‘allar va ehtiyojmandlar ancha aziyat chekadi. Islomning “la zarar va la zarar” prinsipiga (ya’ni, “o‘zing zarar ko‘rmaganing kabi, boshqalarga ham zarar bermagin”) zid bo‘lgan bunday monopolisik harakatlar musulmon axloqida qoralangan va ulardan qaytarilgan. Hanafiy mazhab ulamolarining ihtikor haqidagi qarashlari. Islom huquqshunosligi (fiqh)da barcha mazhablar ihtikorni yomon ko‘rishgan va odatda harom deb baholashgan. Hanafiy mazhabi ulamolari ham istisno emas. Ular hadislarga tayangan holda ihtikorning aniq ta’riflarini berganlar. Masalan, hanafiy faqihi Alouddin Haskafiy “ihtikor shar’an ozuqani (yoki shunga o‘xshash zarur narsalarni) ko‘p miqdorda sotib olib, narx qimmatlashguncha bozorga chiqarmay ushlab turishdir” deb ta’riflagan. Alloma Ibn Obidin o‘zining mashhur “Radd al-Muhtar” asarida “ihtikor – bu yeyiladigan oziq-ovqat va shunga o‘xshash narsalarni ulgurji sotib olib, so‘ng narx oshishini poylab, qirq kun g‘amlab qo‘yishdir” deya izoh beradi. Demak, klassik hanafiy manbalarda ko‘pincha ihtikor deganda aynan tirikchilik uchun muhim bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlarini g‘amlash nazarda tutilgan. Shunga qaramay, hanafiy mazhabida ham bu masalaga doir turli ijtihodiy yondashuvlar mavjud. Mazhab ulamolarining aksariyati g‘amlashning zararli va man etilgan turini faqat oziq-ovqat (inson yoki chorva uchun ozuqa) mahsulotlariga taalluqli deb hisoblashgan. Bunga sabab, Payg‘ambarimizning ihtikor haqidagi hadislarida asosan “taom” (yeyiladigan oziqa) zikr etilganidir. Biroq, ayrim ulug‘ ulamolar bu hukmni kengroq talqin qilishgan. Jumladan, Hanafiy mazhabining yirik imomlaridan Imom Abu Yusuf (Imom A’zam Abu Hanifaning shogirdi va hamzamoni) ihtikor man etilishini faqat oziq-ovqat bilan cheklamagan. U Imom Molik (Molikiy mazhabi peshvosi) singari, musulmonlar ehtiyoj sezadigan har qanday mahsulotda bozorni monopoliya qilish va g‘amlash haromi qilinadi, deb ta’kidlagan. Demak, Hanafiy mazhabining keng qamrovli yondashuvi bo‘yicha, jamiyatga zarur bo‘lgan istalgan tovar – u oziq-ovqat bo‘ladimi, kiyim-kechak yoxud dori-darmonmi – agar qasddan g‘amlab, bozorda sun’iy tanqislik yaratish orqali narxini oshirishga urinilsa, bu ihtikor gunohi ostiga kiradi. Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, hanafiy ulamolar ihtikorni qattiq qoralash bilan birga,...