O‘zbekiston tarixida o‘z xalqining ma’naviy-ma’rifiy uyg‘onishiga katta hissa qo‘shgan, ilm va e’tiqod yo‘lida fidoyilik ko‘rsatgan ulug‘ zotlar ko‘p bo‘lgan. Ular orasida XX asr boshlarida yashagan, jadidchilik g‘oyalari bilan zamonaviy islom tafakkurini uyg‘unlashtirgan, xalqni ilm, tarix va haqiqat sari yetaklashga intilgan mutafakkirlar yetakchi o‘rin tutadi. Ana shunday zotlardan biri — Alixonto‘ra Sog‘uniy bo‘lib, u o‘zining sermahsul ijodi, mustahkam iymoni va chekinmas ruhiyati bilan o‘zbek ma’naviy tafakkurida o‘chmas iz qoldirgan. Alixonto‘ra Sog‘uniy 1885-yilda Farg‘ona vodiysining Marg‘ilon tumanidagi Sog‘un qishlog‘ida tug‘ilgan. “Sog‘uniy” nisbasining o‘zi ham uning shu yurtga mansubligini bildiradi. Yoshligidan zehni o‘tkir, ilmga qiziqqan Alixonto‘ra avval mahalliy maktabda, keyinroq madrasada tahsil oladi. U arab va fors tillarini, Qur’oni karimni, hadis, fiqh, tafsir, kalom ilmlarini puxta egallaydi. Unga zamonaviy tafakkur, adolatga intilish va ma’naviyatni uyg‘otish ruhida tarbiya bergan muhit jadidchilik ruhining shakllanishiga sabab bo‘lgan. Uning fikr va e’tiqod erkinligiga asoslangan qarashlari sovet davrining rasmiy mafkurasi bilan to‘qnashganligi sababli, u bir necha bor hibsga olinib, surgun qilinadi. Shunga qaramay, Alixonto‘ra o‘z ilmiy-ma’rifiy faoliyatidan, diniy da’vatidan, qalami va fikridan voz kechmaydi. Alixonto‘ra Sog‘uniy o‘zining diniy, tarixiy, axloqiy mazmundagi asarlari bilan xalq ongini uyg‘otishga intilgan. U nafaqat islom dini asoslarini, balki tarixiy xotirani tiklash, milliy iftixorni tarbiyalash, axloqiy tozalikka chorlashni o‘z burchi deb bilgan. Uning eng mashhur asari “Tarixi Muhaddiy”dir. Bu asar Muhammad (sollallohu alayhi va sallam)ning hayotiga, siyratiga bag‘ishlangan bo‘lib, uni xalq tili va uslubida, ibratli ruhda yozgan. U Payg‘ambarimiz hayotini faqat tarixiy emas, balki axloqiy, ma’naviy qadriyatlar timsoli sifatida tasvirlaydi. Asar bugungi kunda ham diniy-ma’rifiy tarbiya uchun bebaho manba bo‘lib xizmat qilmoqda. Alixonto‘ra Sog‘uniyning “Tarixi anbiyo” asarida Qur’onda zikr qilingan payg‘ambarlarning hayoti, ularning da’vati, sinovlari, sabr-toqati va Allohga bo‘lgan iymoni yoritiladi. Har bir hikoya orqali muallif zamonaviy inson uchun saboq, ibrat va ruhiy tarbiya mezonlarini ko‘rsatadi. Alixonto‘ra Sog‘uniyning “Turkiston qayg‘usi” asari mustamlakachilik davridagi Turkiston taqdiriga bag‘ishlangan. Alixonto‘ra Sog‘uniy bu asarda Turkiston xalqining milliy qadriyatlarning yo‘qolish xavfini, madaniyat va e’tiqodga qilingan tahdidni alam bilan tasvirlaydi. Bu asar uning vatanparvarlik, ijtimoiy adolat va milliy uyg‘onish haqidagi qarashlarini to‘liq aks ettiradi. Alixonto‘ra Sog‘uniy asarlarining eng muhim xususiyati — xalqchillik, ya’ni murakkab diniy mavzularni oddiy xalq tili bilan tushuntira olgan. Uning kitoblarida Qur’oni karim oyatlari va hadislar keltiriladi, ammo ularni sharhlashda murakkab kalom ilmi yoki falsafiy ta’riflar emas, balki hayotiy misollar, ibratli hikoyalar asosida yondashiladi. Bu uslub uni xalq orasida sevimli qilgan. Uning yozuv uslubi ko‘pincha sadoqat, vatanparvarlik, xotira, e’tiqod va halollik mavzulariga tayanadi. Diniy fanlar bilan bir qatorda, u tarixiy ongni tiklashga alohida ahamiyat beradi. Alixonto‘ra Sog‘uniy sovet davrining og‘ir tazyiqlari, ta’qiblari va qamoqlariga qaramay, o‘z faoliyatini to‘xtatmagan. U bir necha bor hibsga olinib, uzoq yillar davomida Sibirga surgun qilinadi. Surunkali quvg‘in, og‘ir hayot sharoiti, tahdidlar — hech biri uni sindirolmadi. U ilmini qog‘ozga ko‘chirishda, xalq orasida tarqatishda davom etdi. Bu — chin ma’noda ruhiy jasorat va sabr namunasi edi. Alixonto‘ra Sog‘uniy 1976-yilda, 91 yoshida vafot etdi. U o‘zidan katta ilmiy-ma’naviy meros qoldirdi. Uning hayoti, asarlari, fidoyiligi — hozirgi avlod uchun ibrat maktabidir. Bugungi kunda u yozgan asarlar O‘zbekistonda diniy-ma’rifiy hayotni tiklashda muhim manbalardan biri sifatida qadrlanmoqda. Uning siyrati to‘g‘risida ilmiy tadqiqotlar, maqolalar, kitoblar yozilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi...

Сохта тариқатчиларнинг “Мен фалонча шайхга мурид бўлдим” деган гаплар қулоққа чалинади. Аслида,“мурид” сўзи нимани англатади, “мурид” сўзини кимга нисбатан ишлатсак тўғри бўлади деган саволларга жавоб бериб ўтсак. Маълумки “мурид” сўзи араб тилидан ўзбек тилига кирган сўзлар сирасига киради. У ўзбек тилида “хоҳловчи”, “ирода қилувчи” деган маъноларини англатади. “Мурид” сўзи ҳақида “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да “Издош, эргашувчи, шогирд”деб изоҳланади. “Мурид” сўзининг маъноси ҳақида “Тасаввуф ҳақида тасаввур” китобида шундай дейилади “Мурид сўзи арабча бўлиб, “ирода қилувчи” деган маънони англатади. Аҳли тасаввуф бу истилоҳни Қуръони каримнинг Каҳф сурасидаги “Ўзингни эртаю кеч Роббиларига, унинг юзини ирода қилиб, дуо қилувчилар билан бирга тут. Дунё ҳаётининг зийнатини хоҳлаб, улардан икки кўзингни бурма. Қалбини Ўз зикримиздан ғофил қилиб қўйганларимизга ва ҳавойи нафсига эргашиб, иши издан чиққанларга итоат этма[1]” (Каҳф сураси, 28-оят) ояти каримасидан олинган, дейдилар[2]“. Демак, Аллоҳ таолонинг юзини ирода қилувчи, эрта-ю кеч Унинг розилигини иставчи киши мурид дейилади. “Мурид” сўзини Аллоҳ таолога нисбатан ишлатиш тўғри бўлади. Чунки ҳар бир мурид Аллоҳ таолонинг муриди бўлади, ва шунга кўра “шайхнинг муриди” деган истилоҳ мутлақо нотўғри бўлади. Бу ҳақда “Тасаввуф ва тасаввур” китобида “Бинобарин, мурид Аллоҳ таолонинг муриди бўлади. Муридларнинг асосий аломати “эртаю кеч Робларига, Унинг юзини ирода қилиб дуо қилиш” билан содир бўлади. Ушбу далил ва маънодан келиб чиқадиган бўлсак, “шайхнинг муриди” деган истилоҳ мутлақо нотўғри бўлади. Баъзи бир “шайхларнинг “ўз муридим бор” дейиши ва муридларни худди ўзининг қулидек кўриши ҳам мутлақо нодуруст бўлади[3]” дейилади. Юқоридагилардан шуни хулоса қиламизки, Аллоҳ таолога иймон келтириб, Унинг буюрганини қилиб, қайтарган нарсаларидан қайтиб, фақат Унинг розилигини топишни иставчи кишини ҳақиқий маънода мурид деб атаймиз. Аллоҳ таоло барчаларимизни Ўзининг розилигини топиш учун ҳаракат қиладиганлардан бўлишимизни муваффақ қилсин!   Руҳиддин Акбаров, ЎМИнинг Қашқадарё вилоятдаги вакиллик ходими  [1] Шайх М. Содиқ. М. Юсуф. Тасаввуф ҳақида тасаввур.  Ҳилол нашр. Т.  2019. 179-бет. [2]  Шайх М. Содиқ. М. Юсуф. Тасаввуф ҳақида тасаввур.  Ҳилол нашр. Т.  2019. 179-бет. [3] Шайх М. Содиқ. М. Юсуф. Тасаввуф ҳақида тасаввур.  Ҳилол нашр. Т.  2019. 179-бет. 431

Мусулмоннинг амаллари ичида шундай амал борки, у унинг умрини узайиши, ризқини кенг бўлишига бўлишига сабабчи бўлади. Инсон умрининг узун бўлишига сабабчи бўладиган амалларидан бири бу силаи-и-раҳм қилиш, қариндош-уруғларга оқибатли бўлишдир. Маълумки, қавм-қариндошлар билан яхши муомила қилишлик умрни узайишига сабабчи бўлади. Ривоят қилишларича бир киши пайғамбар ҳузурига келиб: “Менга умрни узун қиладиган, ризқимни кенг қиладиган амални ўргатинг деб сўрабди. Шунда пайғамбар (с.а.в.): “Кимки ризқини кенг бўлишини ва умрини узун бўлишини истаса қариндош уруғлар билан яхши муомила қилсин” , деб жавоб берган эканлар. Узоқлашиб кетган қариндошларни йўқлаб суриштириш, уларнинг ҳолидан хабар олиш юксак инсоний фазилатлардандир. Бу юксак инсоний фазилатга кўра қариндош қариндош эмас, балки қариндошлик муносабатларини тикловчи киши қариндошдир. Бу ҳақда ҳам Пайғамбаримиз (с.а.в.): “Қариндошларига оқибат қилмайдиган одам қариндош эмас, балки қариндошлик алоқаларини тикловчи киши қариндошдир” дедилар. Қариндошлардан узилиш, улар билан муомила қилмаслик, улардан кечиш яхшилик ҳисобланмайди. Бу ҳақда ҳадисда: “Қариндошлар билан боғланиш савобидек тез келадиган яхшилик йўқ. Дунёда тезгина азоб бериб, охиратда ҳам азоб бўладиган гуноҳ қариндошлардан алоқани узишдир”, дейилади. Халқимиз удумига кўра қариндош уруғларга нисбатан ҳамиша мурувватли бўлинади. Улар қилинаётган яхшиликларга ёмонлик билан жавоб берилса ҳам, уларга яхшилик қилишда давом этилади. Қариндошлардан айб изланмайди, уларнинг ҳатти-ҳаракатларидан яхшилик қидирилади. Ривоят қилишларича, бир киши пайғамбар ҳузурига келиб: “ Мен қариндошларим билан алоқани яхшилашга ҳаракат қиламан, аммо улар менга нибатан ёмон муомила қилишади, мен уларга яхшилик қилсам. Улар менга доимо ёмонлик билан жавоб беришади. Мен нима қилай улар билан алоқани узсам бўладими?”, деб сўрабди. Шунда пайғамбар (с.а.в.): “Йўқ, унда сени ёмон қариндошлардан фарқинг қолмайди. Ёмон қариндошлар жиноятини сен ҳам давом эттирган бўласан . Сен қариндошларингни қандай муносабатда бўлишларидан қатъий назар уларга худо учун яхшилик қилишда давом эт. Ана шунда сени яхши одам эканлигинг маълум бўлади ”, деган эканлар. Шу туфайли ҳар қандай ҳолатда ҳам қариндошларга худо учун яхшилик қилинади. Шу туфайли ҳадисда: “Қариндош-уруғлардан узилиб кетган киши жаннатга кирмайди”, дейилади. Қариндошларга оқибатли бўлиш халқимиз ҳаётида сингиб кетган юксак инсоний фазилатлардан ҳисобланади. Бу фазилат туфайли халқ орасида бирдамлик, хотиржамлик, оқибатлилик каби инсоний хислатлар мустаҳкамланиб боради.   Руҳиддин Акбаров,  ЎМИ нинг Қашқадарё вилояти вакиллиги ходими 312

XX asr boshlarida Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida tub burilishlar sodir bo‘ldi. Mustamlakachilik siyosati, jaholat va iqtisodiy tanglik tufayli qoloqlik botqog‘iga botayotgan jamiyatda uyg‘onish, yangilanish zarurati kun tartibiga chiqdi. Shu o‘rinda o‘zbek ma’rifatparvarligi tarixida muhim o‘rin egallagan jadidchilik harakati yuzaga keldi. Bu harakatning yetakchi arboblaridan biri Mahmudxo‘ja Behbudiy bo‘lib, u o‘zining chuqur ilmiy, diniy, pedagogik va siyosiy qarashlari bilan xalqni uyg‘otishga intildi. Behbudiyning ko‘plab asarlari orasida “Risolai jadida” alohida o‘rin tutadi. Bu risola xalqni ilm-ma’rifatga, yangilikka, tafakkurga, o‘zligini anglashga da’vat etgan, o‘z davri uchun katta mafkuraviy kuchga ega bo‘lgan asardir. “Risolai jadida” 1910-yillarda, ya’ni Behbudiy faoliyatining eng samarali bosqichida yozilgan. Bu davrda Turkiston jamiyatida ikki to‘qnashuvchi kuch — eski usuldagi maktablar (maktabi qadim) va yangi usuldagi maktablar (maktabi jadid) o‘rtasida ziddiyat kuchaygan edi. Behbudiy bu ziddiyatni murosaga keltirish emas, balki yangilikni qaror toptirish orqali hal qilishga harakat qilgan. Behbudiy nazarida, xalqning orqada qolishiga asosiy sabab ilmga befarqlik, nodonlik va eskilikka sodiqlik bo‘lib, bu holat avvalo maktablarda ko‘rinish topgan. “Risolai jadida” mana shu mavjud illatlarga qarshi yozilgan mafkuraviy-axloqiy, islohotparvar risoladir. Behbudiy risolaning boshidan oxirigacha xalqni ilm-ma’rifatga undaydi. U ilm olishni faqat diniy farz emas, balki hayotiy ehtiyoj deb biladi. Jumladan, u shunday yozadi: “Ilmsiz odam zulmatda qolur. Ilm esa insonning ko‘zidir. Har bir millat taraqqiyoti ilm bilan bog‘liqdir.” Bu fikrlar orqali u o‘quvchida bilimga bo‘lgan ehtiyojni uyg‘otishni ko‘zlaydi. Risolada eski usuldagi maktablarning samaradorligi keskin tanqid qilinadi. Behbudiy ularda bolalar savod chiqarmasligi, yozishni o‘rganmasligi kabi kamchiliklarni ko‘rsatadi. U bunday maktablar bolani hayotga emas, johillikka yetaklaydi, deya ta’kidlaydi. “Risolai jadida” asarida yangi usul — usuli jadid asosidagi maktablar namunaviy deb tasvirlanadi. Bu maktablarda: ona tili, arifmetika, geografiya, tarix kabi fanlar o‘rgatiladi; darslar tushunarli va amaliy asosda olib boriladi; bolalarda mustaqil fikrlash, muloqot, savod va dunyoqarash rivojlanadi. Behbudiy ta’kidlaydi: “Yangi maktabda bolalar o‘qub yozishni, hisob-kitobni o‘rganib chiqurlar. Bu esa ularga hayotda foydali bo‘lur.” Risolaning muhim jihatlaridan biri — unda milliy uyg‘onish g‘oyasi ilgari suriladi. Behbudiy turkistonlik musulmonlarni jaholat uyqusidan uyg‘onishga, o‘zligini anglashga, mustaqil fikrlashga va taraqqiyot sari intilishga undaydi. Bu borada u islom dini va zamonaviy ilmni uyg‘unlashtirishni taklif etadi. “Risolai jadida” sodda, ravon, ommabop tilda yozilgan bo‘lib, keng xalq ommasiga mo‘ljallangan. Unda murakkab arabcha iboralardan, balandparvoz ritorikadan ko‘ra, hayotiy, oson tushunarli ifodalar qo‘llaniladi. Bu esa risolaning ommaviy o‘qilishi va qabul qilinishini ta’minlagan. Behbudiy uslubida muallimona ruh, uyg‘otuvchan ohang, o‘zaro mulohazali murojaat hukmron. U xalqni ayblamaydi, balki tushuntiradi, majburlamaydi, balki ishontiradi. “Risolai jadida” nafaqat bir risola, balki jadidchilik mafkurasining dasturi, ilmiy islohotning yo‘riqnomasi sifatida xizmat qilgan. Bu asar ko‘plab jadid maktablari ochilishiga turtki bergan, o‘qituvchilar uchun dastlabki metodik qo‘llanma vazifasini bajargan. Shuningdek, u Turkiston musulmonlarining dunyoqarashini o‘zgartirgan, yangicha fikr yuritish madaniyatini shakllantirgan. Mahmudxo‘ja Behbudiy tomonidan yozilgan “Risolai jadida” asari o‘zbek ma’rifatparvarligi tarixida muhim o‘rin tutadi. Bu risola ilm-ma’rifatni qadrlash, maktab islohoti, yangilikni qabul qilish, milliy o‘zlikni anglash kabi asosiy g‘oyalarning bayroqdori bo‘lgan. Asarda ilgari surilgan fikrlar bugungi kun uchun ham o‘z dolzarbligini saqlab qolgan. Shubhasiz, “Risolai jadida” — bu bir maktab, bu bir harakat, bu bir uyg‘onishdir. Yoshlar bilan ishlash, ma’naviyat va ma’rifat bo‘limi boshlig‘i B.PARPIYEV 227

Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf haqida qanday ma’lumotlarni bilasiz? Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf (1952–2015) – yetakchi alloma, mufassir, mujtahid, faqih va mutafakkir bo‘lgan. Bu zot Islom olamining yirik namoyandasi, ulkan arbobi, O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy idorasining sobiq muftiysi, mustaqil O‘zbekiston Respubllikasining birinchi muftiysi, ko‘plab xalqaro ilmiy muassasalar, diniy tashkilotlarning a’zosi va o‘zbekzabon xalqlarning diniy rahnomasi bo‘lgan. - “Tillar” kafedrasi katta o‘qituvchisi Faxriddin YERNAZAROV