Islom dini Alloh taoloning bandalariga bergan eng ulug‘ ne’matlardan biridir. Bu din johillik va zulmatga qarshi nur bo‘lib, insoniyatga adolat, tartib, ma’naviyat va haqiqiy erkinlikni olib kelgan.
“Muqtadiy” — arab tilidagi “iqtido” (ergashmoq) so‘zidan olingan bo‘lib, imomga ergashib namoz o‘qiyotgan kishiga nisbatan ishlatiladi. U imomning orqasida turib, har bir harakatda unga ergashadi. - Toshkent islom instituti talabasi Bahodir IBROHIMOV
Islom dini halol-savdo va adolatli raqobatni qo‘llab-quvvatlaydi. Shu bilan birga, bozorda o‘zgalarga zulm va zarar keltiruvchi illatlar qattiq qoralangan. Shulardan biri ihtikor deb ataladigan amaliyot bo‘lib, bu atama arab tilida “g‘amlab qo‘yish, zaxiralab turish” ma’nolarini anglatadi va aslida zulm qilish, mashaqqatga solish kabi salbiy mazmunga ega. Payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo sallallohu alayhi va sallam ihtikor haqida ogohlantirib: “Kimki taomni (narx oshishini kutib) g‘amlasa, u gunohkordir” deya marhamat qilganlar (Imom Muslim rivoyati). Yana bir hadisda: “Kim musulmonlarga qirq kun ihtikor qilsa, Alloh uni moxov va qashshoqlik balosiga giriftor qiladi” deb keladi. Ushbu naql va rivoyatlar musulmon jamiyatida zaruriy mahsulotlarni sun’iy tanqislik hosil qilib qimmatlatib sotishni qattiq man etadi. Zero, bu ish bevosita xalqning ehtiyojiga putur yetkazib, insofsizlik va zulm bilan boylik orttirishga urinishdir. Islom ulamolari ihtikor atamasini asosan bozorda muayyan tovarni sun’iy ravishda qimmatlatib sotish maqsadida uni vaqtincha bozorga chiqarmay, omborda ushlab turish holati deb ta’riflashadi. Bunda odatda kundalik zarurat mollari – yeyiladigan oziq-ovqat, ichimlik, kiyim-kechak, dori-darmon kabi insonlar uchun muhim mahsulotlar nazarda tutiladi. Ma’lumki, agar kimdir o‘zi yakkahokimlik qilish maqsadida bunday zarur mahsulotlarni ko‘p miqdorda sotib olib, bozordan yig‘ishtirib qo‘ysa va odamlar qiynalgan paytda narxini oshirib sotishni rejalashtirsa – bu amaliyot shariat nuqtai nazarida harom hisoblanadi. Payg‘ambarimiz hadislarida bu ishni qiluvchi kishi “gunohkor”, “zolim” deb atalgani bejiz emas. Chunki bu ish jamiyatga bevosita zarar keltiradi: narxlar sun’iy oshadi, kambag‘allar va ehtiyojmandlar ancha aziyat chekadi. Islomning “la zarar va la zarar” prinsipiga (ya’ni, “o‘zing zarar ko‘rmaganing kabi, boshqalarga ham zarar bermagin”) zid bo‘lgan bunday monopolisik harakatlar musulmon axloqida qoralangan va ulardan qaytarilgan. Hanafiy mazhab ulamolarining ihtikor haqidagi qarashlari. Islom huquqshunosligi (fiqh)da barcha mazhablar ihtikorni yomon ko‘rishgan va odatda harom deb baholashgan. Hanafiy mazhabi ulamolari ham istisno emas. Ular hadislarga tayangan holda ihtikorning aniq ta’riflarini berganlar. Masalan, hanafiy faqihi Alouddin Haskafiy “ihtikor shar’an ozuqani (yoki shunga o‘xshash zarur narsalarni) ko‘p miqdorda sotib olib, narx qimmatlashguncha bozorga chiqarmay ushlab turishdir” deb ta’riflagan. Alloma Ibn Obidin o‘zining mashhur “Radd al-Muhtar” asarida “ihtikor – bu yeyiladigan oziq-ovqat va shunga o‘xshash narsalarni ulgurji sotib olib, so‘ng narx oshishini poylab, qirq kun g‘amlab qo‘yishdir” deya izoh beradi. Demak, klassik hanafiy manbalarda ko‘pincha ihtikor deganda aynan tirikchilik uchun muhim bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlarini g‘amlash nazarda tutilgan. Shunga qaramay, hanafiy mazhabida ham bu masalaga doir turli ijtihodiy yondashuvlar mavjud. Mazhab ulamolarining aksariyati g‘amlashning zararli va man etilgan turini faqat oziq-ovqat (inson yoki chorva uchun ozuqa) mahsulotlariga taalluqli deb hisoblashgan. Bunga sabab, Payg‘ambarimizning ihtikor haqidagi hadislarida asosan “taom” (yeyiladigan oziqa) zikr etilganidir. Biroq, ayrim ulug‘ ulamolar bu hukmni kengroq talqin qilishgan. Jumladan, Hanafiy mazhabining yirik imomlaridan Imom Abu Yusuf (Imom A’zam Abu Hanifaning shogirdi va hamzamoni) ihtikor man etilishini faqat oziq-ovqat bilan cheklamagan. U Imom Molik (Molikiy mazhabi peshvosi) singari, musulmonlar ehtiyoj sezadigan har qanday mahsulotda bozorni monopoliya qilish va g‘amlash haromi qilinadi, deb ta’kidlagan. Demak, Hanafiy mazhabining keng qamrovli yondashuvi bo‘yicha, jamiyatga zarur bo‘lgan istalgan tovar – u oziq-ovqat bo‘ladimi, kiyim-kechak yoxud dori-darmonmi – agar qasddan g‘amlab, bozorda sun’iy tanqislik yaratish orqali narxini oshirishga urinilsa, bu ihtikor gunohi ostiga kiradi. Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, hanafiy ulamolar ihtikorni qattiq qoralash bilan birga,...
Мазкур мақолада ислом фиқҳи нуқтаи назаридан бозордаги нархларни сунъий равишда белгиллаш, товарларни ушлаб туриш орқали нархни кўтариш (иҳтикор) амалиёти шариатда қандай баҳоланишига оид масалалар таҳлил қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадислари ва саҳобалар ривоятлари асосида нарх белгилаш ва эҳтикорнинг шариатдаги ҳукми, ижтимоий оқибатлари ҳамда замонавий хатарлари очиб берилган. Ислом иқтисодий тизими адолат, ўзаро розилик ва зулмсиз муомала асосига қурилган. Бозор иқтисодиётида муҳим тушунчалардан бири – нарх белгилаш ҳуқуқидир. Шариатда бу масала шунчаки иқтисодий восита эмас, балки ахлоқий ва илоҳий қоида билан чамбарчас боғланган. Нархни сунъий равишда чегаралаш ёки тижорат молини ушлаб туриб нархни кўтариш – шариатда қораланган ишлардан ҳисобланади. Бу мақолада мазкур ҳолатларга Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муносабати, уламолар фатволари ва ижтимоий оқибатлари таҳлил этилади. «Нархни чегаралаш» деганда масъул шахс ёки тараф томонидан нархни чегаралаб қўйиш тушунилади. «Иҳтикор» деганда эса, турли йўллар билан бир хил савдо молини эгаллаб олиб нархни оширишга уриниш айтилади. Анас р.а.дан ривоят қилинади: «Одамлар: «Эй Аллоҳнинг Расули, нарх кўтарилиб кетди бизга нархни белгилаб беринг» дейишди. Шунда Расулуллоҳ с.а.в.: «Албатта, Аллоҳнинг ўзи нархни белгиловчи, тутувчи, кенг қилувчи ва ризқ берувчидир. Мен эса сиздан бирортангиз ҳам мендан на қон ва на молда зулм, даъво қилмаганингиз ҳолимда Аллоҳга рўбаро бўлишни хоҳлайман» дедилар». Сунан эгалари ривоят қилдилар. Қимматчилик кўпчиликни ташвишга солиб қўяди. Чунки бу ҳолат барчага зарар келтираётган бўлиб кўринади. Ҳамма бу ҳолатдан чиқиш йўлини истайди. Энг осон, энг содда ва ҳаммага «ялт» этиб кўринадиган чора бозорда нархни чегаралаб қўйиш бўлиб, кўринади. Нима учун Пайғамбар с.а.в. бу ишни қилмадилар? Ҳатто баъзи саҳобалар бу таклифни қилганларида ҳам маъқул кўрмадилар. Чунки Пайғамбар с.а.в. ҳеч бир нарсага юзаки қарамасдилар. Нархни чегаралаш вақтинча фойда бергани билан алдамчиликдир, кейин эса зарар бўлиши турган гап. Сўнгра тожирлар ўз фаолиятларини тўхтатадилар. Бу ҳол эса эл юртга бошқа томондан ризқ келишини маън қилади. Шунинг учун ҳам қанчадан-қанча бой давлатлар хонавайрон бўлади. Фақирилк ва мискинликка рўбарў бўлади. Сотувчи ўз молини ўз ихтиёри ила ўзи хоҳлаган нархда сотса, яхши бўлади. Олувчи ўз ихтиёри ила ўзи рози бўлиб, хоҳлаган нархга олса, яхши бўлади. Муҳими, ўзаро розилик бўлиши керак. Яхши ва сифатли нарсанинг нархи баланд бўлади. Ёмон ва сифатсиз нарсанинг нархи эса паст бўлади. Ҳаммаси бозор кўтаришига қараб бўлади. Шунинг учун ҳам ҳар бир киши бозор яхши кўтарадиган молни етиштиришга, олиб келишга қизиқади. Ҳамма шунга урингандан кейин юртда доимий ва ҳақиқий серобчилик, арзончилик ҳукм сурадиган бўлади. Муаммар р.а.дан ривоят қилинади: «Набий с.а.в.: «Ким эҳтикор қилса, ўша хатокордир» дедилар». Муслим, Абу Довуд, Термизий ривоят қилдилар. «Иҳтикор» луғатда ушлаб туриш маъносини англатади. Шариатда эса сотиб олинган нарсани нархини ошириш учун қасддан сотмай ушлаб туришга «иҳтикор» деб айтилади. Уламоларимиз халқ оммасининг эҳтиёжи кўпроқ тушадиган нарсалар, хусусан, озиқ-овқатнинг эҳтикорига алоҳида, бошқа нарсанинг эҳтикорига алоҳида қараганлар. Биринчиси мутлоқ мумкин эмас десалар, иккинчисини қимматчилик вақтида мумкин эмас деганлар. Иҳтикор ҳақида жуда кўп ҳадислар ривоят қилинган. Абдуллоҳ ибни Умар р.а.дан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Пайғамбаримиз с.а.в.: «Ким таомни 40 кеча эҳтикор қилса, батаҳқиқ у Аллоҳдан воз кечган ва Аллоҳ ундан воз кечган бўлади. Қайси юртнинг аҳлидан бир киши оч ётган бўлса, батаҳқиқ, улар Аллоҳнинг зиммасидан тушган бўлурлар» деганлар. Баъзилар шу ҳадисга суяниб эҳтикор фақат таомда бўлади дейдилар. Лекин жумҳур...
“Bizning qanday buyuk va shonli o‘tmishimiz, qanday ulug‘ ajdodlarimiz borligini yahshi bilamiz va bu bilan hamisha fahrlanamiz. Biz hali yurtimizni, uning o‘ziga xos tarixi, madaniyati, ulug‘ olimu ulamolarini, bebaho ma’naviy merosimizni to‘liq o‘rganganimiz yoq”. (Shavkat Mirziyoyev O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti) Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon (1908.10.01-Toshkent shahri-1982.22.12) – muftiy, taniqli diniy arbob va ma’rifatparvar olim bo‘lgan. Shayx Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon (Boboxonov), o‘z davrining yetakchi din arbobi, mintaqa musulmonlarining muftisi edi. O‘n ikki yoshida Qur’on xofizi bo‘lgan. 1943 yili tashkil etilgan O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy nazoratiga otalari Eshon Boboxon ibn Abdulmajidxon rais, Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon esa ma’sul kotib va O‘zbekiston qozisi etib saylanishdi. U kishidagi katta tashkilotchilik, din qayg’usida jon kuydirish, musulmonlar ishi uchun fidoyilik hislatlarini ayniqsa jo‘sh urdirib yubordi. Shundan keyin Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon butun umrini Alloh taoloning dini hizmatiga bag‘ishladi, yurt musulmonlari manfaatini qattiq turib himoya qildi, xalqni ma’rifatli qilish ishining boshida turdi. Ziyovuddinxon qorining Islom dini sofligi, musulmonlar birdamligi, mamlakatimizda Islom dinini turli bid’at va xurofatlardan tozalash, dindorlar o‘rtasidagi ixtilofligi holatlarga barham berish borasidagi xizmatlarini hozirgacha yaxshi eslashadi. Uning hayoti va ijodi islom dinini targ‘ib qilish, diniy ta’limni rivojlantirish va xalqaro diniy aloqalarni mustahkamlashga bag‘ishlangan. Futuhiy taxallusi bilan sheʼrlar ham yozgan. Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon xalqlar oʻrtasida tinchlikni saqlash, yer yuzida doʻstlik va hamjihatlikni mustahkamlash ishiga katta hissa qoʻshgan yetakchi din arbobi edi. Imom al-Buxoriy nomidagi Toshkent islom institutini tashkil etdi va unga bevosita rahbarlik qildi. Bu zot arab va rus tillarini juda yahshi bilgan. 1908-yil 8-yanvarda Ziyovuddin ibn Eshon Boboxon Toshkent shahrida tugʻilgan. Dastlab otasi Eshon Boboxon ibn Abdumajidxon qoʻlida, keyin Toshkentdagi Baroqxon, Koʻkaldosh madrasalarida tahsil olgan (1923-1931). 1947-1948-yillarda Qohira shahridagi al-Azhar universitetining shayxlaridan -Abdulloh Fuqqoiy Hofiz Tiyjoniylardan dars olib tugatgan. Keyin Ziyovuddin ibn Eshon Boboxon Makka va Madina shaharlariga borib bilim olib qaytgan (1947). Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasi tashkiliy qoʻmitasida bosh kotib (1942), boshqarma raisining oʻrinbosari (1943-1957), 1957-yilda Eshon Boboxon vafotidan keyin Markaziy Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasining raisi etib saylangan (1957-1982). Imom al-Buxoriy nomidagi Toshkent islom institutini tashkil etdi (1969) va unga bevosita rahbarlik qildi. Hazrat Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxonning saʼy-harakati bilan Buxoro shahrida Mir Arab madrasasi faoliyati qayta tiklandi (1945). Sobiq Sovet Ittifoqi va bir qancha musulmon mamlakatlarida oʻtkazilgan yirik xalqaro diniy anjumanlarning tashkilotchisi yoki faol ishtirokchisi sifatida turli xalqlar va dinlar oʻrtasida hamkorlik oʻrnatilishiga harakat qildi. Masjidlar boʻyicha Butunjahon oliy kengashi aʼzosi etib saylandi (Makka shahri, 1976). Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon diniy merosni keng targʻib va tashviq qilishdan tashqari ilmiy, adabiy faoliyat bilan ham shugʻullangan. Ibn Sinoning gigiyenaga oid kitobini oʻzbek va rus tillariga tarjima qilgan. Hazrat Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxonning “Diyorimizda islom va musulmonlar” asari (1979, rus tilida) da islom dinining mohiyati ochib berilgan, islom barcha zamon va xalqlar uchun salohiyatli din ekanligi, uning tamoyillari hamma yaxshi niyatli kishilarning orzu-umidlari bilan hamohang ekanligi koʻrsatilgan. Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon xalqlar oʻrtasida tinchlikni saqlash, yer yuzida doʻstlik va hamjihatlikni mustahkamlash ishiga katta hissa qoʻshganligi uchun Iordaniya, Suriya, Marokash va MAPning oliy ordenlari bilan taqdirlangan. 1998-yil tavalludining 90 yilligiga bagʻishlab Toshkent shahrida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya oʻtkazildi 2023-yil 27-iyunda Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan Oliy darajali Imom Buxoriy ordeni bilan mukofotlangan. Otalari Eshon Boboxon hazratlarining vafotidan keyin, 1957 yili shayx Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasi raisi, muftiy vazifasiga yakdillik bilan saylandi. Shundan keyin uning yangi masjidlar...
