Ma’lumki, Payg’ambarimiz Muhammad Mustafo sollallohu alayhi vasallamning hayotlariga oid asarlar siyar yoki siyra va mag’ozi nomi bilan tasniflanadi. Siyrat lug’atdagi arabcha siyra so’zidan olingan bo’lib, yo’l, odat, xulq, umr yo’llari degan ma’nolarni anglatadi. Istelohda esa Payg’ambarimiz Muhammad Mustafo sollallohu alayhi vasallamning hayotlarini o‘rganuvchi, yetkazuvchi va o‘ziga xos uslublarga ega bo‘lgan fan hisoblanadi.
Payg‘ambarimiz hayotlarining turli jabhalariga oid ma’lumotlar to‘plash jadallik va zichlikka ega bo‘la boshladi. Sahobalar davrida, asosan, tobeinlar davrida bu maqsadga xizmat qilgan juda ko’p ma’lumotlar borligi ma’lum. Bir tomondan Qur’onda Payg‘ambar alayhissalomning musulmonlarga ibrat sifatida ko‘rsatilib, unga ergashishga da’vat etilgani, ikkinchi tomondan, Payg‘ambarimizni ko‘ra olmagan ummatning u zotni bilishga ishtiyoqi yuqori bo‘lgan. Shunday qilib, bir marta janob Payg‘ambarimizning haqiqiy hayotlarining bir qismiga guvoh bo‘lgan Madina shahrini Payg‘ambarimiz vafotlaridan keyin ana shu xususiyati tufayli qayta tiklaganlar. Payg‘ambarimiz so‘zlari va sunnatlarini, umuman, u zotning hayotlarini o‘rganishga qaratilgan sa’y-harakatlar markaziga aylandi. Bu tadqiqotlar bir-biridan butunlay uzilmagan bo’lsa-da, vaqt o’tishi bilan ikki asosiy yo’nalishda rivojlana boshladi:
1- Hadis ilmining shakllanishi,
2- Siyar-mag’ozi ilmining shakllanishi.
Dastlab Siyar-mag’oziy va Hadis ilmlari bir-biridan ajratilmagan. Biroq hijriy birinchi asrning o’rtalaridan boshlab Siyrar-Mag’oziy ilmi o’ziga xos yo’ldan keta boshladi. Fiqh, tafsir, kalom va hadis sohalaridan farqli ravishda, siyar yozish sohasidagi tadqiqotlarni jug‘rofiy, mazhab va uslubiy mezonlarga ko‘ra maktablarga bo‘lib ko‘rib chiqish mumkin emasdek. Shu sababli, ushbu sohadagi ishlarning paydo bo’lishi va rivojlanishini xronologik tartibda kuzatish yanada oqilona ish bo’ladi.
Siyrat so’zi birinchi marta Payg’ambarimiz Muhammad Mustafo sollallohu alayhi vasallamning hayotlari, xalqlari va xulqlari ma’nosida ishlatilgan. Undan Payg’ambarimiz hayot yo’llari uchun foydalanilgan va bu sohada ishlagan mualliflar “as’hobus-siyar” deb nomlangan. Xuddi shunday, xuddi shu fan sohasini ifodalash uchun ishlatiladigan yana bir so’z mag’oz so’zi bo’lib, “yurish, hujum” degan ma’noni anglatadi. Boshida faqat bu so’z Payg’ambarimiz alayhissalomning Madina davridagi g’azotlarga ishlatilgan bo’lsa kerak. Biroq vaqt o’tishi bilan bu so’zning ma’nosi kengayib, siyrat so’zi bilan sinonim bo’lib qolgan. Payg’ambarimizning tarjimai holi, xalqlari va xulqlari borasida ishlatilgan. Boshqa tomondan qaralsa, hijriy I asrning ikkinchi yarmidan boshlab bitilgan sahifa va maktublarni siyrat haqidagi mustaqil taraqqiyotning dastlabki jiddiy ko‘rsatkichlari sifatida baholash mumkin.
Sahobalar islom madaniyati hayotining avvalgi davrida Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning siyratllariga katta qiziqish ko’rsatib, Payg’ambarimiz sallallohu alayhi vasallamning siyratlarini o’rganishni ibodat darajasiga aylantirgan edilar. Hazrati Alining nabiralari Zaynul Obidin roziyallohu anhum aytadilar: Biz payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallamningning siyratlari, g’azotlari-yu sariyyalarini Qur’oni karim suralarini o’rgatganimiz kabi ta’lim berardik.
Ismoil ibn Muhammad ibn Sa’d ibn Abi Vaqqos roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Otam bizga Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning g’azotlarini o’rgatar va g’azotlari-yu sariyyalarini sanab berardi. “Ey o‘g‘illarim, bular ota-bobolaringizning buyuk ishlaridir, ularni hecham esdan chiqarmanglar”, der edilar”[2].
Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning siyratlari yer yuzidagi insonlarning eng buyuk va eng ulug’ siyrat hisoblanadi, chunki uning bir qismini Alloh taolo Qur’oni Karimda saqlab qo’ygan. Shunday qilib, u buyuk kitobning abadiyligi bilan abadiylashtirildi va sahobalar, tobeinlar ulardan keyingi olimlar va tarixchilarning jadvallar tuzish, tekshirish, tushuntirish, hujjatlashtirish va saqlashdagi sa’y-harakatlarida namoyon bo’lgan ulkan sa’y-harakatlar bilan amalga oshirildi.
Toshkent islom instituti 401 – guruh talabasi
Habibullayev Akmalxon Azamjon o‘g‘li
Илмингиз зиёда булсин Акмалхонака