ZOHID KAVSARIYNING ASARLARI VA ULARNING MAZMUNI

Shayx Muhammad Zohid Kavsariy (1879–1952) – hanafiy fiqh va moturidiy aqida imlosining yirik olimi bo‘lib, umrining ko‘p qismini Misrda ilmiy faoliyat bilan o‘tkazgan. U 50 dan ortiq kitob, risola va maqolalar muallifi sifatida zamonaviy ilmiy meros qoldirdi​.[1] Uning asarlarining katta qismi islom an’analari va ahli sunna ta’limotini himoya qilishga, xususan, mazhabsizlik g‘oyalari va tashbeh/ansropomorfizm kabi oqimlarga qarshi raddiyalar berishga bag‘ishlangan.[2] Quyida Zohid Kavsariyning asosiy asarlari ro‘yxati va har biri haqida qisqacha ma’lumot keltiriladi. Har bir asarning mazmun-mohiyati, asosiy g‘oyasi, ilk nashr yili va joyi hamda qaysi tillarga tarjima qilingani haqidagi ma’lumotlar ishonchli manbalarga tayangan holda bayon etiladi.

Asarlarining to‘liq ro‘yxati va tavsifi

Zohid Kavsariy qalamiga mansub asarlar mavzui jihatidan turli yo‘nalishlarni qamrab oladi: fiqh va usul, aqida va ilmi kalom, hadis ilmi, tarixiy-biografik asarlar hamda zamonaviy masalalarga doir maqolalar to‘plami. Quyida uning eng muhim asarlari mavzulari bo‘yicha guruhlab taqdim etiladi:

1. Imomlar tarixi va biografik asarlar:

• “Bulug’ al-amani fi sirat al-Imam Muhammad ibn al-Hasan ash-Shaybani” – Imom Abu Hanifaning eng mashhur shogirdi Imom Muhammad ash-Shayboniy hayoti haqida risola. Ushbu asar Abu Hanifadan keyingi Hanafiy mazhabining yetakchi faqihi bo‘lgan Muhammad Shayboniyning tarjimai holi va ilmiy merosini yoritadi.[3] Nashr: Ilk bor Qohirada 1930-yillarda chop etilgan. Tarjima: Ushbu asar turk tiliga tarjima qilinib “Imam Muhammed eş-Şeybânî Hayatı ve Eserleri” nomi bilan nashr etilgan​.[4]
• Al-Havi fi sirat al-Imam Abi Ja‘far at-Tahavi” – Mashhur hanafiy ilohiyotchi Imom Abu Ja’far at-Tahoviy (239–321 h.) hayoti va ilmiy merosiga bag‘ishlangan asar. Kavsariy bu asarda Imom at-Tahoviyning hayot yo‘li, “al-aqida at-Tahoviya” kabi asarlariga sharhlar va ilmiy ahamiyatini yoritadi. Muallif asarda Imom at-Tahoviyning aqidaviy merosini himoya qilib, unga noma’lum muallif tomonidan yozilgan zaif sharhlarni tanqid qilgan​.[5] Nashr: 1930-yillarda Misr (Qohira)da nashr etilgan. Tarjima: Asarning ayrim bo‘limlari ingliz tiliga tarjima qilingan.[6] ​Nashr: 1930-yillarda Misr (Qohira)da nashr etilgan. Tarjima: Asarning ayrim bo‘limlari ingliz tiliga tarjima qilingan​.[7]
• “Husn at-taqadi fi sirat al-Imam Abi Yusuf al-Qazi” – Imom Abu Hanifaning yetakchi shogirdlaridan Imom Abu Yusuf (yurist-qozi) hayoti haqida biografik asar. Unda Abu Yusufning hayoti, fiqhdagi roli va Hanafiy mazhabining ikkinchi asosiy ulamosi sifatidagi merosi bayon etiladi​.[8] Nashr: 1930-yillar, Qohira. Tarjima: Mazkur asar “Se Virtues of Imam Abu Hanifa and His Tvo Companions” nomi bilan ingliz tilida nashr etilgan to‘plamga kiritilgan​.[9]
• “Al-Imta bi sirat al-imamayn al-Hasan ibn Ziyad va sahibihi Muhammad ibn Shuja” – Imom Hasan ibn Ziyod al-Lu’lu’iy (v.204 h.) va Imom Muhammad ibn Shujо’ as-Saljiy (v.266 h.) hayotlari haqida yozilgan asar. Bu ikki olim Abu Hanifa maktabining yirik vakillari bo‘lib, Kavsariy ularning tarjimai holi orqali ilk Hanafiy ulamolarining ilmiy faoliyatini yoritadi​.[10] Nashr: 1940-yillar, Qohira. Tarjima: Turk tiliga tarjima qilingan.
• “Lamahat al-nazar fi sirat al-Imam Zufar” – Abu Hanifaning mashhur shogirdi Imom Zufar ibn Huzayl (110–158 h.) biografiyasiga bag‘ishlangan asar. Unda Imom Zufarning hayoti, fiqhiy qarashlari va Hanafiy mazhabidagi o‘rni tahlil qilinadi​.[11] Nashr: 1940-yillar, Misr. Tarjima: Hozircha to‘liq tarjimasi ma’lum emas.

Izoh: Yuqoridagi biografik asarlar orqali Kavsariy Hanafiy mazhabining dastlabki ulamolari hayotini ilmiy mezonlarda tasvirlab berdi. Tadqiqotchilar ta’kidlashicha, Zohid Kavsariy ilk bor imomlar siyratini mustaqil risola ko‘rinishida yozish amaliyotini joriy qilgan olimlardan biridir​.[12]

2. Fiqh va usulga oid asarlar:

• “Fiqh ahl al-Iraq va hadisuhum” (O‘zbekcha nomi: “Iroq ulamolarining fiqhi va hadis ilmi”) – Ushbu asar aslida mashhur muhaddis Zayniddin al-Zayla’iy tomonidan to‘plangan “Nasb ar-Roya” kitobiga Kavsariy yozgan muqaddima bo‘lib, keyinchalik alohida asar sifatida nashr etilgan.[13] Kitob hajmi 100 bet bo‘lib, Hanafiy mazhabining asosiy xususiyatlari va metodologiyasini yoritadi. Kavsariy unda qiyos, ijtihod, istihson kabi fiqhiy tushunchalarga aniq ta’riflar beradi hamda Hanafiy mazhabining eng mashhur olimlari haqida qisqa biografik ma’lumotlarni keltiradi.[14] Asarda Abu Hanifa va uning izdoshlari rioya qilgan “ra’y” (mustaqil fikr yurgizish) tushunchasi ijobiy ma’noda sharhlanib, ahli ra’y atamasi dastlabki faqihlar, jumladan Imom Molik va Sufyon Savriy kabi ulamolar uchun qo‘llanilganini tarixiy manbalar asosida isbotlaydi​.[15]

Nashr: Birinchi nashri Qohirada, 1940-yillarda (Abdul-Fattoh Abu G‘uddoning izoh va sharhlari bilan) amalga oshirilgan​.[16] Tarjima: Ushbu asar turk tiliga “Hanefî mezhebinde fıkıh ve hadis” nomi bilan tarjima qilingan va chop etilgan.[17] Shuningdek, asarning urdu tiliga ham tarjimasi mavjud bo‘lib, Devbandda akademik jurnalda e’lon qilingan..[18]

• “Isad ar-raqi ala al-Maraqi” – Hanafiy fiqhga oid asar bo‘lib, mashhur faqih ash-Shurunbuloliyning “Maroqiy al-falah” nomli fiqhiy qo‘llanmasidagi hadislarni tahlil etadi. Kavsariy bu kitobda mazkur matnda keltirilgan har bir hadisning manbalarini va ishonchliligini hujjatlar bilan ko‘rsatib bergan.[19] Asar Hanafiy fiqhining dalillari mustahkamligini namoyish etish maqsadida yozilgan. Nashr: 1930-yillar, Qohira. Tarjima: Hozircha maxsus tarjimasi aniqlanmagan.
• “Al-Ishfaq ala ahkam at-talaq” – Imom Ibn Taymiyyaning uch taloq masalasidagi qarashlariga raddiya. Ma’lumki, Ibn Taymiya uch marta talaqni bir talaq deb hisoblash g‘oyasini ilgari surgan edi. Kavsariy ushbu asarida bu nuqtai nazarni sunniy ulamolar ijmoiga zid ekani ilmiy asosda isbotlab, uch talaq bir bo‘lmasligi haqidagi an’anaviy qarashni himoya qiladi​.[20] Nashr: 1930–1940 yillar, Qohira. Tarjima: Arab tilidagi ilmiy to‘plamlarda qolipida qolgan, boshqa tillarga tarjimasi kam uchraydi.
• “Al-Ifsah an hukm al-ikrah fi at-talaq vannikah” – Zo‘rlab nikoh va talaq qildirish hukmi haqida risola. Bu asarda Kavsariy majburan (ikroh ostida) nikoh yoki taloq qildirish holatlarining shar’iy hukmini ochib beradi. Asarning asosiy g‘oyasi – zo‘rlash va majburlash natijasida sodir bo‘lgan nikoh va taloq shariat nuqtai nazaridan haqiqiy hisoblanmasligi haqidagi fiqhiy qoidadir​.[21] Nashr: 1930-yillar, Misr. Tarjima: Hozircha keng tarqalgan tarjimasi yo‘q.
• “Al-Istibsar fi at-tahaddus an al-jabr va-l-ixtiyar” – Qadar (taqdir) va ixtiyor masalasidagi qarashlarga bag‘ishlangan asar. Kavsariy bu risolasida jabariyya va qadariyya oqimlarining qarashlarini tahlil qilib, ahli sunnat pozitsiyasini bayon etadi. Asarning asosiy g‘oyasi – insonning ixtiyori va mas’uliyati inkor etilmasligi, shu bilan birga hamma narsa Allohning ilmi va irodasi doirasida bo‘lishini muvozanatli tarzda tushuntirishdir​.[22] Nashr: 1940-yillar, Qohira (al-Azhar matbaasi). Tarjima: Asarning arabcha matni Misrda bir necha bor qayta nashr qilingan. Ayrim bo‘limlari ingliz tiliga tarjima qilingan.[23]

3. Raddiya va polemik asarlar (aqidaviy va tarixiy masalalar):

• “Tabdid al-zalam al-muqim an nuniyyat Ibn al-Qoyyum” – Imom Ibn al-Qoyyumning “Nuniyya” qasidasiga raddiya. Ibn Qoyyum al-Javziyya o‘zining nuniya vaznidagi qasidasi orqali ba’zi tashbehga yaqin aqidaviy qarashlarni ilgari surgan. Kavsariy ushbu asarida Ibn Qoyyum qasidasidagi noto‘g‘ri aqidaviy da’volarni rad etadi.[24] Asosiy g‘oya – Alloh taologa jismoniy sifatlarniki kabi ma’nolarni nisbat berish (masalan, Allohning qo‘l-oyog‘i bor deyish kabi) xatoligini ko‘rsatish. Nashr: 1931 yil, Qohira. Tarjima: Asar turk tiliga “Parlak kılıç” nomi bilan tarjima qilingan (so‘zma-so‘z ma’nosi “Yaltiroq qilich”)​[25] shuningdek ingliz tilida uning mazmuniga oid tahlillar mavjud.
• “Ta’nib al-Xatib ala ma saqahu fi tarjamati Abi Hanifa min al-akazib” – Imom Abu Hanifa haqidagi yolg‘on rivoyatlar uchun Hofiz al-Xatib al-Bag‘dodiyni tanqid qilish. Bu asar Kavsariyning eng shov-shuvli raddiyalaridan biri bo‘lib, Bag‘dodlik tarixchi va muhaddis al-Xatib yozgan “Tarix Bag‘dod”dagi Imom A’zam haqidagi ayrim noxolis ma’lumotlarni fosh etadi. Kavsariy Abu Hanifaga nisbat berilgan zaif va soxta rivoyatlarni tahlil qilib, ularning asossizligini ochib beradi​.[26] Ushbu asar chiqqach, vahhobiy-“salafiy” yo‘nalishdagi olim Abdulrahmon al-Mu’allimiy “at-Tankil lima varada fi Ta’nib al-Kavsari” nomli ikki jildlik javob risolasini yozgan​.[27] Kavsariy o‘z navbatida “at-Tarhib bi naqd at-Ta’nib” nomli risola yozib, al-Mu’allimiyning e’tirozlariga ham javob qaytargan​.[28] Nashr: 1940-yillar oxiri, Qohira (muallif hayotligida). Tarjima: “Ta’nib al-Xatib” matni va unga yozilgan javoblar arab olamida mashhur. Asarning to‘liq tarjimasi boshqa tillarda kam uchraydi, ammo mazmuni haqidagi bahs-munozaralar ingliz tilidagi ilmiy maqolalarda aks etgan.
• “Al-Nukat at-tarifa fi at-tahaddus an rudud Ibn Abi Shayba ala Abi Hanifa” – Imom Ibn Abi Shaybaning Abu Hanifaga bo‘lgan tanqidlariga sharh. Ibn Abi Shayba o‘z “Musannaf” kitobida Abu Hanifa haqida ba’zi tanqidiy fikrlar bildirgan edi. Kavsariy ushbu asarida o‘sha e’tirozlarga ilmiy javoblar beradi. U Ibn Abi Shaybaning da’volarini tahlil qilib, ularning adolatsiz tarafkashlik va noto‘g‘ri tushunishga asoslanganini ko‘rsatadi​.[29] Nashr: 1930-yillar, Misr. Tarjima: To‘liq tarjimasi mavjud emas. Ayrim xulosalari o‘zbek tadqiqotchilari maqolalarida keltirilgan​.
• “Ibda‘ vujuh at-taaddi fi Kamil Ibn adi” – Imom Ibn adiy al-Jurjoniyning “al-Kamil fi zuafa ar-rijal” kitobidagi Abu Hanifaga oid xatolarni fosh etish. Bu asar Ibn adiyning zaif roviylar haqida yozgan kitobida Abu Hanifaga nisbatan keltirilgan tanqidiy rivoyatlarning zaif va inkor etilgan jihatlarini ochib beradi​.[30] Kavsariy Ibn adiy keltirgan Sufyon Savriy, Imom Molik, Yahyo ibn Ma’in kabi ulamolarning Abu Hanifaga oid tanqidiy gaplari ishonchsiz rivoyatlarga asoslanganini ko‘rsatgan​.[31] Nashr: Ushbu asar qo‘lyozma holatda qolgan bo‘lib, Kavsariy uni to‘liq nashr ettirishga ulgurmagan (ba’zi manbalarda nashr etilmagan asarlaridan biri sifatida tilga olinadi)​. Tarjima: Yo‘q (arabcha qo‘lyozma).
• “Ihqaq al-haqq bi ibtal al-batil fi mug’is al-xalq” – Imom al-Haramayn al-Juvayniyning “Mug‘is al-xalq fi tarjih al-qavl al-haqq” risolasiga raddiya. Al-Juvayniy mazkur risolasida Shofe’iy mazhabini Hanafi va Molikiymki ustun qo‘ygan edi. Kavsariy esa bu asarda mazhablar ustunligi haqidagi biryoqlama da’volarni rad etadi. U Juvayniyning dalillarini batafsil tahlil qilib, Hanafiy va Molikiy mazhablarining ham o‘ziga xos kuchli jihatlari borligini ko‘rsatgan​.[32] Asar nomi “Haqni mustahkamlab, nohaqlikni rad etish” ma’nosini anglatadi va unda mazhablararo hurmat hamda muvozanat g‘oyasi ilgari suriladi. Nashr: 1920-yillar oxiri – 1930-yillar, Qohira (ilk nashr). Tarjima: Bu asar keyinchalik urdu tiliga tarjima qilinib, Devband ilmiy markazi tomonidan chop etilgan​.[33]
• “Aqvam al-masalik fi bahs rivayat Malik an Abi Hanifa va rivayat Abi Hanifa an Malik” – Imom Molik va Imom Abu Hanifaning bir-birlaridan rivoyat qilish masalasini o‘rganish. Bu kichik risola “Mug‘is al-xalq”ga raddiya sifatida Kavsariy tomonidan keyinroq yozilgan bo‘lib, unda Imom Molikning Abu Hanifadan va Abu Hanifaning Imom Molikdan rivoyatlari mavjudligi tarixiy ma’lumotlar asosida ko‘rsatiladi​.[34] Asarning asosiy maqsadi – Hanafiya va Molikiya maktablari bir-biridan mustaqil va uzoq degan noto‘g‘ri tasavvurni inkor etib, bu ikki imom o‘rtasida ilmiy aloqalar bo‘lganini namoyish etishdir. Nashr: 1930-yillar, Qohira. Tarjima: Arab tilida bir necha nashri bor. Turkchaga qisman tarjima qilingan.
• “Naqd kitab al-zuafa li-l-Uqayli” – Imom al-Uqayliy “Kitab ad-Zuafa’” asarining tanqidi. Al-Uqayliy zaif roviylar haqida kitob yozib, unda Abu Hanifa va boshqa ayrim mashhur ulamolarni ham tanqid qilgan edi. Kavsariy ushbu risolasida Al-Uqayliyni Hanafiy mazhabiga nisbatan xurofot va tarafkashlikda ayblab, uning zaif roviylar haqidagi hukmlarida noxolislik borligini fosh etadi​.[35] Xususan, al-Uqayliy keltirgan Abu Hanifa haqidagi rivoyatlar zaif va uydirma ekani, hatto al-Uqayliy boshqa buyuk muhaddislarni ham noo‘rin tanqid qilgani (masalan, Imom Buxoriy, Abdul-Razzoq as-Son’oniy kabi) haqida bahs yuritiladi​.[36] Nashr: 1940-yillar, Qohira. Tarjima: To‘liq tarjimasi yo‘q, ammo ayrim mulohazalari inglizcha tadqiqotlarda keltirilgan.

4. Ilmiy-maqolaviy to‘plam – “Kavsariy maqolalari”

“Maqalat al-Kavsari” (Kavsariy maqolalari) – Zohid Kavsariyning 1930–1940-yillarda Misrda yozgan muhim ilmiy maqolalari to‘plami. Ushbu to‘plam 55 ta maqolani o‘z ichiga oladi.[37] Har bir maqola 2 betdan 20 betgacha hajmda bo‘lib, zamonning turli dolzarb masalalariga bag‘ishlangan​. Asosiy mavzular: aqoid masalalari (Qur’oni karimning qiroati mavjudligi, Allohga makon nisbat berishning botilligi, ahruf as-sab’a – “Qur’onning yetti harfi”ning mohiyati va b.), fiqh va tasavvuf masalalari (tavassulning joizligi, ayollarning hijobi, sha’bon oyi yarim kechasi haqidagi hadislar talqini va b.), hamda islohotchilikka da’vat qiluvchi oqimlar tanqidi (mazhabsizlik g‘oyasini rad etish, “salafiylik” niqobi ostidagi bid’atlarga qarshi ogohlantirish va hokazo)​.[38] Quyida ushbu maqolalardan ayrimlari va ularning g‘oyalari:

• “Bida as-savtiyya havla al-Qur’an” – Qur’oni karim qiroatidagi tovush va lafzlar qadimiy (azaliy)mi yoki yaratilmishmi degan qadim bahsga oid maqola. Kavsariy ushbu maqolada Qur’onning Alloh huzuridagi lavhul-mahfuzda mavjud ma’nosi azaliy ekani, ammo bandalar tilida o‘qilishi va sahifalarga ko‘chirilishi yaratilgan hodisa ekanini dalillar bilan bayon qiladi​. U: “Kimki Qur’on qiroati yaratilmadi desa, u johil sufistdir” deya qat’iy xulosa chiqargan​. Bu bilan muallif “Qur’on lafzi maxluq” degan aqidaviy nuqtai nazarni Ahmad ibn Hanbal va Ibn Hazm kabi ulamolar so‘zlariga tayangan holda himoya qiladi.

“Al-Lamazhabiyya qantaratu al-ladiniyya” (Mazhabsizlik – dinsizlikka ko‘prik) – Kavsariy maqolalaridan eng mashhurlaridan biri bo‘lib, unda u mazhabsiz yurish (ya’ni to‘rt sunniy mazhabdan birontasiga ergashmaslik) oxir-oqibatda diniy qadriyatlarga bepisandlik va dinsizlikka olib borishini uqtiradi​.[39] Muallif sahih dalillar bilan shuni isbotlaydiki, to‘rt mazhab Paygambarimizning (Sollallohu alayhi vasallam) sahobalari va tobeinlar izdoshlari tomonidan asos solingan haq yo‘ldir, ularni inkor qilib “faqihlarning o‘zicha xatolari” deb bilish – aslida Islomiy an’analarni rad etish demakdir​.[40] Ushbu maqola o‘z davrida katta e’tibor qozongan va keyinchalik urdu tiliga ham tarjima qilinib “G’ayr Muqallidiyyat – Ilhad ka darvaza” nomi bilan nashr qilingan​.[41]

• “Tahdir al-umma min duat al-vasaniyya” (Ummatni butparastlikka da’vat qiluvchilardan ogohlantirish) – 1942 yilda yozilgan mashhur maqola​.[42] Unda Kavsariy Qohiradagi al-Azhar nashriyotida chop etilgan ba’zi asarlarni (xususan, Otomanlar davridan qolgan tashbehga moyil aqidaviy kitoblarni) keskin tanqid qiladi. Jumladan, Usmon ibn Said ad-Dorimiyning “ar-Radd ala al-Jahmiyya” kitobidan iqtiboslar keltirib, undagi “Alloh xohlasa o‘tiradi-turadi, istasa osmonga tushadi… Allohning ham cheksiz hajmi va chegarasi bor” kabi ifodalarni qoralaydi​.[43] Muallif bu kabi gaplar an’anaviy sunniy aqidaga zid ekanini ta’kidlab, ulamolarni hushyor bo‘lishga chaqiradi. Maqola davr ulamolari orasida munozara uyg‘otgan.
• Bundan tashqari, to‘plamda “Huturat al-qavl biljihah” (Allohga makon-yo‘nalish nisbat berish xavfi) kabi maqola​,[44] “Laylat an-nisf min sha‘ban” (Sha’bon oyining yarim kechasi haqida) maqolasi, “Ma hiya al-ahruf as-saba?” (Qur’onning yetti harfi nima?) kabi ilmiy bahslar ham o‘rin olgan​​.[45] Bu maqolalarda Kavsariy Qur’oni karimni o‘rganish, tasavvufni to‘g‘ri tushunish, ayollarning hijobi haqidagi fiqhiy qarashlar tarixi kabi masalalarda an’anaviy sunniy nuqtai nazarni dalillar bilan himoya qiladi. Bu maqolalarda Kavsariy Qur’oni karimni o‘rganish, tasavvufni to‘g‘ri tushunish, ayollarning hijobi haqidagi fiqhiy qarashlar tarixi kabi masalalarda an’anaviy sunniy nuqtai nazarni dalillar bilan himoya qiladi.

“Maqolat al-Kavsari” to‘plami ilmiy ahamiyati jihatidan katta e’tirofga sazovor bo‘lgan. Uning mazmuni zamonaviy arab olimlari tomonidan qayta nashr qilinib keldi va ayrim maqolalari boshqa tillarga ham tarjima qilingan. Xususan, yuqorida zikr etilgan “Mazhabsizlik – dinsizlikka ko‘prik” va “Tavassul masalasida haqiqat” (Mahq at-taqavvul fi mas’alat at-tavassul) maqolalari urdu tiliga, ba’zi maqolalari esa ingliz va turk tillariga tarjima qilingani ma’lum.[46]

5. Boshqa (ilmiy-adabiy) asarlar:

• “Nazm avamil al-i‘rab” – Fors tilida yozilgan sarf-nahvga oid she’r. Bu Kavsariyning birinchi asari bo‘lib, arab tili grammatikasini yod olishni osonlashtirish uchun fors tilida nazm shaklida bitilgan​.[47]​ Yosh Kavsariy bu asarni murabbiylari rahnamoligida ta’lim jarayonida yozgan va bu bilan uning arab ilmlariga ilk qadam qo‘yganini ko‘rish mumkin. Nashr: Taxminan 1890-yillar oxiri (Istanbulda ilmiy doirada tarqalgan). Tarjima: Asar fors tilida bo‘lgani bois arabchaga tarjima qilingan. Boshqa tillarga tarjimasi yo‘q.
• “Tarvid al-qariha bi mavazin al-fikr as-sahiha” – Javdat Poshshoning mantiqqa oid turkcha asarining arabchaga tarjimasi. Bu kitob Kavsariy tomonidan Usmonli davr davlat arbobi Ahmad Javdat Poshsho (Javdat Basha)ning mantiq faniga doir asarini turk tilidan arabchaga o‘girgan ilmiy ishi hisoblanadi​.[48] Kavsariy tarjima davomida ba’zi joylarga izohlar ham qo‘shgan. Nashr: 1940-yillar, Qohira. Tarjima: Asarning o‘zi tarjima bo‘lgani uchun boshqa tillarga ehtiyoj sezilmagan.
• “Qurrat al-navazir fi adab al-munazir” – Munozara odobi bo‘yicha qo‘llanma. Bu asar ham aslida Javdat Poshshoning turk tilidagi munozara adabiyotiga oid risolasining Kavsariy qilgan arabcha tarjimasi va sharhidir​.[49] Munozara va bahs yuritish ilmiy odoblarini o‘rgatadigan ushbu qo‘llanma madrasalarda mantiq va munozara fanlarini o‘qitishda foydali qo‘llanma bo‘lgan. Nashr: 1930-yillar, Misr. Tarjima: Turkchadan arabchaga Kavsariy tarjimasi; boshqa tillarga tarjimasi haqida ma’lumot yo‘q.
• “Tadrib at-tullab ala qava‘id al-i‘rab” va “Tadrib al-vasif ala qava‘id at-tasrif” – Bular Kavsariy qalamiga mansub arab tili grammatikasi bo‘yicha qo‘llanmalar bo‘lib, talabalar uchun morfologiya va sintaksis qoidalarini mashq qildirishga mo‘ljallangan (mos ravishda e‘rob va tasrif qoidalari bo‘yicha) amaliy darsliklardir​.[50] Ushbu kichik asarlar o‘sha davrdagi madrasa talabalariga mo‘ljallangan bo‘lib, Kavsariyning lingvistik sohadagi mahoratini ham ko‘rsatadi. Nashr: 1900-yillar boshlarida Istanbulda litografiya usulida. Tarjima: Yo‘q (arabcha darslik sifatida qolgan).

Yuqorida tilga olingan barcha asarlar arab tilida yozilgan (faqat ayrimlari fors tilida). Zohid Kavsariy asarlarining ilk nashrlari, odatda, Misr (Qohira) shahrida o‘sha davrning mashhur nashriyotlari tomonidan amalga oshirilgan. Masalan, Kavsariy 1922 yilda Turkiyani tark etib Qohiraga hijrat qilgach, ko‘plab asarlarini Qohirada chop ettirgan​.[51] Ba’zi matnlari esa Istanbulda uning ustozi vafotidan avvalroq bosilgan bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, Kavsariyning ilmiy merosi 1920–1950 yillar oralig‘ida Istanbul va Qohirada nashr qilingan.

Tarjima qilingan tillar haqida

  Zohid Kavsariyning asarlari zamonaviy davrda bir qator tillarga tarjima qilingan va ilmiy jamoatchilikka taqdim etilgan:

• Turk tili: Kavsariy turk diyoridan yetishib chiqqan olim bo‘lgani bois, bugungi kunda uning asarlarining aksariyati Turkiyada tarjima va nashr qilingan. Jumladan, “Fiqh ahl al-Iraq va hadisuhum” turk tilida “Hanefî mezhebinde fıkıh ve hadis” nomi bilan chop etilgan​.[52] Shuningdek, “Tabdid al-zalam…” asari turk tilida “Ibn Teymiyye ve Ibnül Kayyim’in itikadî görüşlerine reddiye” nomi bilan e’lon qilingan (mazmunan “Ibn Taymiyya va Ibn al-Qoyyumning aqidaviy qarashlariga rad javobi”). Bulug’ al-amani, al-Havi, Husn at-taqadi kabi biografik risolalari ham turkchaga tarjima qilinib nashr etilgan.[53] 2006 yilda hatto “Muhammed Zahid el-Kevseri: Hayatı, Eserleri, Tesirleri” nomli turk tilidagi tadqiqot chop etilib, unda olimning hayoti va asarlariga sharh berilgan​.[54]
• Urdu tili: Hindiston va Pokistondagi hanafiy ulamolar Kavsariy merosiga katta qiziqish bildirgan. Devband ulamolaridan Muftiy Muhammad Anvarxon Qosimiy Kavsariyning bir qancha asarlarini urdu tiliga tarjima qilgan​.[55] Masalan, “al-Lamazhabiyya Qantaratu al-Ladiniyya” maqolasini izohli tarzda urdu tiliga o‘girib, “G’ayr Muqallidiyyat – Ilhad ka Darvaza” nomi bilan 2013 yilda chop ettirgan​.[56] Shuningdek, Kavsariyning “Fiqh ahl al-‘Iraq va hadisuhum” asari, “Min ibar at-tarix fi al-kayd lil-Islam” (Tarix saboqlari) risolasi, Imom Bayhaqiyning “al-Asma’ vas-sifat” kitobiga Kavsariy yozgan muqaddima va Imom Zahabiyning “Bayan zag’al al-ilm” asariga Kavsariy qo‘shgan izohlar – bularning barchasi urdu tiliga tarjima qilinib, Devband ilmiy markazi tomonidan e’lon qilingan​.[57] Demak, urdu tilida Kavsariyning fiqh, tarix va aqidaga oid ishlari o‘quvchilarga yetkazilgan.
• Ingliz tili: So‘nggi yillarda Garb ilmiy doiralarida ham Kavsariy merosiga e’tibor oshdi. Uning ayrim asarlari va maqolalari ingliz tiliga tarjima qilinmoqda. Masalan, Kavsariy taqriz va sharhlari bilan chop etilgan Imom Zahabiyning “Manaqib Abi Hanifa va sahibayhi” (Abu Hanifa va ikki shogirdining fazilatlari) kitobi “Se Virtues of Imam Abu Hanifa and His Tvo Companions” nomi bilan ingliz tilida nashr etildi​.[58] Shuningdek, “al-Lamazhabiyya…” maqolasining mazmuni “Anti-Madhabism…” degan nom ostida ingliz tilida chop etilib, keng kitobxonlarga yetkazilgan (bu tarjimada maqolaning asosiy g‘oyalari tushuntirilgan)​​.[59] Ayni paytda Kavsariyning bir qancha maqolalari ustida ingliz tilida ilmiy izohlar bilan nashrlar qilinmoqda (masalan, Hadis Notes kabi akademik bloglarda uning hayoti va fikrlari haqida maxsus maqola chiqqan​)[60].
• O‘zbek tili: Zohid Kavsariy asarlarining to‘liq o‘zbekcha tarjimalari hozircha mavjud emas. Biroq O‘zbekistonda uning hayoti va ilmiy merosi bo‘yicha ilmiy izlanishlar boshlangan. Xususan, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi olimlari va Islom akademiyasi tadqiqotchilari Kavsariyning aqidaviy qarashlari va mazhab himoyasiga oid ishlarini o‘rganib, maqolalar e’lon qilmoqda​.[61] Bu tadqiqotlarda Kavsariy asarlaridan parchalar o‘zbek tiliga o‘girilib, tahlil qilinmoqda. Masalan, uning “Ta’nib al-Xatib” asaridan bir parcha o‘zbek tilida keltirilib, Abu Hanifa hadis ilmidagi mavqeini himoya qilgani ko‘rsatilgan​. Kelgusida Kavsariy asarlarining to‘liq o‘zbekcha tarjimalari ham chop etilishi kutilmoqda.

Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Zohid Kavsariy o‘z davrining yirik ilmiy arbobi sifatida ortda boy meros qoldirgan. Uning asarlari ro‘yxati fiqh, hadis, aqida, tarix kabi sohalarni qamrab olib, mazmunan an’anaviy sunniylik g‘oyalarini himoya qilishga qaratilgandir​.[62] Kavsariyning ilmiy ishlari Misr, Turkiya va boshqa mintaqalarda nashr qilinib, bugungi kunda turli tillarga tarjima etilgan holda o‘rganilmoqda. Bu meros ahli ilm tomonidan moturidiylik va hanafiylik an’analarining XX asrdagi mujaddidi sifatida e’tirof etilgan olimning ulkan hissasini aks ettiradi​.

Abdurahmon ISMOILOV,

TII talabasi

Manbalar:

1. “Zohid al-Kavsari – Se Last Shaykh al-Islam of se Caliphate”. ZeriIslam.com saytidagi maqola – Kavsariyning talabasi Ahmad Xayri keltirgan asarlar ro‘yxati va tavsifi​.[63]
2. Al-Kavsari – Vikipedia (ingl.) – Kavsariyning tarjimai holi va asarlarining qisqa ro‘yxati​​.[64]
3. Mas’ud.co.uk saytidagi Kavsariy biografiyasi – Ahmad Xayriy ro‘yxati bo‘yicha (kesh orqali olingan ma’lumot)​.[65]
4. IIAU (Halqarо islom akademiyasi) rasmiy sayti, “Mazhabsizlik g‘oyasining salbiy oqibatlari” – Kavsariyning mazhabsizlikka qarshi qarashlari va “Kavsariy maqolalari” to‘plami haqida ma’lumot.[66]
5. Baburshoh Xabibiddinov, “Kavsariyning ilmiy ijodi va uning o‘ziga xosligi”. International Journal of Education, Social Science & Humanities, 11(11), 2023 – Zohid Kavsariy ijodi va uning asarlari haqida tahliliy maqola​.
6. Hayat al-Ulama – Imam Muhammad Zahid al-Kavsari – G‘.F.Haddod tomonidan yozilgan blogpost, Kavsariy asarlarining turkumlari (aqida, hadis, fiqh, tarix) bo‘yicha ro‘yxati​.[67]
7. Kitapyurdu va boshqa kitob saytlaridagi ma’lumotlar – Kavsariyning turk tiliga tarjima qilingan asarlari ro‘yxati (masalan, “Hanefî Fıkhının Esasları – Fıkhu Ehli’l-Irak ve Hadîsuhum”)​.[68]
8. Muftiy M.A.X.Qosimiy tarjimalari haqida xabar – Kavsariy maqolalari urdu tiliga tarjima qilingani haqida ma’lumot​.[69]
9. org (Habibiddinov B.) – “Muhammad Zohid al-Kavsariyning hanafiylik (moturidiylik) tarafdori ekanligi…” maqolasi – Kavsariyning aqidaviy qarashlari haqida​.[70]

[1]https://iiau.uz/oz/news/2198#:~:text=Muhammad%20Zohid%20Kavsariydir,va%20tobe’iynlarning%20chinakam%20izdoshlari%20tomonidan

[2]https://iiau.uz/oz/news/2198#:~:text=o‘zining%20kitob%2C%20risola%20va%20maqolalarida,mazhab%20asoschilari%20va%20mazhabga%20ergashgan

[3]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Bulugh%20al,authority%20after%20Imam%20Abu%20Hanifa

[4]https://www.benlikitap.com/etiket/muhammed-zahid-el-kevseri-1?srsltid=AfmBOoqy4_OMPGwZVXuZtnr3uBdhgaAbF-9lsgwQux9H63zTn0u3FmMg#:~:text=Muhammed%20Zahid%20el,Şeybânî

[5] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Al,fact%20that%20he%20is%20an

[6] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Al,fact%20that%20he%20is%20an

[7]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=The%20‘Aqida%20Tahawiyya%20received%20several,a%20biography%20of%20the%20second

[8]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=proclaims%20his%20ignorance%20of%20this,Thawri%2C%20Malik%2C%20and%20Ibn%20Ma‘in

[9]https://www.goodreads.com/author/list/9849509.Imam_Muhammad_Zahid_al_Kawthari#:~:text=Books%20by%20Imam%20Muhammad%20Zahid,Hasan

[10] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Ibda’%20Wujuh%20al,Kawthari%20said

https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Al,the%20Consensus%20of%20the%20scholars

[11]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=reply%20to%20a%20preacher%20from,written%20in%20Egypt%20in%20the

[12]https://koklerkitab.com/products/imam-ebu-ca-fer-et-tahavi-hayati-ve-eserleri-muhammed-zahid-el-kevseri?srsltid=AfmBOoqjFjwbljoGZARL03VKe4553g1TVLR8qCBljrJCw2uEJGA247So#:~:text=İmam%20Ebû%20Ca%27fer%20et,merhûm%3B%20İmâm%20Ebû%20Yûsuf%2C

[13]https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=Matters%20in%20the%20Two%20Sciences,biography%20of%20Imam%20%2066

https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=Insight%20Concerning%20Determinism%20and%20Freedom,Hasan%20al

[14]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Fiqh%20Ahl%20al,Fattah%20Abu%20Ghudda.%20Excerpts

[15]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=%28In%20praise%20of%20al,as%20rare%20as%20red%20sulphur

https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=al,Sunna%20that%20is%20transmitted%20concerning

[16]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=character%20of%20Hanafi%20fiqh%20and,Fattah%20Abu%20Ghudda.%20Excerpts

[17] https://www.kitapyurdu.com/yazar/muhammed-zahid-elkevseri-/174233.html?srsltid=AfmBOoroAWsTZux5PHMd1yKh59nB3ydJNuYAOpt6OxfktcKvhVTX5Jqc#:~:text=Muhammed%20Zahid%20el,Irak%20ve%20Hadîsuhum%29%20•

[18]https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=Tabyin%20Kadhib%20al,the%20same%20center%20in%20Deoband

[19]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Hanafi%20school.%20Is‘ad%20al,resolving%20the%20ambiguity%20of%20a

[20] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=of%20al,the%20Consensus%20of%20the%20scholars

[21] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Al,mercy%20on%20both%20of%20them

[22]https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=Abu%20Yusuf%20.%20%2A%20Al,Ash%27ari%20%28edited%20by%20him

https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Al,of%20the%20third%20foremost%20Hanafi

[23] https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=1.%20%5E%20al,Turāth

[24]https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=%2A%20Tabdid%20al,with%20Shaykh%20%2086%27s%20footnotes

[25]https://www.benlikitap.com/etiket/muhammed-zahid-el-kevseri-1?srsltid=AfmBOoqy4_OMPGwZVXuZtnr3uBdhgaAbF- 9lsgwQux9H63zTn0u3FmMg#:~:text=Muhammed%20Zahid%20el,Şeybânî

[26] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Ibda’%20Wujuh%20al,Kawthari%20said

https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Ta’nib%20al,Kawthari

[27] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Ta’nib%20al,the%20corporeality%20that%20is

[28]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=necessarily%20forbidden%20some%20said%3A%20‘Allah,Sunna

[29] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Al,Headed%20and%20Wearing

[30] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Ibda’%20Wujuh%20al,Kawthari%20said

[31] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Ibda’%20Wujuh%20al,Kawthari%20said

[32] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Ihqaq%20al,two%20great%20figures%20of%20the

[33]https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=Tabyin%20Kadhib%20al,the%20same%20center%20in%20Deoband

[34] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Ihqaq%20al,two%20great%20figures%20of%20the

[35]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Naqd%20Kitab%20al,and%20the%20latter’s%20partisanship%20for

https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Naqd%20Kitab%20al,and%20the%20latter’s%20partisanship%20for

[36]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Naqd%20Kitab%20al,and%20the%20latter’s%20partisanship%20for

[37]https://iiau.uz/oz/news/2198#:~:text=o‘zining%20kitob%2C%20risola%20va%20maqolalarida,mazhab%20asoschilari%20va%20mazhabga%20ergashgan

[38] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=•%20Al,is%20the%20Archway%20of%20Atheism

https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=until%20dawn%20rises.’%22%20Al,according%20to%20each%20different%20region

[39]https://iiau.uz/oz/news/2198#:~:text=o‘zining%20kitob%2C%20risola%20va%20maqolalarida,mazhab%20asoschilari%20va%20mazhabga%20ergashgan

https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=•%20Al,is%20the%20Archway%20of%20Atheism

[40] https://iiau.uz/oz/news/2198#:~:text=sarfladi,topib%2C%20o‘zlarini%20o‘tgan%20mujtahidlarning%20xatolarini

[41] https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=Mufti%20Muhammad%20Anwar%20Khan%20Qasmi%2C,in%20Deoband%20in%202013%2C%20under

[42]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=•%20Tahdhir%20al,Yet%20Ibn%20Taymiyya%20ardently%20defends

[43]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=•%20Layla%20al,meaning%20of%20descent%20is%20His

https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=•%20Tahdhir%20al,Din%20al

[44]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=•%20Khutura%20al,of%20anything%20other%20than%20objects

[45] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=•%20Layla%20al,As

https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=•%20Ma%20Hiya%20al,in%20their%20known%20current%20form

[46] https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=Mufti%20Muhammad%20Anwar%20Khan%20Qasmi%2C,in%20Deoband%20in%202013%2C%20under

https://www.ikrakitap.com/muhammed-zahid-el-kevseri-1#:~:text=Muhammed%20Zahid%20el,Batiniyye%20Fırkasının%20Sırlarının%20ve

[47] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Student,Both%20works%20were%20written%20in

https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Nazm%20‘Awamil%20al,Shayba%20‘ala%20Abi%20Hanifa%2C%20a

[48]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=anthropomorphist%20forgeries%20and%20other%20enormities,Kawthari%20edited%20or%20forwarded

[49] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Al,Headed%20and%20Wearing

[50] https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Tadrib%20al,way%20to%20solve%20the%20riddles

[51] https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=A%20Circassian%20%2C%20al,known%20scholar%20there

[52] https://www.kitapyurdu.com/yazar/muhammed-zahid-elkevseri-/174233.html?srsltid=AfmBOoroAWsTZux5PHMd1yKh59nB3ydJNuYAOpt6OxfktcKvhVTX5Jqc#:~:text=Muhammed%20Zahid%20el,Irak%20ve%20Hadîsuhum%29%20•

[53] https://www.nadirkitap.com/kitapara.php?ara=kitaplari&tip=kitap&yazar=Muhammed+Zahid+El+-+Kevseri&srsltid=AfmBOopAQiBwtTEAqinYxNIsInE9di0ITDyE_dHOwXnetIA4CCYxJ9U1#:~:text=Muhammed%20Zahid%20El%20,Fıkhü%20Ehli%27l%20Irâk%20ve

[54] https://www.kitapyurdu.com/kitap/muhammed-zahid-elkevseri-hayati-eserleri-tesirleri/89429.html?srsltid=AfmBOooqSH2BQNEQhoZopyXzJqKJKUZ_5xPpy_UqY4hXzLUn3nheKX9w#:~:text=Muhammed%20Zahid%20el,Cilt%20Tipi%3A%20Karton%20Kapak

[55] https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=Mufti%20Muhammad%20Anwar%20Khan%20Qasmi%2C,translated%20and%20edited%20in%20Urdu

[56] https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=Mufti%20Muhammad%20Anwar%20Khan%20Qasmi%2C,in%20Deoband%20in%202013%2C%20under

[57] https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=Tabyin%20Kadhib%20al,the%20same%20center%20in%20Deoband

[58]https://www.goodreads.com/author/list/9849509.Imam_Muhammad_Zahid_al_Kawthari#:~:text=Books%20by%20Imam%20Muhammad%20Zahid,Hasan

[59] https://hadithnotes.org/the-life-and-thought-of-imam-zahid-al-kawthari/#:~:text=Notes%20hadithnotes,Muṣṭafā%20Aʿẓamī%27s

https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=•%20Al,is%20the%20Archway%20of%20Atheism

[60] https://hadithnotes.org/the-life-and-thought-of-imam-zahid-al-kawthari/#:~:text=The%20Life%20and%20Thought%20of,Muṣṭafā%20Aʿẓamī%27s

[61]https://bestpublication.org/index.php/sit/article/download/93/82/82#:~:text=Annotasiya%3A%20ushbu%20ilmiy%20maqolada%20XIX,ekanligi%20ham%20mutassiblikka%20bo‟lgan%20munosabat

[62] https://iiau.uz/oz/news/2198#:~:text=Muhammad%20Zohid%20Kavsariydir,Unda

[63]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Among%20the%20books%20he%20authored,by%20his%20student%20Ahmad%20Khayri

https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Fiqh%20Ahl%20al,Fattah%20Abu%20Ghudda.%20Excerpts

[64] https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=%2A%20Tabdid%20al,poem%20on%20the%20horrors%20of

https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=Insight%20Concerning%20Determinism%20and%20Freedom,edited%20by%20him

[65]https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Bulugh%20al,authority%20after%20Imam%20Abu%20Hanifa

https://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1385#:~:text=Ibda’%20Wujuh%20al,Kawthari%20said

[66] https://iiau.uz/oz/news/2198#:~:text=Muhammad%20Zohid%20Kavsariydir,Unda

https://iiau.uz/oz/news/2198#:~:text=o‘zining%20kitob%2C%20risola%20va%20maqolalarida,mazhab%20asoschilari%20va%20mazhabga%20ergashgan

[67] https://hayatalulama.wordpress.com/2013/01/03/imam-muhammad-zahid-al-kawthari/#:~:text=In%20Jurispridence%3A%20–%20Imam%20al,Ijma%60“

https://hayatalulama.wordpress.com/2013/01/03/imam-muhammad-zahid-al-kawthari/#:~:text=In%20History%20and%20Biographies%3A%20–%C2%A0,Imam%20Zufar

[68] https://www.nadirkitap.com/kitapara.php?ara=kitaplari&tip=kitap&yazar=Muhammed+Zahid+El+-+Kevseri&srsltid=AfmBOopAQiBwtTEAqinYxNIsInE9di0ITDyE_dHOwXnetIA4CCYxJ9U1#:~:text=Muhammed%20Zahid%20El%20,Fıkhü%20Ehli%27l%20Irâk%20ve

[69] https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=Mufti%20Muhammad%20Anwar%20Khan%20Qasmi%2C,translated%20and%20edited%20in%20Urdu

https://en.wikipedia.org/wiki/Al‑Kawthari#:~:text=one%20of%20his%20great%20books,the%20same%20center%20in%20Deoband

[70]https://bestpublication.org/index.php/sit/article/download/93/82/82#:~:text=Annotasiya%3A%20ushbu%20ilmiy%20maqolada%20XIX,ekanligi%20ham%20mutassiblikka%20bo‟lgan%20munosabat

4400300cookie-checkZOHID KAVSARIYNING ASARLARI VA ULARNING MAZMUNIno