Бу дунёда ҳам, охиратда ҳам иймонли илмли зотларнинг мартабаси улуғ бўлади. Худои таборак ва таоло иймонли ва илмли кишиларни Ўзининг китобида мақтаб дейди: “Аллоҳ таоло сизлардан иймон келтирганларнинг ва илм берилганларнинг даражаларини кўтаради”[1]. Ибн Аббос разияллоҳу анҳу дан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: “Мен илмнинг шаҳри бўлсам, Али унинг дарвозасидир”. Шу ҳадисни эшитиб, бир нечта хорижийлар ҳасад қилиб айтдиларки: “Ўн киши танҳо-танҳо бориб бир масалани сўраймиз, агар ҳар биримизга бошқа жавоб берса, Муҳаммадни сўзлари ростлиги маълум бўлади ва Али олимлиги аниқланади, аммо бир хил жавоб берса демак ҳамма гап ёлғон бўлади”, деб имтиҳон қилмоқни маслаҳат қилдилар. Биринчиси ҳазрати Али розияллоҳу анҳу олдиларига келиб: “Эй Али, илм афзалми бойлик афзалми”, деб савол берди. Ҳазрати Али розияллоҳу анҳу дедилар: – Илм пайғамбарлардан қолган меросдир, аммо бойлик Қорун, Шаддод ва Фиръавн ва уларга ўхшаш кофирлардан қолган меросдир. “Эй Али, илм афзалми бойлик афзалми”, сўради иккинчиси. – Илм кишига ҳамма балолардан сақловчи қўрғондир, у сенга қўрғон бўлади, аммо бойликка эса сен ўзинг қўрғон бўласан. “Эй Али, илм афзалми бойлик афзалми”, сўради учинчиси. – Бой бўлган кишининг душмани кўп бўлур, илмлик зотнинг дўстлари бисёр бўлур. “Эй Али, илм афзалми бойлик афзалми”, сўради тўртинчиси. – Бойликни сарф қилсанг камайиб кетаверади, аммо илмни сарф қилишинг сари кўпаяди. “Эй Али, илм афзалми бойлик афзалми”, сўради бешинчиси. – Бойлиги бўлган кишини бахиллик ва зиқналик сифати билан ёд қиладилар. Илмлик кишини эса улуғлик ва ҳурмат ила ёд қиладилар. “Эй Али, илм афзалми бойлик афзалми”, сўради олтинчиси. – Бойликни ўғридан эҳтиёт қилиш керак, аммо илмни эҳтиёт қилиш шарт эмас, чунки уни ўғри ололмайди. “Эй Али, илм афзалми бойлик афзалми”, сўради еттинчиси. – Бойлиги бор кишини қиёматда молининг ҳисоб китоб қилинади, аммо илмлик кишини илмидан ҳисоб олинмайди. “Эй Али, илм афзалми бойлик афзалми”, сўради саккизинчиси. – Бойлик кўп турса эскириб, чириб йўқ бўлиб кетади, аммо илм кўп турган сари қувват ҳосил қилади. “Эй Али, илм афзалми бойлик афзалми”, сўради тўққизинчиси. – Бойлик дегани қалбни қорайтириб, хира қилади. Илм дилни равшан ва мунаввар қилиб нурли қилади. “Эй Али, илм афзалми бойлик афзалми”, сўради ўнинчиси. – Одамни моли кўп бўлса, унга маст бўлиб, Фиръавндек даъвои Худолик қилади. Агар кишининг илми кўп бўлса, пайғамбарлардек шикасталик ила бандалик қиладилар. Шундан сўнгра хорижийлар ҳаммалари ҳазрати Алини олимликларига ва Пайғамбар алайҳи саломнинг ростгўйликларига иймон келтириб мусулмон бўлдилар. Ҳазрати Али розияллоҳу анҳу уларга қараб: “Агар сизлар мени умрим тамом бўлгунча ушбу сўздан сўрасангизлар эди, ҳар бирингизга бошқа-бошқа жавоб берардим”, дедилар. Фақиҳ Абу Лайс Самарқандий айтадилар: “Ким олимнинг олдига келиб, у билан бирга ўтирса, унинг илмини эгаллашга қодир бўлмаса ҳам, унга 7 яхшилик бор: Таълим олувчиларнинг фазилатига эришади. Олим билан бирга ўтиришда давом этса, гуноҳ ва хатолардан холи бўлади. Уйидан чиқса, унга Аллоҳнинг раҳмати тушади. Олимнниг олдида ўтирганларга Худонинг раҳмати тушади, демак, унга ҳам шу раҳматдан насиба етади. Модомики, эшитиб турар экан, унга ҳам яхшилик ёзилади. Малоикалар олимлардан рози бўлиб, уларни қанотлари билан ўраб турадилар. Табиий, ушбу мажлисда ўтирган илмсиз киши ҳам бундан насиба олади. Ҳар бир қўйган ва кўтарган қадами гуноҳлари учун каффорат бўлади, даражасини юксалтиради ва яхшиликларини зиёда этади. Ҳасан розийаллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва...

باسم الله الرحمن الرحيم Ушбу мақола Аллоҳ таолони осмонда жойлашган деб эътиқод қиладиган ҳамда «Аллоҳ таоло макон тутмаган, Арш устида қарор топмаган, «истиво» оятини эгаллаш маъносида деб Ашъарий ва Мотуридийдан аввал ҳеч ким айтмаган, салафи солиҳларнинг бирортасидан ҳам далил йўқ» дейдиганларга раддия сифатида ёзилди. Мақолада «Аллоҳ таоло макон, замон ва жиҳатдан холи экани» ҳамда «Қуръони каримдаги «истиво» ояти эгаллаш, подшоҳлик ва қудрат маъносида экани» ҳақида машҳур саҳобалар, тобеинлар, табаа тобеинлар ва дастлабки уч асрда яшаган салафи солиҳлардан ҳамда улардан кейин то йигирманчи аср охирига қадар яшаб ўтган ақида ва калом уламолари, фақиҳлар, муфассирлар, муҳаддислар, тасаввуф аҳллари, тил ва луғат олимларидан иборат аҳли сунна ва жамоа мазҳабининг юздан ошиқ имомларининг гаплари, уларнинг вафот этган йилларига кўра тартибда жойлаштирилган шаклда, ишончли манбалар асосида иқтибос қилиб келтирилган бўлиб, улар ичида имом Ашъарий ва имом Мотуридий раҳматулоҳи алайҳимо ҳам бўлиши билан бирга, кўпгина масалаларда аҳли сунна уламоларига хилоф қилган ва охирида тўғри йўлга қайтиб тавба қилган (Аллоҳ билгувчироқ! Ўзи қабул айласин!), Аллоҳ таолони осмонда жойлашган деган даъводагилар унинг сўзларини далил қилиб келтирадиган шайх Аҳмад ибн Таймия раҳимаҳуллоҳ ва у кишининг шогирдлари ҳам бор. Аллоҳ Ҳақ субҳанаҳу ва таоло ҳақ йўлни топган, ҳақ йўлга эргашган ва ҳақ йўлга даъват қилган зотларнинг барчаларидан рози бўлсин! Хулафои рошидинларнинг бири, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг куёвлари ва амакиваччалари улуғ саҳоба Алий ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳу (40-ҳижрий санада вафот этганлар) шундай деганлар: كان الله و لا مكان و هو الآن على ما كان  Аллоҳ таоло бўлган, бирор макон бўлмаган, У ҳозир олдин қандай бўлса ўшандайдир. (Абу Мансур Бағдодий «Ал-фарқу байнал фирақ» китобида келтирган) الاستواء غير مجهول والتكييف غير معقول والإيمان به واجب والسؤال عنه بدعة لأنه تعالى كان ولا مكان فهو على ما كان قبل خلق المكان لم يتغير عما كان Истиво номаълум эмас, унга кайфият бериш ақлдан эмас, унга иймон келтириш вожиб, у ҳақида сўраш бидъатдир. Чунки Аллоҳ таоло бўлган ва бирорта макон бўлмаган. У маконни яратишдан олдинги ҳолатидадир, Олдин бўлганидан ўзгармаган (Имом Насафийнинг «Мадорикут-Танзил» номли тафсирида келган). Қуръони карим муфассири дея ном олган саҳоба Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу (68-ҳижрий санада вафот этганлар) айтадилар: نعرف ربنا بما عرف به نفسه ونصف بما وصف به نفسه لا يدرك بالحواس ولا يقاس بالناس قريب من الأشياء غير ملاصق بعيد منها غير مفارق تحقق بلا تمثيل ووحد بلا تعطيل Биз Роббимизни У зотнинг Ўзи уларда Ўзини таништирган хабарлар орқали таниймиз. Биз У зотни Ўзини Ўзи васф қилган сифатлар билан сифатлаймиз. У зот ҳис қилиш воситалари ила идрок этилмайди. У зот инсонларга қиёс қилинмайди. Нарсалардан яқиндир, лекин ёнма-ён турувчи эмас. Нарсалардан узоқдир, аммо буткул ажралувчи эмас. Уни ҳеч нарсага ўхшатмасдан тасдиқ этилади ва сифатларини инкор этмасдан якка-ю ёлғиздир дейилади (шайх Фузайлнинг «Жавоҳирул-калом» китобида келтирилган). Улуғ тобеинлардан бири Зайнулобидин Алий ибн Ҳусайн раҳматуллоҳи алайҳи (94-ҳижрий санада вафот этган) шундай деганлар: انت الله الذى لا يحويك مكان Сен – бирор макон ўз ичига ололмайдиган Аллоҳсан! («Соҳийфатус сажжадия» китобидан). Улуғ тобеин Абу Муҳаммад Саъийд ибн Мусайяб ибн Ҳазн Махзумий раҳматуллоҳи алайҳи (94-ҳижрий санада вафот этганлар) айтадилар: نقول: استوى بلا كيف ولا نثبت مكان لأن الله كان قبل خلق المكان والآن على ما كان قبل...

Бугунги кунга келиб, дин мавзуси ва диндорлар билан боғлиқ масалалар нафақат Ўзбекистон, балки бутун дунё мамлакатлари учун ҳам энг долзарб масалалардан бири бўлиб қолмоқда. Афсуски, жаҳонда экстремизм ва терроризм муаммоси кучайиб боргани сари ушбу масала қайта-қайта кўриб чиқиляпти. Албатта, бундай вазиятда давлатнинг диний соҳадаги сиёсати қандай бўлиши керак, деган табиий савол туғилади. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, “Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунининг янги таҳрири лойиҳасининг ишлаб чиқилиши ҳамда жамиятда давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари томонидан жойларда олиб борилаётган экстремистик ҳамда террористик ташкилотларнинг ёт ғояларига қарши курашни айрим гуруҳлар давлатни дунёвийлаштириш (секуляризация), яъни жамият ва давлат ҳаётида диннинг ролини мақсадли пасайтириш сиёсати, деб талқин қилмоқдалар. Аввало, мазкур атамани тўғри тушуниш ва тўғри талқин этиш зарур. Дунёвийлик, бу — давлат бошқарувининг диний қонунлар ёки дин муҳим ўрин эгаллаган тузумидан давлат бошқарувининг дунёвий моделига ўтишидир. Холис фикр  Ўзбекистон дунёвий давлат бўлиб, Конституциянинг 61-моддасида: “Диний ташкилотлар ва бирлашмалар давлатдан ажратилган ҳамда қонун олдида тенгдирлар. Давлат диний бирлашмаларнинг фаолиятига аралашмайди”, — деган норма қатъий белгилаб қўйилган. Шу маънода Ўзбекистон диний тузумдан дунёвийлик тузумига ва айниқса,  атеистик тузумга ўтяпти, деган гаплар асоссиздир. Хўш, дунёвийлик нима? Дунёвийлик айрим кишилар хато талқин этаётгандек, атеизм эмас. Дунёвийлик худони, имонни инкор этмайди. Ўзбекистоннинг дунёвий давлат сифатида диний соҳадаги сиёсати шундан иборатки, давлат бирор-бир динни расмий, деб ҳисобламайди ва ҳеч бирини диний мансублик асосида бошқа динлардан устун қўймайди. Яъни давлат динни сиёсийлаштиришга йўл қўймайди, бироқ айни пайтда диний ташкилотлар ва конфессияларнинг ривожланишига кўмак кўрсатади, уларнинг ички ишларига аралашмайди, диндорларга диний эҳтиёжларини қондиришларига тўсқинлик қилмайди. Давлат диндорларнинг диний маросимларни қандай ўтказиш кераклиги, нималарга риоя қилиш ёки бошқа шу каби масалалар бўйича кўрсатма бермайди. Буларнинг барчаси диний соҳа вакиллари ваколатига киради. Давлат органлари барча диний ташкилотлар томонидан қонунга риоя этилишини назорат қилади. Кўриниб турибдики, давлат холис ҳакам сифатида хизмат кўрсатади ва ҳар бир шахснинг ҳар қандай динга эътиқод қилиш ёки ҳеч қандай динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқини ҳурмат қилади. Шу билан бирга, давлатнинг қонунлари ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари орқали тартибга солинадиган масалаларга диний ташкилотларнинг аралашишига йўл қўйилмайди. Масалан, таълим муассасалари тартиб-қоидаларига риоя қилиш тўғрисидаги ҳукумат қарори ёки вазирлик буйруғи норматив-ҳуқуқий ҳужжат ҳисобланади. Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари ўқувчилар ёки уларнинг ота-оналари қайси ижтимоий гуруҳга, қайси миллатга мансублиги ҳамда диний эътиқодига қарамасдан мазкур қарор ва буйруққа қатъий риоя қилинишини таъминлайди. Қонун ёки норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган нормаларни бажариш эса барча учун мажбурийдир. Хўш, нима учун кейинги вақтларда Ўзбекистонда давлат ва дин орасидаги муносабатларни аниқ белгилаш масалаларига алоҳида эътибор берилмоқда? Эҳтимол айрим фуқаролар бунинг сабаби дин соҳаси давлат ҳокимиятига нисбатан юқорилаб кетаётганлиги натижасидир, деб иддао қилишлари мумкин. Тан олиб айтиш керак, ҳақиқатан ҳам кейинги йилларда жамиятдаги айрим гуруҳлар, ҳатто баъзи дин вакиллари сиёсат билан дин ажралмасдир, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаси ислом дини қоидалари асосида бошқарилиши керак, деган демократия тамойилларига зид даъволарни кун тартибига киритишга ҳаракат қилдилар. Айрим кучлар томонидан давлат бошқариши лозим бўлган соҳаларга диний меъёрларни киритиш талаблари ҳам қўйила бошланди. Жамиятда диний меъёрлар доирасини асоссиз кенгайтиришга, ҳатто динни сиёсийлаштиришгача бўлган уринишлар кўзга ташланди. Бундай даъволар мамлакатда кечаётган ижтимоий-сиёсий жараёнларга диний тус бериш, сохта ғояларни асл диний қадриятлар сифатида талқин қилиш ва охир-оқибатда диний-ижтимоий барқарорликни...

Ҳозирги кунимизда  кўпайиб кетаётган турли фирқалар, тоифалар, ҳизблар ва бемазҳаблар Аҳли сунна вал жамоа эътиқоди бўйича тан олинган тўрт фиқҳий мазҳабларнинг бирига, хоссатан Ҳанафий мазҳабига амал қилган ҳолда ибодатларини адо этаётган мусулмонларни фитнага солиш ва тўғри йўлдан адаштириб ўзларининг нотўғри ғаразли ғояларининг қурбонига айлантириш учун турли услублардан фойдаланадилар. Энг жириканчлиси, ўз ғояларини ҳаспўшлаш (исботлаш) йўлида Қуръони Карим оятларидан ҳам усталик билан фойдаланадилар. Одатда мусулмонлар хоссатан янги ибодатга кираётганлар ёки қизиқаётганлар жуда ҳам ишонувчан, талабчан ва эшитганини қаттиқ ушлаб оладиган бўлади. Бу ҳолат эса бемазҳабларга жуда қўл келади. Фурсатни қўлдан бой бермаслик учун хориждан туриб таълим бераётган устозлари ўргатган 3-4 оят ва ҳадиси шарифларни тезда ўзлаштириб олиб қолганларга ҳам шуни етказади. Аслида улар бошқа нарсаларни билмайдилар ҳам. Ўша оят ва ҳадиси шарифларни ҳам устозлари ўзларининг ғаразли йўлларида фойдаланиш учун қандай маъноларни бериб тушунтирган бўлсалар, булар ҳам ҳудди шундай тушунтирадилар. Барча мусулмонлар жиҳодда буюк фазл борлигини биладилар. Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло Тавба сурасида шундай дейди: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ «Эй иймон келтирганлар! Сизга нима бўлдики, «Аллоҳнинг йўлида қўзғалинг», дейилса, ерга ёпишиб олдингиз?!» (38-оят) Яна Бақара сурасида: وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا ۚ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ «Сизга уруш қилаётганларга қарши Аллоҳнинг йў. лида уруш қилинг ва тажовузкорлик қилманг. Албат Аллоҳ тажовузкорларни севмас» дейилган (190-оят). Шунга ўхшаш бошқа бир қанча оятлар бор. Имом Шофеъий ва қолган уч мазҳаббоши имомларимиз, шунингдек, жумҳур уламоларнинг барчаси жиҳоднинг фарзи кифоя эканига иттифоқ қилганлар. Жиҳод қилиш фарзи айн эмас. Аллоҳ таолонинг Нисо сурасидаги:  وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَىٰ ۚ وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا «Аллоҳ ҳаммаларига яхшиликни ваъда қилган. Аллоҳ мужоҳидларни ўтириб олувчилардан буюк ажр ила афзал қилган» деган (95-оят) сўзидан жиҳоднинг фарзи айн эмаслиги келиб чиқади. «Жиҳод» сўзи исломий истилоҳ бўлиб, уни мусулмонлардан бирортасига қарши ишлатиш тўғри бўлмайди. Уламоларнинг барчаси жиҳод қилиш учун отаонанинг изни шарт эканига иттифоқ қилишган. Бунинг далили қуйидаги ҳадисдир: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига бир киши келиб, у зотдан жиҳодга чиқишга изн сўради. Шунда у зот: «Ота-онанг тирикми?» дедилар. У: «Ҳа», деди. У зот: «Икковларида жиҳод қил»[1], дедилар». Исломда жиҳод икки турли бўлади. Биринчиси катта жиҳод бўлиб, бу инсоннинг ўз нафсига қарши жиҳодидир. Иккинчиси эса кичик жиҳод, яъни душманга қарши жиҳоддир. Катта жиҳод ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳуалайҳи васаллам ғазотдан қайтаётиб: «Биз кичик жиҳоддан катта жиҳодга қайтдик», деганлар.[2] Агар сизлар хадисни заиф ёки мавзуъ десангиз, жавоб шуки, бу маънодаги ояти карима ҳам бор. Аллоҳ таоло Фурқон сурасида: فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا «Кофирларга итоат этма! Уларга қарши у (Қуръон) билан катта жиҳод қил!» деган (52-оят). Аллоҳ таолонинг «у билан» деган сўзида Қуръони Каримга ишора бор. Қуръони Карим қалбдаги барча дардларнинг шифосидир. Бу маънони Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Сизларга амалларингизнинг энг яхшисини, энг покизасини, Роббингизнинг наздида даражангизни энг баланд кўтарадиганини айтиб берайми? У сизлар учун тилла, кумуш нафақа қилишдан яхшироқдир, душманга бориб йўлиқиб, уларнинг бўйнига уришингиз улар сизнинг бўйнингизга уришидан кўра яхшироқдир. Бу Аллоҳнинг зикридир»,[3] деган сўзлари ҳам таъкидлайди. Албатта, катта жиҳод нафсга қарши жиҳоддир. Унинг силоҳи Аллоҳнинг зикри ҳамда нафсни поклашдир. Батаҳқиқ, Аллоҳ таоло икки жиҳод...

Уламоларимизнинг таъкидлашларича, имомга иқтидо қилган инсон қироат қилмайди. Хусусан, «ад-Дуррул мухтор» асарида «Танвир»нинг «Имомга  иқтидо қилган шахс мутлақо қироат қилмайди», деган ибораси қуйидагича шарҳланади: «яъни фотиҳани ҳам, бошқа сурани ҳам гарчи, у махфий намоз бўлса ҳам. Бунга учала катта имомларизнинг иттифоқи бор». Шунингдек, мазкур китобда «Бу саҳобаларнинг бир нечтасидан ривоят қилинган», дейилади. Ибн Обидийн ушбу иборани шарҳлаб қуйидагиларни айтади: «Муқтадийни қироатдан қайтариш саксон нафар катта саҳобалардан, жумладан Али Муртазо, Абодила (Абдуллоҳ ибн Умар, Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос, Абдуллоҳ ибн Аббос ва Абдуллоҳ ибн Зубайрлар) дан ривоят қилинган. Ҳадис олимлари уларнинг барчасини исмлари билан келтиришган». «Ҳидоя» китобида «Муқтадий имомнинг ортида қироат қилмайди». Бунга имом Шофеъий хилоф қилади. «Фотиҳани қироат қилиш рукнлардан бир рукн  эканлиги у зотнинг далилидир. (Яъни  шофеъийларга кўра, бошқа рукнларда имом ва муқтадий шерик бўлганидек, ушбу рукнда ҳам улар шерикдирлар. Шу боис ҳар иккисига ҳам «Фотиҳа» ўқиш фарздир). Бизга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳ ва салламнинг «Кимнинг имоми бўлса, имомнинг қироати унга қироатдур», деган сўзлари далилдир ва бунга саҳобаларнинг ижмоси бор. (Тўғри шофеъийлар айтганидек) қироат у иккови (имом ва муқтадий) ўртасида муштарак рукн. Лекин, бу ўринда муқтадийнинг улуши жим туришдир. Шунингдек, Набий  алайҳиссалом «Имом қироат қилса, тек туринглар» деганлар», дейилади. Аллома Анваршоҳ Кашмирий ушбу масала борасида «Фаслул хитоб фи масъалати Уммил китоб» асарини ёзган. Унда бу хусусда келган оят ва ҳадисларни чуқур таҳлил қилган ва муқтадийнинг имом ортида қироат қилмаслиги оят ва ҳадисларга мувофиқ эканини исботлаган. Шу ўринда уламоларимизнинг юксак заковатига далолат қилувчи бир нарсани айтиб ўтамиз Аллома. Кашмирий китобда ажойиб тарзда сўз ўйини ишлатган. У китоб якунида  «Мен ушбу сатрларни шофеъийларга раддия сифатида ёзмадим, балки ҳанафийларнинг қироатни тарк этиш сабабларини маълум қилиш учун ёздим. Шу боис мен жим турувчилардан бўлдим, тортишувчилардан эмас», дейди. Аллома бу сўзлари билан «Қачон сизларга Қуръон ўқилса жим туринглар» ояти ҳамда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ортиларидаги иқтидо қилувчилар қироатини эшитиб норози оҳангда «Нега қироатда мен билан тортишиляпти?» деган сўзларига ишора қилмоқда. Ушбу асарда «Жамоатга келиб рукуъга улгирган инсондан қироат соқит бўлиши баъзилар айтганидек зарурат учун эмас, балки муқтадийга қироат шарт эмаслигини ифодаси учун», деган фиқҳга оид фойдали маълумотни ҳам учратишингиз мумкин. Энди бу масала хусусида келтирилган далиллар билан танишамиз. Аллоҳ таоло айтади: «Қачонки Қуръон ўқилса, унга қулоқ тутингиз ва жим турингиз! Шояд (Аллоҳ тарафидан) раҳматга сазовор бўлсангиз» (Аъроф сураси, 204 ояти) Аллоҳ таоло Қуръони карим инсонларга ҳидоят ва раҳмат эканини эслатгач, бандалар ундан фойда олишлари ва ҳидоятга юришлари учун, қолаверса, Қуръонга ҳурмат юзасидан мўминларни унинг тиловатига қулоқ солишга амр қилмоқда. Муовия ибн Қурра ривоят қилади: «Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам саҳобаларидан бўлган баъзи устозларимдан сўрадим (менимча, у Абдуллоҳ ибн Муғаффал эди): «Қуръонни эшитган ҳар бир кишига унга қулоқ тутиш ва жим туриш вожиб бўладими?», шунда у: «Албатта, «Қачонки Қуръон ўқилса, унга қулоқ тутингиз ва жим турингиз!» ояти имом ортидан қироат қилиш ҳақида нозил бўлган. Агар имом қироат қилса, унга қулоқ сол ва жим тур», деди». (Ибн Абу Шайба, Ибн Абу Ҳотим, Ибн Мардавайҳ “Тафсир”да ривоят қилган) Абу Ҳурайра розийаллоҳу анҳу ривоят қилади: «Ушбу оят намозда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ортларида туриб овоз чиқариш ҳақида нозил бўлган». (Ибн Жарир, Ибн Абу Ҳотим, Ибн...