Бу муқаддас Ватанни асраб-авайлаш, ҳар қандай ёт ғоя ва хуружлардан ҳимоя қилиш барча юртдошларимиз учун ҳам фарз, ҳам қарздир. Негаки, Ватанни меҳрибон ва ғамхўр онага қиёслашади. Бу курраи заминда ўз волидасига маломат тоши отадиган, хиёнат қиладиган киши топилмаса керак, албатта. Биз шу юртда туғилдик, униб-ўсдик, вояга етдик, илму маърифат ўргандик ва асосийси – тинч-осуда умргузаронлик қилмоқдамиз. Бунинг учун аввало Яратганга шукрлар бўлсин. Ҳар биримиз ҳам фарзандларимизнинг ҳар томонлама етук, маънан баркамол, жисмонан бақувват ва соғлом бўлиб вояга етишини орзу қиламиз. Ардоқлаб вояга етказган, оқ ювиб, оқ тараб, меҳр тафтини берган, ғамхўрлик кўрсатган жонажон Ўзбекистонимиз ҳақида ёш авлодга кенг тушунча, чуқур билим бериш, Ватанга садоқат, унинг шаънини юксакка кўтариш, буюклар авлоди эканимиздан фахр-ифтихор ҳиссини туйиш, ёш авлодни ҳақиқий ватанпарвар қилиб тарбиялашга барчамиз бирдек масъулмиз. Юртимиз сарҳадларининг ҳар бир қаричини ардоқлайдиган, керак бўлса жонини қалқон қиладиган, миллий бойлиги, меҳнатсевар халқи ва қўлга киритаётган ютуқларидан фахрланадиган авлодларни тарбиялашимиз керак. Бугунги кунда юртимиз келажаги бўлмиш ёшларнинг таълим-тарбиясига алоҳида эътибор қаратилиб, улар камоли учун барча шарт-шароитлар яратиб берилмоқда. Фарзандларимизнинг таълим ва тарбия олиши уларнинг эртанги кунда қандай бўлиши боғлиқ. Шундай экан, аввало илму маърифатга шайдо бўлайлик. Билим манбаи бўлмиш китобларга меҳр қўяйлик. Келажакнинг мустаҳкам пойдеворини қуришда, юртга садоқатли, жонкуяр кадрларни етиштиришда жон-жаҳдимиз ва бор имкониятимиз билан ҳаракат қилсак, кўзлаган мақсадимизга албатта етамиз. Махсус сиртқи бўлим 1-курс талабаси Мир Араб ўрта махсус ислом билим юрти мударриси Эркин Қудратов 480
Аллоҳ таоло Моида сурасида марҳамат қилади: «Бугунги кунда сизга динингизни мукаммал қилиб бердим. Сизга неъматимни батамом қилдим. Ва сизга Исломни дин деб рози бўлдим» (3-оят). Диннинг мукаммал қилингани, неъматнинг батамом этиб берилгани ва Исломни дин деб рози бўлингани тўғрисидаги хабар фақат ўша замон мусулмонлари ёки умуман, мусулмон уммати учунгина эмас, балки бутун инсоният учун катта шараф ва башорат эди. Бу улкан хурсандчилик хабари инсониятнинг узоқ тарихи давомида саодат излаб қилган ҳаракат ва уринишларига тож кийдириб, гўзал натижалар берган эди. Инсонларни яратган холиқи Аллоҳ таоло уни аста-секин тарбия ҳам қилиб борди. Барча авлодларга Исломни дин қилиб берган бўлса ҳам, ҳар замон ва маконга ўзига хос шариат берди. Илк пайғамбар Одам Атога берилган шариат ўша даврдаги содда ҳаётга мос ва ўша замон воқеълигини ҳисобга олган содда шариат эди. Кейинги даврларда ҳам Аллоҳ таоло худди шу қоида асосида ҳар замоннинг, маконнинг ва жамиятнинг ўзига хос ҳолатларини эътиборга олган ҳолда шариатлар юбориб турди. Табиийки, кейин келган шариат олдингисидан мукаммалроқ бўлар эди. Аввалги пайғамбарлар ўз қавмларигагина юбориларди. Уларнинг пайғамбарликлари, шариатлари маълум муддатга, маълум маконга ва маълум жамият ёки қавмга хос эди. Шу тариқа кўплаб пайғамбарлар, шариатлар юборилди. Ниҳоят, инсоният айни камолга етган пайтида Аллоҳ таоло пайғамбарларнинг охиргиси Муҳаммад алайҳиссаломга самовий китобларининг сўнггиси Қуръони каримни нозил қилди ва у орқали жамики инсоният учун ҳар замон ва ҳар маконга салоҳиятли Ислом шариатини жорий этди. Бу эса инсоният учун улуғ шараф эди. Ана шу охирги шариатнинг мукаммал таълими ва татбиқи йигирма уч йил давом этди. Маккаи мукаррама яқинидаги Ҳиро ғорида бошланган бу оламшумул таълим Мадинаи мунаввара ва унинг атрофларида давом этди, видолашув ҳажи чоғида – ушбу биз ўрганаётган оятнинг нозил қилиниши билан мукаммал бўлди. Ва ниҳоят, оламларнинг Робби Ўзининг мўмин-мусулмон бандаларига «Бугунги кунда сизга динингизни мукаммал қилиб бердим», деб хитоб қилди. Ушбу хитоб Ислом дини инсон ҳаётининг барча соҳаларини қамраб олувчи шомил низом эканини кўрсатади. Дин эътиқод масалаларини ҳам, шу билан бирга, одоб-ахлоқ, муомала, маънавиятлар, таълим-тарбия, ижтимоий масалалар, ибодатлар, ҳалол-ҳаром ва бошқа муаммоларни ҳам ўз ичига олади. Мазкур ишларда шариат ҳукмига амал қилганлар Аллоҳнинг амрига итоат этган бўлишади. Ким Ислом шариатини ўз ҳаётига дастур қилиб олса, илоҳий дастурни, баркамол дастурни қўллаётган бўлади. Унинг ақийдаси комил, маънавий ҳаёти баркамол бўлади. Таълим-тарбияси, одоб-ахлоқи, ижтимоий ҳаёти, турли алоқалари камолига етган бўлади. Икки дунёдаги бахт-саодати тўкис бўлади. Борлиқни яратган Қодиру Зулжалол шу борлиқнинг халифаси этиб инсонни ҳам яратган. У Ўзи яратган борлиқда Ўзи яратган одам қандай дастурга амал қилиб яшаса, икки дунё саодатига эришишини ҳам Ўзи яхши билади. Азалий ва чегарасиз илми ила бандалари учун риоя қилиниши лозим бўлган одобларни ҳам жорий қилган. Биз ушбу китобимизда мазкур одобларнинг бир йўналиши бўлмиш ижтимоий одоблар ҳақида сўз юритмоқчимиз. Асосий мавзуга киришдан олдин одоб, унинг таърифи ва Исломнинг унга бўлган муносабати борасида қисқача сўз юритиб олиш фойдадан холи бўлмас, деган умиддамиз. Одобнинг таърифи Тилимизда «одоб» тарзида талаффуз қилинишга одатланиб қолинган арабча «адаб» сўзи аслида яхшиликка чақиришни англатади, у «маъдаба» ўзагидан олинган. Маъдаба эса одамларни яхшиликка, маънавий зиёфатга чақиришни англатади. Одоб ҳам одамлар доимо даъват қилинадиган маънавий «маъдаба», яъни зиёфат бўлгани учун шу номни олган. Демак, одоб яхшилик демакдир. «Фалон киши одобли экан» дейилгани ўша одамнинг яхшилиги кўп...
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким ўзи кўрмаган тушини «Кўрдим», деб айтса, ундан иккита арпа донини бир-бирига улаш талаб қилинади. У буни ҳеч ҳам қила олмайди», дедилар». Бухорий ривоят қилган. Кўрмаган тушини «Кўрдим», деб айтадиган одам қиёмат куни хижолатда қолар экан. Ўша даҳшатли кунда ундан қўлидан келмайдиган ишни қилиш талаб этилар экан. «Ким ўзи кўрмаган тушини «Кўрдим», деб айтса, ундан иккита арпа донини бир-бирига улаш талаб қилинади. У буни ҳеч ҳам қила олмайди». Албатта, арпа дони жуда ҳам кичкина ва бирини бирига улаб бўлмайдиган нарса эканлиги ҳаммага маълум. Бу дунёда йўқ нарсани бир-бирига улаб, туш қилиб айтган одам охиратда ўша ишнинг ўхшашини қилишга мажбур этилар ва уни қила олмай қийналар экан. Охиратда ана шундай ноқулай ҳолда қолмаслик учун бу – дунёда йўқ тушни ёлғондан тўқиб айтмаслик керак экан. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам учун ёлғондан кўра ёмонроқ хулқ йўқ эди. Агар бирор кишининг сал бўлса ҳам ёлғончи эканини билиб қолсалар, ўша одам тавба қилмагунича қалбларидан чиқмас эди». Аҳмад ва Баззор ривоят қилишган. Бу ҳадиси шарифда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ёлғончига бўлган муносабатлари ҳақида сўз кетмоқда. У зот алайҳиссаломнинг наздларида ёлғондан кўра ёмонроқ хулқ йўқ экан. У зот алайҳиссалом арзимаган ёлғон сўз айтган одамдан ҳам ўша одам тавба қилмагунича рози бўлмай юрар эканлар. Демак, Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи васалламнинг умматиман, У зотнинг шафоатларидан умидворман, деган мўмин банда арзимаган нарсада ҳам ёлғон гапирмаслиги, билиб-билмай ёлғончилик қилиб қўйган киши дарҳол тавбага шошилиши керак. Жамиятнинг ҳар бир аъзоси ёлғончиларга нисбатан муросасиз кураш олиб боришда ўз хиссасини қўшишга ҳаракат қилиши лозим. “Ёлғон” китобидан Манба 272
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаётларини яхшилаб ўрганиш асносида у зотни нафақат ибодатда, балки, жамийки ўринларда: хулқ-атвор, муомила ва таълим беришда намуна эканликларини билиб оламиз. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам энг яхши муаллим бўлганлар. Бугунги кунимизда барча муаллимлар у зотдан ўрнак олишлари лозим. У зотнинг таълим услублари шу қадар мукаммал ва манфаатли бўлганки, у зот берган таълимни ўзлаштирган толиби илмлар бутун жаҳонга машҳур бўлишган. Шу қаторда юртимиздан чиққан Имом Бухорий, Имом Мотуридий ва Ибн Сино каби уламоларимиз бунга катта далил бўлишади. Муовия ибн Ҳакам ас-Суламий розияллоҳу анҳу айтадилар: “Ота-онам у зотга фидо бўсин! У зотдан олдин ҳам, кейин ҳам у зотдан яхшироқ муаллимни кўрмадим. Аллоҳга қасамки, у зот мени жеркимадилар, урмадилар ва сўкмадилар!” (Имом Муслим ривояти). Қуйида бугунги кунда муаллимлар муҳтож бўладиган у зотнинг одоб-ахлоқ, чиройли таълим бериш ва гўзал услублари билан танишамиз: 1 – Таълим олувчига савол бериш услублари: Муоз ибн Жабал розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам у кишига: “Аллоҳнинг бандаларига ва бандаларнинг Аллоҳга бўлган ҳақларини биласанми?” дедилар. У киши эса “Аллоҳ ва Унинг Расули билувчироқ” жавоб бердилар. Бу ҳолат уч маротаба такрорланди. У зот: “Аллоҳнинг бандалари устидаги ҳаққи, улар Аллоҳгагина ибодат қилишликлари ва Унга бирор нарсани шерик келтирмасликларидир. Бандаларнинг Аллоҳ таолодаги ҳақлари эса Аллоҳ Унга шерик келтирмаган кишини азобламаслигидир” деб айтдилар. Бу услубда иккита фоида бор: Таълим олувчида жавобга шавқ уйғонади ва уни эшитгандан сўнг унда чуқур илм ҳосил бўлади. Таълим олувчи ўзидаги тушинчани айтади. Агар тушинчаси тўғри бўлса муаллим уни рағбатлантиради. Агар тушинчаси нотўғри бўлса, муаллим уни тўғирлаб қўяди. 2 – Саволни такрорлашни сўраш ва сўровчини мақташ услублари: Бир киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан “Менга мени Жаннатга яқинлаштириб, дўзахдан узоқлаштирадиган амални хабарини беринг” деб сўраганларида, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларига қараб: “Дарҳақиқат, тўғри йўл топди” дедилар. Сўнг: “Нима дединг?” дедилар. У киши саволини қайтарди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам тўғридан-тўғри ҳалиги кишига жавоб бермадилар. Биринчи саҳобаларига қараб, уларни эътиборини тортиб, сўнг саволни қайтаришни буюрдилар. Чунки, кўпинча талабалар чалғиб қолиши мумкин. Шу сабабдан уларни эътиборини тортиб, сўнг жавоб бериш керак. 3 – Янги маълумот етказишликка таълим олувчини қизиқтириб қўйиш услублари: Имом Бухорий ривоят қилган ҳадисда Абу Саид ибн Муалло розияллоҳу анҳу айтадилар: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менга: “Масжиддан чиқишингдан олдин сенга Қуръони каримдаги улуғ суралардан бирини ўргатаман” дедилар. Кейинроқ қўлимдан ушлаб масжиддан чиқа бошлаган эдик мен у зотга: “Менга Қуръони каримдаги улуғ суралардан бирини ўргатаман деб айтмаганмидингиз?” дедим. Сўнг у зот: “Алҳамдулиллаҳи Роббил ааламийн (Фотиҳа сураси). Икки марта нозил бўлган ети оят” дедилар. Талабаларни бир янгилик айтаман деб қизиқтириб қўйиш, дарс мобайнида сергак ўтиришларини таъминлайди. 4 – Таълим олувчида таъсурот қолдириш услублари: Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким беш хислатни ўрганиб унга амал қилишни ёки амал қиладиган кишига ўргатишни ҳоҳлайди” дедилар. Шунда “Мен” дедим. У зот менинг қўлимдан тутиб, бармоқларимда санай бошладилар: “Ҳаромлардан сақлан инсонларнинг обидроқи бўласан, Аллоҳ сенга тақсим қилган нарсага рози бўл инсонларнинг беҳожати бўласан, қўшнингга яхшилик қил (комил) мўмин бўласан, ўзингга яхши кўрган нарсангни инсонларга ҳам яхши кўр (комил) мусулмон бўласан ва кўп кулмагин чунки у қалбни ўлдиради” (Имом Аҳмад ривояти). Бу услубда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳунинг қўлларидан тутиб, бармоқлари орақали беш хислатни санаб, кўрсатиб бердилар. Шу боис, талабаларни зеҳнида илм яхши ўрнашади....
