Жорий йилнинг 28 ноябрь куни робиъул аввал ойи муносабати билан институт амалиётчиси Г.Махамедова ташаббуси билан талаба қизлар ўртасида “Мурувват уйига ёрдам” деб номланган хайрия фондида йиғилган хайрия жамғармаларини, Талаба қизлар билан ишлаш бўйича услубчи З.Суярова бошчилигида АРМ ходимаси И.Акмалова, амалиётчи ва талаба қизлар “1-сонли интернат Мурувват уйи” га олиб борди. Ташриф мобайнида “Мурувват” уйида имконияти чекланган турли даражадаги ногирон болаларга давлатимиз томонидан яратиб берилган шарт-шароитлар билан танишди. Мурғак ногирон гўдакларга кўрсатилаётган улкан меҳр-мурувватни гувоҳи бўлдилар. Уларга яратилган шароитлар қанчалик кўп бўлсада, лекин кўзлар мунгли эди. Мазкур имконияти чекланган мурғак кўзларга бир лаҳзалик қувонч ҳадя эта олганлиги учун талаба қизлар қалбида меҳр ҳисси жўш урди. Ташриф сўнггида Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институти талаба қизларига “Мурувват уйи” раҳбарияти томонидан “Ташаккурнома” тақдим этилди. Талаба қизлар билан ишлаш бўйича услубчи З.Суярова 405

“Ҳидоя” китобига ёзилган шарҳларнинг сони унинг қай даражада аҳамиятли китоб эканини англатади. Қуйида унга ёзилган шарҳ китоблар билан танишиб ўтамиз. Ундаги тартиб китоб муаллифларининг вафот йиллари кетма-кетлигида келтирилади: 1. Хулосатун ниҳоя фи фавоидил Ҳидоя. Муаллифи: Алоуддин Абул Қосим Маҳмуд ибн Абдуллоҳ ибн Соид Рузий Ҳанафий (ваф. 606 ҳ.й.). 2. Ал-Фавоидул баҳийя. Муаллифи: Ҳамидуддин Алий ибн Муҳаммад ибн Алий Зарир Бухорий Ромиший (ваф. 666 ҳ.й.). 3. Ниҳоятул кифоя фи дироятил Ҳидоя. Муаллифи: Тожуш шариа Умар ибн Садруш шариа-I Маҳбубий (ваф. 673 ҳ.й.) 4. Шарҳул Ҳидоя. Алий ибн Муҳаммад ибн Ҳасан Алоуддин (ваф. 708 ҳ.й.). 5. Ал-Ғоя шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Қози Шамсуддин Абул Аббос Аҳмад ибн Иброҳим ибн Абдулғаний Саружий (ваф. 710 ҳ.й.). Ушбу китоб “Ҳидоя”ни кенг шарҳланган шарҳларидан бири бўлиб, муаллиф “Қасамлар китоби”га етган пайтда вафот этган. Сўнг Саъдуддин ибн Муҳаммад ибн Дирий ниҳоясига етказган. 6. Ан-Ниҳоя фи шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Ҳусомиддин Ҳусайн ибн Алий ибн Ҳажжож Сиғноқий (ваф. 710 ҳ.й.). 7. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Ҳофизуддин Насафий Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Маҳмуд (ваф. 710 ҳ.й.). Баъзилар “Бу зот “Ҳидоя”га шарҳ ёзмаганликларини айтишган. 8. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Нажмуддин Абут Тоҳир Исҳоқ ибн Алий ибн Яҳё (ваф. 711 ҳ.й.) 9. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Шамсуддин Муҳаммад ибн Усмон ибн Абул Ҳасан (ваф. 728 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Ҳаририй” исми билан танилган. 10. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Аҳмад ибн Ҳасан Шиҳобуддин (ваф. 737 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Заркаший” исми билан танилган. 11. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Иброҳим ибн Алий ибн Аҳмад (ваф. 744 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Абдулҳақ Воситий” исми билан танилган. 12. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Аҳмад ибн Ҳасан Табризий (ваф. 744 ҳ.й.). 13. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Тожуддин Абу Муҳаммад Аҳмад ибн Абдулқодир ибн Аҳмад (ваф. 749 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Мактум” исми билан танилган. Китоб охирига етмай қолган. 14. Миърожуд дироя ила шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Қавомуддин Кокий (ваф. 749 ҳ.й.). Бу зот Алоуддин Бухорий ва Сиғноқийларнинг шогирди ҳисобланади. 15. Ал-Ғоя фи шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Қавомуддин Кокий (ваф. 749 ҳ.й.). 16. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Алоуддин Алий ибн Усмон ибн Иброҳим (ваф. 750 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Туркмоний” исми билан танилган. Муаллиф бу шарҳни охирига етказишга муваффақ бўлмаган. Кейинчалик у зотнинг ўғли китобни охирига етказган. 17. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Нажмуддин Иброҳим ибн Алий ибн Аҳмад Абу Исҳоқ Тарсусий Димашқий (ваф. 758 ҳ.й.). 18. Ғоятул баён ва нодиратул ақрон. Муаллифи: Амир Котиб ибн Амир Умар Амид ибн Амид Атқоний (ваф. 758 ҳ.й.). 19. Кифоя шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Жалолуддин ибн Шамсуддин Хоразмий Карлоний (ваф. 767 ҳ.й.). Бу зот имом Сиғноқийнинг шогирди ҳисобланади. 20. Тавшиҳ. Муаллифи: Умар ибн Исҳоқ ибн Аҳмад Ғазнавий, Қози Сирожуддин Абу Ҳафс Ҳиндий (ваф. 773 ҳ.й.). 21. Ан-Ниҳоя алал Ҳидоя. Муаллифи: Муҳйиддин Абу Муҳаммад Абдулқодир ибн Муҳаммад Қураший (ваф. 775 ҳ.й.). Бу киши машҳур “ал-Жавоҳирул музиа фи табақотил ҳанафийя” китобининг ҳам муаллифи саналади. 22. Ат-Такмила фи фавоидил Ҳидоя. Муаллифи: Маҳмуд ибн Аҳмад Қувнавий (ваф. 775 ҳ.й.). 23. Ал-Иноя фи шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Маҳмуд Румий Акмалуддин Бобартий (ваф. 786 ҳ.й.). 24. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Саййид Шариф Алий ибн Муҳммад ибн Алий Журжоний...

Роббимиз азза ва жалла Ўзининг мукаммал Китобида айтади: «Эй иймон келтирганлар! Бир қавм бошқасини масхара қилмасин, эҳтимол улар булардан яхшироқдир. Ва аёллар ҳам бошқа аёлларни (масхара қилмасин), эҳтимол улар булардан яхшироқдир. Ва ўзингизни ўзингиз мазах қилманг, бир-бирингизга лақаб қўйманг. Иймондан кейин фосиқлик исми нақадар ёмон» (Хужурот, 11). Ушбу оятда ўзингиз мулоҳаза қилаётганингиздек Аллоҳ таоло ўз бандаларини бир бирларига лақаблар қўйиш, сўкиш ва ҳақоратлар ҳамда таҳқирлаш ва бўҳтонларнинг ҳар ҳил турлари билан юзланишдан қайтариб уларни огоҳлантирган. Уламолар таҳқирлаш навларининг энг ёмони инсоннинг ўз дўсти бўлган бошқа бир инсонга далил исботсиз куфр айбини йўналтириши эканини бир овоздан маъқуллаб ижмо қилганлар. Яна уламолар бу айбловни бир-бирларига лақаб қўйиш турининг энг ёмони эканига якдиллик билан қарор қилганлар. Мустафо соллаллоҳу алайҳи ва саллам ўзларининг кўплаб ҳадисларида таҳқирлашнинг ушбу туридан қайтарганлар. Икки шайх Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтадилар: «Агар киши биродарига «эй кофир» деса, ушбу (сўз) иккисидан бирига қайтади. Агар у киши ростдан ҳам кофир бўлса унга, аммо ундай бўлмаса айтувчининг ўзига қайтади». Икки шайх ривоят килган бошқа бир ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Киши ўз биродарига куфр айбини отса уни ўлдиргандек бўлади». Яна бир ривоятда: «Ҳақиқатда ўлдирган кишидекдир» – дейилган. Бу тўғрисида жуда кўп ҳадислар бўлиб, бу ҳақида тортишишнинг ҳожати йўқ. Шунинг учун саҳобалар, тобеъинлар ва улардан кейинги ўтган солиҳларимиз бировни куфрда айблашдан ўзларини тийишни лозим тутганлар. Балки бу борада Расулулоҳнинг ўзлари бизларга намуна бўлганлар. Саҳобалар орасида нифоқда сийқаси чиққан мунофиқлар ҳам бор эди. Лекин Мустафо соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларни куфрда айбламаганлар, уларга ҳам мусулмонлар билан қиладиган муомалани қилганлар. Ўша мунофиқларнинг бошида ўзингиз билганингиздек Абдуллоҳ ибн Убай ибн Салул бўлган. Унинг ишлари ёмон бўлишига қарамай Пайғамбаримиз унга ҳам мусулмонларга қиладиган муомалани қилдилар. Ўғлининг рағбатини рўёбга чиқариш учун, кийганларида баданларига тегиб турадиган кийимни уни кафанлаш учун бердилар. Жаноза ўқиш учун уни олиб келинганда жаноза ўқувчилар олдида Расулуллоҳнинг ўзлари турган эдилар. Мадинада бугунги кунда катта ҳиёнат деб аталадиган гуноҳни содир этган киши бўларди. Ислом тамғаси у ва у кабилардан алоқани узиб қўйгани йўқ. Хотиб ибн Абу Балтаъа ўшаларнинг бири эди. У Расулуллоҳни Маккани фатх қилиш учун йўлга чиқмоқчи эканини Маккадаги мушрикларга махфий тарзда етказиб, уларга: «Ўзингизни ҳушёр тутинг» – деб хабар берган эди. Мустафо соллаллоҳу алайҳи ва саллам у юборган махфий хатни ўқиб қолдилар. Шунда ҳам Расулуллоҳ уни куфрда айбламадилар. Балки Аллоҳ таоло ҳам уни Расулуллоҳнинг юзларига туфлагани учун унга хитоб қилганида уни иймонда эканига гувоҳ бериб: «Эй иймон келтирганлар! Менинг душманларимни ва ўзингизнинг душманларингизни дўст тутманглар. Сизлар уларга дўстлик қиласизлар, улар эса …» (Мумтаҳана, 1). Илоҳий баёнот ундан иймон тамғасини кесиб қўйгани йўқ, балки: «Эй иймон келтирганлар…»! – деб мурожат қилди. Буларнинг бари, ўша зотларнинг бировни куфрда айблаш Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло харом қилган бўҳтон ва ҳақорат турларининг энг ёмони эканини билганлари учундир. Балки, эй Аллоҳнинг бандалари, сизлар яхши биласизки саҳобалар замонининг охирларига келиб Мўътазила, Жаҳмия, Муржия, Хаворижлар каби фирқаларнинг шохи ўсиб чиқа бошлади. Улар Аллоҳ субханаҳу ва таолонинг тўғри йўлидан қаттиқ янглишдилар. Биз синчиклаб текшириб, саҳобалар ва тобеъинлар орасида уларни куфрда айблаган кишини топа олмадик. Хаворижларни ёки Муътазила ва Муржияларни куфрда айблаган кишини учратмадик. Алий каррамаллоҳу...