Mahmudxo‘ja Behbudiy – o‘zbek ma’rifatchilik harakatining yetakchi namoyandalaridan biri bo‘lib, uning asosiy maqsadi xalqni ilm-ma’rifatga chorlash, zamonaviy ta’lim tizimini yo‘lga qo‘yish va jamiyatni rivojlantirish edi. U jadidchilik harakatining faol targ‘ibotchisi bo‘lib, yangi usuldagi maktablarni ochish, matbuotni rivojlantirish va teatr orqali xalqni uyg‘otish kabi sohalarda katta xizmat qilgan. Uning faoliyati bugungi kun uchun ham juda dolzarbdir.
Behbudiy Turkiston o‘lkasida ilm-ma’rifatni yoyishning eng samarali yo‘li sifatida yangi usuldagi maktablar ochish tashabbusi bilan chiqdi. An’anaviy madrasa ta’limidan farqli o‘laroq, bu maktablarda dunyoviy fanlar, xususan, matematika, geografiya, tarix va tabiiy fanlar o‘qitilgan. U o‘quv dasturlarini yangilash va o‘qituvchilarni tayyorlash uchun sa’y-harakat qilgan. Behbudiyning ta’lim tizimidagi islohotlari hozirgi zamon ta’lim tizimiga asos bo‘ldi. Behbudiy maktablar uchun maxsus o‘quv dasturlarini ishlab chiqib, yangi darsliklarni yaratishga katta e’tibor qaratgan. U bolalar uchun soddalashtirilgan va tushunarli bo‘lgan darsliklar yozishga harakat qilgan. Uning asosiy maqsadi – bolalar bilimni o‘zlashtirishda qiyinchilik sezmasliklari va kelajakda ilmli, o‘z fikriga ega shaxslar bo‘lib yetishishlari edi.
Behbudiy ta’lim faqat o`g`il bolalar uchun emas, balki qiz bolalar uchun ham juda muhim ekanligini o’sha paytdayoq ta’kidlagan. U ayollar savodxonligini oshirish orqali butun jamiyatning rivojlanishiga hissa qo‘shish mumkinligini ilgari surgan. Uning bu boradagi qarashlari keyinchalik o‘zbek jamiyatida ayollar ta’limiga e’tiborning kuchayishiga sabab bo‘ldi.
Behbudiy matbuotning ahamiyatini tushunib yetgan va o‘z davrida xalqni ma’rifatga chorlash uchun ommaviy axborot vositalaridan samarali foydalangan. U 1913-yilda “Oyna” gazetasini tashkil qilib, o‘z fikrlarini ommaga yetkazish uchun yozgan maqolalarida ta’lim, siyosat, madaniyat va jamiyatdagi muammolar haqida so‘z yuritgan. Ushbu gazeta o‘sha davrda jadidlarning asosiy targ‘ibot qurollaridan biri bo‘lib xizmat qilgan.
Behbudiy xalqning ongu tafakkurini o‘zgartirishda san’at va teatrning o‘rni beqiyos ekanligini anglagan va shu yo‘nalishda ham faoliyat yuritgan. Uning “Padarkush” dramasi jadid teatrining eng muhim asarlaridan biri bo‘lib, u orqali eski qarashlar tanqid qilingan va yangi tafakkur yo‘llari ko‘rsatilgan. Ushbu asar orqali Behbudiy xalqni o‘z taqdiri uchun mas’uliyatni his qilishga, adolat va ma’rifat yo‘lidan borishga chaqirgan.
Behbudiy nafaqat ma’rifatchi, balki ijtimoiy-siyosiy arbob sifatida ham faoliyat olib borgan. U Turkiston o‘lkasida mustaqillik va taraqqiyot g‘oyalarini ilgari surgan, jadidlarning siyosiy harakatlarini qo‘llab-quvvatlagan. U mustamlakachilik siyosatini ochiq tanqid qilib, xalqni o‘z kelajagini o‘zi hal qilishga undagan. Afsuski, u o‘z faoliyati tufayli mustamlaka hokimiyatining qarshiligiga uchrab, oxir-oqibat qatag‘on qurboni bo‘lgan.
Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘zbek ta’lim va ijtimoiy islohotlar tarixida muhim o‘rin tutadi. Uning ilgari surgan g‘oyalari bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib qolmoqda. U joriy qilgan ta’lim tizimi, matbuotdagi faoliyati va teatr san’atiga qo‘shgan hissasi hozirgi o‘zbek madaniy va ma’rifiy hayotining ajralmas qismi bo‘lib qolmoqda. Behbudiyning merosi yosh avlodni tarbiyalashda, milliy ongni yuksaltirishda va o‘zbek madaniyatini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.
Hilola ISMOILOVA,
TII 4-kurs talabasi
