Уламолар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бўлган муҳаббатни икки даражага ажратганлар: 1. Фарз даражадаги муҳаббат; 2. Фазилат даражадаги муҳаббат. Фарз даражадаги муҳаббат деганда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ваҳий билан билдирилган барча ҳукмларни рози бўлиб, улуғлаб ва тўлиқ таслим бўлиб, қабул қилиш тушунилади. Яъни, у зотнинг Аллоҳ таоло ҳузуридан келтирган барча шаръий ҳукмларини муҳаббат билан қабул қилиш, ҳар бир мўмин кишига фарз ҳисобланади. Фазилат даражадаги муҳаббатда эса, мусулмон кишининг барча ишларида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига тақлид қилиб яшашни яхши кўриши тушунилади. Яъни, ейиш-ичиш, кийиниш, муомала ва ҳакозо ҳаётнинг ҳар бир жабҳасида у зотнинг кўрсатмаларига амал қилиб яшашга муҳаббатли бўлиш, ҳар бир мўмин киши учун улуғ фазилат бўлади. Тошкент ислом институти ўқитувчиси Абдулқодир Абдур Раҳим 439

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни яхши кўриш ҳақида сўз кетар экан, аввало, бу муҳаббат иймон тақозоси экани таъкидланади. Яъни, Ислом динини бино деб тасаввур қилинадиган бўлса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни яхши кўриш ўша бинони тутиб турадиган пойдевор мақомидаги тушунча ҳисобланади. Бу ҳақида у зотнинг ўзлари шундай хабар берганлар: عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَى اللهُ عَلَيهِ وَ سَلَّمَ: « لاَ يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى أَكُونَ أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ وَلَدِهِ وَوَالِدِهِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Сизлардан бирингиз токи мен унга боласидан, отасидан ва барча инсонлардан севикли бўлмагунимча мўмин бўла олмайди”, дедилар”. Муслим ривоят қилган. Дунёда ҳеч бир инсон Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламчалик яхши кўрилиб, мақтов билан ёд этилмаган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг доимий мақталган, улуғланиб мадҳ этилган зот эканликлари Муҳаммад деб номланишларида ҳам ўз аксини топган. У зотни Аллоҳ таолонинг Ўзи улуғлаб мадҳ этган, фаришталар ҳам, пайғамбарлар ҳам мадҳ этганлар, ер юзидаги барча ақли бор инсонлар доимо у зотни мақтаб мадҳ этиб келганлар. Чунки у зотнинг сифатлари дўсту душман ҳамманинг ҳузурида энг мақтовли сифатлар бўлган. Бу ҳақда қуйидагича хабар берилган: عَنْ أَبِى سَعِيدٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَى اللهُ عَلَيهِ وَ سَلَّمَ: « أَنَا سَيِّدُ وَلَدِ آدَمَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلاَ فَخْرَ ». رواه البخاري. Абу Саиддан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ўзини мақташ эмас-у, мен қиёмат кунидаги Одам боласининг саййидиман”, дедилар”. Бухорий ривоят қилган. Тошкент ислом институти ўқитувчиси Абдулқодир Абдур Раҳим 289

Исрофил алайҳиссалом сурга пуфлаган пайтда Аллоҳ уларнинг вафот этмасликларини хоҳлаган баъзи фаришталардан ташқари қолган барча фаришталар вафот этадилар. Бунга қуйидаги оят далолат қилади: “Ва сурга пуфланди. Осмонлару ерда ким бўлса қулаб ўлди. Магар Аллоҳ хоҳлаганларгина қолди. Сўнгра унга яна бир бор пуфланди. Бас, тўсатдан улар туриб интизор бўлурлар” (Зумар сураси, 68-оят). Имом Мотуридий роҳматуллоҳи алайҳ ушбу оятда келган “Магар Аллоҳ хоҳлаганларгина қолди” сўзини “улар Жаброил, Микоил, Исрофил ва Малакул мавтлардир, валлоҳу аълам”, дея тафсир қилган. Имом Байҳақий Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда мазкур фаришталарнинг ҳам бирма-бир вафот этишлари ҳақида хабар берилган. Ҳар бир қилаётган амалларимизни фаришталарнинг кузатиб ёзиб бораётганларини доимо ёдимизда сақлаб, яхши амалларимизнинг сонлари ва сифатларини ошириб бориш бахтига Аллоҳ таоло барчамизни муваффақ қилсин. Тошкент ислом институти ўқитувчиси Абдулқодир Абдур Раҳим 376

Фаришталарга жуда кўплаб хилма-хил вазифалар юклатилган. Улардан айримларининг номлари ва қандай вазифани адо этишлари Қуръони каримда ва ҳадиси шарифларда баён қилинган: 1. Жаброил алайҳиссалом. Бу зот Руҳул Амийн деб ҳам номланган. Жаброил алайҳиссалом пайғамбарларга ваҳий олиб тушиш вазифасига тайин қилинган. 2. Микоил алайҳиссалом. Микоил алайҳиссалом ёмғир ва набототларга вакил қилинган. 3. Исрофил алайҳиссалом. Қиёмат куни бўлганда сурга пуфлашга вакил қилинган. Уламолар сурни Аллоҳ таолонинг буйруғига кўра Исрофил алайҳиссалом пуфлайдиган шохга ўхшаш нарсадир, деганлар. 4. Малакул мавт (Азроил) алайҳиссалом. Бу зот руҳларни олишга вакил қилинганлар. Ушбу фариштанинг “Азроил” деб аталиши тўғрисида ихтилофлар бор. Баъзилар,“Қуръонда ҳам, Суннатда ҳам “Азроил” деган ном келмаган, балки “Малакул мавт” деб номланган. Шунинг учун бу зотни асли йўқ ном билан эмас, зикр қилинган ном билан аташ керак, дейишган. “Айсарут Тафосир” тафсирида эса: “ Ўлим фариштасининг исми Қуръонда келмаган, аммо Аҳли Сунна унинг исми “Абдуллоҳ” маъносини ифодаловчи “Азроил” эканини эътироф этадилар”, дейилган. 5. Малакул мавтнинг ёрдамчилари. Ушбу ёрдамчилар икки турга бўлинади: 1. Раҳмат фаришталари; 2. Азоб фаришталари. 6. Бандаларнинг ризқларига вакил қилинган фаришталар. Бу фаришталарнинг асосий вазифалари тўғри йўл билан ризқ топишга ҳаракат қиладиганларнинг ризқ топиш йўлларини енгиллаштиришдир. Тўғри йўлдан озган кимсаларни эса ўз ҳолларига ташлаб қўядилар. 7. Аршни кўтариб турувчи фаришталар. Қуръони каримда зикр қилинишича, баъзи фаришталар Аршни кўтариб туришга тайин қилинганлар. 8. Ризвон. Бу фаришта жаннатга қўриқчи ва у ерда хизмат қиладиганларга бошлиқ ҳисобланади. 9. Жаннат хизматчилари. Бу фаришталар жаннатга кирганларга хизмат қилиш учун тайин қилинганлар. Жаннатийлар хизматига шай бўлиб турган фаришталарнинг ададини ёлғиз Аллоҳ таолонинг Ўзи билади. 10. Забония. Улар ўн тўққизта фаришта бўлиб, уларни Аллоҳ таоло дўзахга кирганларни азоблаш ишига тайин қилган. Забонияларнинг бошлиғи Молик деб аталади. Қуръонда дўзахга тушганларнинг азобга чидай олмасдан Моликка нидо қилишлари хабар берилган. 11. Ҳурматли ёзиб турувчилар. Бу фаришталар башариятнинг қилаётган ишларини ёзиб боришга тайин қилинганлар. Улар инсонларнинг қилаётган барча яхшию ёмон ишларини ёзиб борадилар. Ҳар бир балоғатга етган, ақли расо бўлган инсоннинг иккала тарафида ҳам фаришта бўлади. Ўнг тарафидаги фаришта унинг солиҳ амалларини, чап тарафидаги фаришта эса ёмон ишларини ёзиб боради. 12. Сақловчи фаришталар. Бу фаришталар инсонни жин, шайтон ва турли офатлардан сақлаш ишига тайин қилинганлар. 13. Бачадонга тайин қилинган фаришта. Бу фаришта отадан онанинг бачадонига уруғ тушишидан бошлаб, унинг ривожланиш босқичлари ҳақида Аллоҳ таолога ҳисобот бериб боради. Ҳомиланинг ўғил, ё қиз бўлишини, бахтли ё бахтсиз бўлишини Аллоҳ таолодан сўрайди. 14. Тоғлар фариштаси. Ушбу фариштани Аллоҳ таоло тоғларга тайин қилган. Ҳадиси шарифларда тоғлар фариштасининг пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга салом бергани ва у зот билан гаплашгани хабар берилган. 15. Кезиб юрадиган фаришталар. Ушбу фаришталар ер юзида айланиб юришга тайин қилинган. Улар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга умматларининг саломини етказиб турадилар. 16. Дуо фаришталари. Ушбу фаришталар дўсту биродарлари ҳақига махфий ҳолатда хайрли дуо қиладиганларнинг устига тайин қилиб қўйилган. Бу фаришталар дуо қилувчига “Омийн, сенга ҳам шундай бўлсин” деб турадилар. 17. Бандаларнинг руҳларини юқорига олиб чиқадиган фаришталар. Бу фаришталарга вафот этган бандаларнинг руҳларини юқорига олиб чиқиш вазифаси юклатилган. 18. Мункар ва Накир. Бу фаришталарнинг номлари “Нотаниш” маъносини англатади. Чунки булар маййитга нотаниш бўладилар. Маййит улардек кўринишни олдин кўрмаган бўлади. Бу иккала фаришта қабрга қўйилган инсонларни сўроқ-савол қилишга тайин қилинганлар. Ҳадиси шарифларда ушбу...

Фаришталарда ухлаш ва чарчаш сингари инсонлар ва бошқа жониворларга хос сифатлар бўлмайди. Бунга қуйидаги оят далолат қилади: “Улар кечаю кундуз тасбеҳ айтарлар. Чарчамаслар” (Анбиё сураси, 20-оят). Яъни, фаришталар доимий равишда ибодат билан машғул бўлиб турадилар. Мисол тариқасида айтадиган бўлсак, инсонлар нафас олишдан чарчаб қолиб, бир оз “дам олишга” асло тўхтамаганларидек, фаришталар ҳам ибодат қилишдан асло тўтамайдилар. Фаришталар ниҳоятда гўзал суратда яратилган махлуқотлар ҳисобланади. Бунга қуйидаги оятда далолат бор: “У (Муҳаммад)га шиддатли қувват эгаси таълим берди. Миррат эгаси кўтарилди” (Нажм сураси, 5-6 оятлар). Ушбу оятдаги “Зу мирротин” сўзини Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу “гўзал кўриниш эгаси”, деб тафсир қилган. Тошкент ислом институти ўқитувчиси Абдулқодир Абдур Раҳим 385