Суфён ибн Ҳусайн Воситий ҳикоя қилади: “Мен Иёс ибн Муовия Музаний* ҳузурида бир кишини ёмонладим. Шунда Иёс менга қаради ва деди: – Римни фатҳ қилганмисан?!– Йўқ, дедим.– Синд, Ҳинд ва Туркничи?!– Йўқ, дедим.– Рим, Синд, Ҳинд ва Турк каби подшоҳликлар сендан қутилибди-ю, бир мусулмон биродаринг сендан саломат қолмабди-да?! деди.Суфён айтади: “Ушбу воқеадан бери ҳеч кимни камчилигини қидирмадим”. Ҳофиз Ибн Касир. “Бидоя ва Ниҳоя” асари “Ҳадис ва ислом тарихи фанлари” кафедраси ўқитувчиси Халилуллоҳ Юсупов тайёрлади * Иёс ибн Муовия Музаний – ақл-заковат билан танилган машҳур тобеин. Басра қозиси бўлган. 344

Қуръони карим Аллоҳ таолонинг бандаларига раҳмат ўлароқ нозил қилган китоби ҳамда инсониятни дунё ва охират саодатига йўлловчи дастурул амал ҳамдир. Қуръони карим ва ҳадиси шарифларни ўрганишлик доимо муҳим бўлар экан, улардаги нозик ва дақиқ маъноларни тушуна олиш учун балоғат илмини билиш ҳам муҳим бўлиб қолаверади. Дунё мусулмонларига араб тилидан устозлик қилган ватандошимиз Замаҳшарий ўзининг “Кашшоф” тафсирининг муқаддимасида шундай деган: “Тафсир илмига киришган киши Курьонга хос бўлган икки илм – илмул маъоний ва илмул баёнда билимдон, иккисини ўрганишда бироз шошилмаган, тафтиш килишда бир муддат машаққат чеккан бўлсагина тафсирнинг хақиқатларига ета олади” . Балоғат фани илмул маъоний, илмул баён ва илмул бадиъ деб номланувчи уч қисмдан иборат юўлиб, илмул маъоний балоғатнинг мана шу уч илмларидан биридир. Маъоний (المعانى) сўзи арабча сўз бўлиб, معنى сўзининг кўплик шаклидир. У бирор нарсанинг мақсадини ифода қилади ва луғатда “мақсад” деган маънони англатади. Баён соҳибларининг истилоҳида маъоний сўзи зеҳнда тасаввур қилинган нарсани лафз билан ифодаланишидир. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, маъно бу мақсад қилинган нарсанинг зеҳний суратидир. Маъоний илмининг асосчиси Шайх Абдул Қоҳир Журжоний бўлиб, Абу Яқуб Саккокий уни ўзининг “Мифтаҳул улум” асарида илк бор алоҳида илм сифатида барча қоидалари ва бу илмнинг масалаларини баён қилган. Маъоний илми − бу арабий каломларнинг муқтазои ҳолга мутобиқ келадиган ҳолатлари ўрганиладиган қоидалар мажмуидир. Яъни, маъоний илмида шундай йўллар ҳақида баҳс қилинадики, адиб гаплари мақсадига мувофиқ келиши, маъноларни аниқ баён этилиши учун айнан шу йўлларга муҳтож бўлади. Эшитувчиларнинг даражалари, йўналишлари, характерлари, фаҳмлаш қобилиятлари турлича эканини ва яна айтаётган гапини ўрни ва вақтини топиб гапириши лозимлигини ҳисобга олган ҳолда ҳар бир калом ўз мақомига муносиб бўлиши учун адиб маъоний илми қоидалари ва уларни қўлланиш услубларини билиши вожибдир. Масалан, гоҳида мухотобнинг зеҳни мавзудан холи бўлиб, у бу мавзу ҳақида мутлақо бехабар бўлади ва сиз унга мана шу мавзуни етказишни хоҳлайсиз, гоҳида эса мухотоб мавзу борасида шубҳага боради, сиздан эса уни таъкидлаш талаб қилинади. Баъзида, тингловчи бу мавзунинг хилофини рост деб ўйлаб, уни буткул инкор қилади. Мазкур ҳолатларнинг барчаси мухотобнинг ҳолатига мос келадиган ибора услубини тақозо қилади. Аввалги ҳолатда мухотобга хабар таъкиддан холи тарзда етказилади. Чунки, унинг зеҳнида айтилган гапни қарор топтирувчи маълумот йўқ эди. Мисол учун, Алининг имтиҳондан муваффаққиятли ўтганига шак қилмаётган ёки уни инкор қилмаётган кишига таъкидсиз نَجَحَ عَلِيٌّ فِي الْإمْتِحَانِ деб айтасиз. Эшитувчининг иккинчи ҳолатида эса, сиз Алини имтиҳондан яхши ўтиб олганига шубҳа қилаётган кишига дуч келдингиз ва энди унга гапингизни таъкидлаган ҳолда إنَّ عَلِيًّا نَاجِحٌ في الإمتحان деб айтасиз. Сўнгги ҳолатда, яъни мухотоб бу хабарга мутлақо ишонмай, уни инкор қилаётганини кўрсангиз, гапингизни унинг инкорига мос даражадаги қувватли таъкидловчилар орқали ифодалайсиз: عَلِايا لنَجَحَ فِي الْإِمْتِحَان إنَّ Мухотобнинг ушбу мутакаллимнинг хабарини махсус кўринишда гапиришини талаб қиладиган ҳолда инкор қилиши “муқтазои ҳол” дейилади. Яъни, ҳолат таъкидлашни тақозо қилиб, уни чақирди. Шунинг учун калом муқтазои ҳолга мутобиқ келиши учун махсус суратни ўзида ифода қилди. Маълумки, наҳв илми сўзларнинг накира, маърифа, тақдим, таъхир, ҳазф ва зикр қилинадиган ҳолатларини ўрганади. Лекин, наҳв буларни маъоний илмидан фарқли мақсадда ўрганади. Наҳвда тақдимнинг мумкин бўлган ва мумкин бўлмаган ҳамда тақдим қилиш вожиб бўлган ўринлари ҳақида, маърифа, накира ва таъкидли сўзлар ҳақида баҳс қилинади. Бироқ, уларнинг мақомнинг тақазосига ва ҳолатнинг талабига...

Юнус сураси Усмоний мусҳафда тартиб бўйича 10 сура бўлиб, 11- порада жойлашган. Исро сурасидан кейин нозил бўлган. “Алиф.Лам.Ро” ҳарфи муқоттоатлари билан бошланувчи беш сурадан бири. Машҳур ривоятга кўра Юнус сураси маккий сура бўлиб, 109 оятдан иборат. Ушбу сурада пайғамбар Юнус алайҳиссалом ва қавмлари ҳақида ҳикоя қилгани сабабли ҳам шу ном билан аталган. Юнус сурасидан ташқари, Нисо, Анбиё, Соффат, Қалам сураларида ҳам Юнус алайҳиссаломнинг зикри келган. Юнус алайҳиссалом Бани Исроилнинг набийларидан бўлиб, исмлари Юнус ибн Матто бўлган. Матто у кишининг оналарининг исми. Пайғамбарлар орасида фақатгина иккиталарининг нисбати оналарига берилган. Улар Юнус ибн матто ва Ийсо ибн Марям алайҳимассаломлардир. Юнус сураси катта суралардан биридир. Унда кўплаб мавзулар жамланган. Жумладан, унда мушрикларнинг Қуръонни ва Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи васалламни инкор қилиб, улардан юз ўгирилишлари, Аллоҳ таолонинг тавҳидига далиллар, Унинг борлиқдаги мўъжизалари, қиёмат яқинлашганда ер ва унинг аҳлининг мисоли, Охират ҳақида тафаккур қилишнинг зарурлиги, мўминларнинг Аллоҳ таолони кўриш билан мукофатланишлари, кофирлар эса қилган ишлари сабабли жазоланишлари, ширк ва янглиш ақидаларнинг ботил экани, Қуръон ҳидоят ва мўъжизавий китобдир, у ўзидан аввалги китобларни тасдиқловчи экани ҳамда Қуръон Аллоҳ таолонинг ҳақ каломи, мўминларга ҳидоят ва раҳмат экани ҳақида Аллоҳ таолонинг валийлари, валийлик тақво ва солиҳ амал билан бўлиши ва уларга дунё ва охиратдаги энг афзал ҳаёт хушхабари, Нуҳ, Мусо ва Ҳорун алайҳимассаломлар қиссаси, Фиръавн қавмининг хасрати, сеҳргарларнинг ҳидояти ҳақида сўз боради. Юнус алайҳиссалом ва қавмларининг қиссаси. Аллоҳ таоло Ўзининг суннатига мувофиқ залолат ботқоғига ботган, яккаю ягона Илоҳни қўйиб, на фойда ва на зарар бераолмайдиган бут₋санамларни ўзларига маъбуд қилиб олган Мусул шаҳри яқинидаги Найнаво қишлоғи қавмига ҳақни етказиш ва уларни ибодатга ҳақли бўлган ягона Аллоҳга бандалик қилишларига чақириши учун пайғамбарини юборди. Бу қавм учун пайғамбар этиб танланган киши Юнус ибн Матто алайҳиссалом эди. “Биз сенга худди Нуҳ ва ундан кейинги Набийларга ваҳий юборганимиздек ваҳий юбордик. Биз Иброҳим, Исмоил, Исҳоқ, Яъқуб, Асбот, Ийсо, Айюб, Юнус, Ҳорун ва Сулаймонларга ваҳий юбордик. Довудга эса Забурни бердик”. (Нисо:163) Юнус алайҳиссалом қавмларини Аллоҳга иймон келтиришга, гуноҳ ишларни тарк қилишга даъват қилдилар. Бироқ, улар ҳақдан юз ўгириб, фисқу фасод ишларида давом этдилар. Қавмнинг саркашлигидан чарчаган Юнус алайҳиссалом уларни бари бир ҳидоятга келмайди, деб ғазабланган ҳолда шаҳарни ташлаб чиқиб кетдилар. “Зуннунни эсла. Ўшанда у ғазабланган ҳолда чиқиб кетган эди. Бас, у Бизни ўзига (ер юзини) тор этмайди, деб гумон қилди”. (Анбиё:87). Ваҳоланки, у зот ҳам бошқа пайғамбарлар каби қавмнинг зулмига, бебошлигига сабр қилиши, то Аллоҳнинг амри келмагунича даъватда бардавом бўлишлари керак эди. “Роббинг ҳукмига сабр қил ва бир вақтлар ғамга тўлган ҳолда нидо қилган балиқ соҳиби сингари бўлма”. (Қалам:48). Юнус алайҳиссалом юра юра бир соҳил олдига келдилар ва йўлга чиқай деб турган кемага миниб, улар билан жўнаб кетдилар. Денгиз ўртасига етганда довул кўтарилиб, кемани ҳар томонга чайқатиб, ағдариб юборай дер эди. Кемадагилар қўрқувда. Улар орамизда бир гуноҳкор бор, уни қурбонлик учун денгизга ташласак бу балодан қутуламиз ва буни ҳал қилиш учун қуръа ташлаймиз, деган маслаҳатга келишди. Уч бор ташланган қуръа уч сафар ҳам Юнус алайҳиссаломга чиқди. Аллоҳнинг амри ила улкан бир кит келиб денгизга ташланган Юнус алайҳиссаломни ютиб юборди ва ҳазм қилмасдан қорнида сақлаб юрди. Туннниг зулмати, денгиз зулмати, балиқ зулмати ичра қолган зот Аллоҳга ёлвориб...

Ҳар бир кунларимизга шукрона айтамиз. Аввало Аллоҳ таолога ҳамдлар бўлсин. Мана ҳозир карантин даврида оила аъзоларимиз билан дилдан суҳбатлашиб, фарзандаларимиз тарбияларига эътибор бериб, уларга 2-3 маҳалдан ширин овқатлар пишириб, тақдим этишимиз Аллоҳнинг фазли ва марҳамати бўлди. Бу кунларда аввлги кунларимизни эсласак, ўқишларга, ишларга югуриб, боғча, мактаблардан болаларни ўз вақтида олишга шошиб, фарзандларимиз тарбиясига яхши эътибор бера олмадик. Мана бундай синовли кунларда ўзимизни ислоҳ қилишимиз учун, амалларимизни сарҳисоби учун Аллоҳ таоло бир имконни берди. Аллоҳ таоло аввало бу синовли кунлардан эсон-омон ўтишлигимизни қолаверса гўзал амалларда мустаҳкам бўлиб Ўзига яна ҳам яқин бўлган ҳолда чиқишимизни насиб қилсин. Мен яна онажонимни ҳам суҳбатларини олаяпман ва сизларга онажонимни суҳбатларидан етказмоқчиман. Онажоним 50 ёшни қаршиладилар, ўтган кунларни эслаб, ҳаёт ҳақидаги мушоҳадаларини гапириб берадилар. Шулардан биттаси тасбеҳ ҳақида. “Қизим анави куни телевизорда “қайнона” деган Озарбайжон филъмини кўриб, тасбеҳ ҳақида ўйлаб қолдим. Офатхон деган келин қайнонасиги тасбеҳини олиб: “кун бўйи шақур-шуқур уёққа, шақур-шуқур буёққа ўтқазасиз. Жонимга тегиб кетдингиз”,-деб тасбеҳни тепага отади ва тасбеҳ люстрага илиниб қолади. Ана олдинги даврда ҳамма аёллар 20-30 ҳаттоки 70-80 ёш онахонлар ҳам тасбеҳ ўгирмаган, умуман тасбеҳ ушлашни билишмаган. “Субҳаналлоҳ”, “Аллоҳу акбар”, “Аллоҳумма солли аъла Муҳаммад” каби тасбеҳларни билишмаган, уларни унутиб қўйган эдилар. Биз Тошкент, Фарғона, Андижонларга меҳмонга борар эдик ёки бизни уйимизга ота-онамизни олдиларига меҳмонлар келар эди. Ҳеч кимни қўлида тасбеҳ кўрмас эдик. Нега бундай десак? Ўша даврда СССР пайти эди, ҳамма совет ҳукумати остида эди, ҳудди вабо тарқагани каби бизнинг ўлкаларимизга ҳам совет ҳукумати тарқаган эди. Бизлар ҳам совет халқи бўлиб, бизлардан динни олиб ташланган. Натижада биз диндан шундай узоқлашганмизки, завод, фабрикаларда ишлаб, аёл-қизлар айниқса ҳаёсини, динини унута ёзган. 90% деса бўлади, Ўзбек халқи ўзлигини, ҳурриятини, маданиятини, урф-одатларини, динини йўқотган эди. Ҳаттоки имом-домлалар ҳам совет ҳукумати таъсирида замонавий бўлиб кетишган эди. Оддий халқ эса намоз ўқишни, рўза тутишни, тасбеҳ айтишни, саловатлар айтишни унутишган эди. Мана ҳозирги замонимизга Аллоҳга шукроналар айтишимиз керак эди, афсуски, шукр қила олмадик, бу кунларнинг қадрига ета олмадик. 90-йиллари биз мустақил бўлдик, Ўзбеклигимизни билдик, биз совет ҳалқи эмас, балки мусулмон ўзбек халқи эканлигимизни билдик. Ана шундан кейин динимиз бизга қайтиб келди. “Мусулмонликдан илк сабоқлар”, “Тарихи Муҳаммадий” ва бошқа диний китоблар нашр этилди. Ўша пайтларда диний китоблар деярли бўлмас эди. Шайхларимиз Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф, устоз шайх Абдулазиз Мансурларнинг китоблари чоп этила бошланди. Аллоҳ таоло шундай қатағон, мустамлака вақтларда ҳам Ўзининг динини ҳудди Каъбатуллоҳни Абраҳани қўлидан асрагани каби асради ва натижада етук олимларини халқ ичидан чиқариб қўйди. Бизларни шайхларимизни ҳам асраб, униб ўстирди. Хужраларда илмлиларни истаб, қидириб топиб, қочиб-қочиб бўлса ҳам, таълим олиб Аллоҳнинг фазли ва марҳамати билан етук олимлар бўлиб етишиб чиқишди. “Ўша вақтда диний мақолалар, журналлар албатта рус тилига ўгирилиб Москвага юборилар эди. У ердан текширилиб, рухсат берилгандан кейин яна Ўзбек ва Араб тилларига кўчириб нашрга берар эдик”-деб эслайдилар шайхимиз Абдулазиз Мансур. Ҳозирда эса ҳар қандай мақоламизни интернет сайтларида, матбуотларда нашр қилиш, чоп эттириш имконига эгамиз, Аллоҳга шукр. Яна тасбеҳ ўгиришга қайтсак, ҳозирда Аллоҳга шукр қиламизки ёшу қарининг қўлида тасбеҳ. Ҳамма тасбеҳни чиройли ўтказадики ҳавасингиз келади. Бу неъматларга шукр қилишимиз керак. Тасбеҳ айтиш – Аллоҳни эслашлик, пок деб билишлик, ўзини ёмон ишлардан, гап-сўзлардан асрашлик, тилни яхши сўзга...

Яхши хулқли, одобли инсон эл-юртдан ҳамиша иззат-ҳурмат кўрган, саодат топган. Юсуф Хос Ҳожиб, Хожа Аҳмад Яссавий, Саъдий Шерозий, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий каби барча улуғларимизнинг асарларида яхши хулқ, гўзал одоб эгалари мадҳ этилгани бежиз эмас. Ёшларнинг маънавий баркамол, ахлоқан етук кишилар бўлиб улғайишларида одоб муҳим ўрин тутади. Гўзал ахлоқларни тамомига етказиш учун юборилган Пайғамбаримизни Аллоҳ таоло “Албатта, Сиз буюк хулқ узрадирсиз” (Қалам сураси, 4-оят), деб мадҳ этади. Муҳаммад Содиқ Кошғарийнинг “Одоб ас-солиҳин” (Солиҳлар одоби) асари қўлимга тушиб қолди. Мутолаа қилдим, жуда ажойиб китоб экан. Муқаддас динимиз таълимотлари асосида ҳар бир мўмин-мусулмон билиши зарур бўлган энг муҳим одоблар жамланган китобни табдил қилдик. Ўқувчига тушунарли бўлиши учун айрим ўринларда изоҳ ҳам бердик. Ахлоқ ойи Рамазонда бу китобни ўқувчиларга ҳам илиндик. Илми ирфон арбобларига равшан ва очиқ, завқу ихлос соҳибларига маълум ва аёнки, яхшиларнинг суҳбати чинакам саодатга элтувчидир. Ёмонларнинг аралашуви эса бахтсизликка бошловчидир. Бунга ҳеч шак-шубҳа йўқ. Яхшиларнинг суҳбати кўп ва хўб фойда беради. Фақат чиройли одоб шарти ила. Бас, модомики, саодат изловчи кишининг зоҳиру ботини одоб ва яхши хулқлар билан безанмаса, кўнгли тоза бўлмаса, истаган нарсаси унга фойда бермайди. Маснавий: Беадаб танҳо на худро дошт бад, Балки оташ дар ҳама офоқ зад. Яъни: Адабсиз нафақат юзини қорага бўяр, Балки бутун оламга ҳам ўт қўяр. Бас, саодат истовчилар зоҳирий ва ботиний одобларни билиб, уларга амал қилишлари зарур. Токи улар ҳам ушбу йўлда маънавий фойдалар топиб, улуғларнинг мартабаларига эришсалар. БИРИНЧИ БОБ Биринчи боб изн сўраш, саломлашиш ва кўришиш, қўл бериб сўрашиш одобларини қамраб олган. Биринчи фасл Бир кишининг олдига ҳузурига, уйига кириш учун изн сўрашнинг беш одоби бор. Биринчи одоб. Кимки бирор кишининг уйига киришни истаса, аввал у кишига эшик ортида туриб келганини билдиради. Яъни, эшикни оҳиста қоқади ёки томоғини қиради (йўталади). Иккинчи одоб. Агар ичкаридан овоз чиқса, эшикнинг орқасидан салом бериб: “Ичкарига кирсам бўладими?” деб сўрайди. Уч марта шундай изн сўрайди. Ҳар изн сўрагандан сўнг тўрт ракат намоз ўқиш миқдорича кутиб туради. Учинчи одоб. Агар уй эгаси уч маротабадан сўнг ҳам киришга изн бермаса ва овоз чиқармаса, ортига қайтиб кетади.   Тўртинчи одоб. Уй эгаси: “Кимсиз?” деб сўраса, отини, кимлигини айтиш керак. Аммо: “Мен дўстингизман ёки танишингизман” демаслик керак. Акс ҳолда, уй эгасида шубҳа уйғониши мумкин. Бешинчи одоб. Агар уй эгаси унга ҳамроҳ бўлса ва уни уйига бошлаб келса, эшик олдига келганида кириш учун изн талаб қилинмайди. Иккинчи фасл   Саломлашишнинг тўққиз одоб бор. Биринчи одоб. Икки мўмин бир-бирига рўбарў келса, хоҳ ошно ва хоҳ ноошно бўлсин, бир-бирига салом беради. Салом бериш суннатдир. Жавоби, агар салом берилган бир киши бўлса, фарзи айндир. Агар кўп киши бўлса, фарзи кифоядир. Иккинчи одоб. “Ассалому алайкум” деб салом бериш керак. “Ассалому алайка” ёки “Салом алайкум” демаслик лозим. Учинчи одоб. Саломга алик олиш фарз. Алик олишда: “Ва алайкум ассалом” дейди. Саломга куттирмасдан алик олиш керак. Агар кечиктириб алик олинса ёки алик олаётганини салом берувчи эшитмаса, фарз соқит бўлмайди. Агар икки киши бир-бирига биринчи бўлиш мақсадида салом берса, агар бири аввал, бири кейин воқе бўлса, алик олинган бўлади. Агар иккала салом ҳам бир пайтда воқе бўлса, алик ўрнига ўтмайди, ҳар қайси алоҳида алик олиши керак. Тўртинчи одоб. Агар киши бир жамоа мўминларнинг олдига кирса, бир кишини хослаб (алоҳида...