Абу Довуд роҳматуллоҳи алайҳнинг ҳадис илми борасида кўплаб китобларни ёздилар. Далоилун Нубувва, Китобут Тафаррут фис Сунан, Имом Аҳмаддан сўралган масалалар китоби, Носихул Қуръан ва мансухуҳу, Китобуз Зуҳд шулар жумласидандир. 1. المراسيل бу асар 1310 ҳижрий санада Қоҳирада чоп этилган. 2. الرد على القدرية Имом Суютий роҳимаҳуллоҳ бу асар ҳақидаги фикрларини “Тадриб” китобида ва Ҳофиз ибн Ҳажар роҳимаҳуллоҳ ўзининг “تهذيب التهذيب” асарида “الرد على أهل القدر” номи билан келтирганлар. Бу китобни Абу Довуд роҳимаҳуллоҳдан ривоят қилган зот Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Яқуб ал-Мутавассий ал-Басрийдир. Фуод Сизкин: “Ибн Ҳажар Асқалоний ўзининг Ал-исоба асарида бу китобдан иқтибослар келтирган”, деганлар. 3. “الناسخ و المنسوخ” бу китобни Абу Довуддан ривоят қилган зот Абу Бакр Аҳмад ибн Салмон ан-Нажжоддир. Имом Суютий ҳам бу асар ҳақида гапирганлар. Бу китобни Исмоил Бағдодий “ناسخ القرآن و منسوخه” номи билан зикр қилган. 4. “مسائل الإمام أحمد” бу асар фиқҳ бобларига монанд тартиблангандир. Унда Абу Довуд роҳимаҳуллоҳ Аҳмад ибн Ҳанбал роҳимаҳуллоҳга берилган саволлар ва у зотнинг бу саволларга берган жавобларини зикр қилганлар. Бу китоб фиқҳ эътиборидан жуда мўътабар китобдир. Имом Абу Довуд бу асарда Аҳмад ибн Ҳанбал роҳимаҳуллоҳнинг фикрларини омонат билан бизга ривоят қилганлар. 5. “كتاب الزهد” бу китоб парҳезкорлик бобида мўътабар асар ҳисобланади. Бугунги кунда унинг асл нусхаси Дамашқ шаҳридаги “Зоҳирийя” ва Фас шаҳридаги “Қорвин” кутубхонасида мавжуддир. 6. Ўзининг Сунан асари ҳақида ёзган рисоласи. Бу рисола Қоҳира шаҳрида аллома Муҳаммад Зоҳид Кавсарийнинг таҳқиқ ва таълиқлари билан 1369 ҳижрий санада чоп этилган. 1393 ҳижрий санада эса “بذل المجهود” асари билан бирга чоп этилди. 7. “إجاباته عن سؤالات أبي عبيد محمد بن علي بن عثمان الآجري” номли асари. Бу ҳақда Ибн Касир роҳимаҳуллоҳ қуйидагиларни зикр қилади: “Абу Убайд жарҳ,таъдил, тасҳиҳ ва таълил борасида Абу Довуд роҳимаҳуллоҳга берган саволларига ўзининг берган жавобларини зикр қилган. Бу жуда фойдали асардир”. Фуод Сизкин эса бу китобни “سؤالات أجاب عنها أبو داود في معرفة الرجال و جرحهم و تعديلهم” номи билан зикр қилган. Ибн Ҳажар Асқалоний роҳимаҳуллоҳ ўзининг “تهذيب التهذيب” асарида бу рисоладан фойдаланганлар. 8. “تسمية الإخوة الذين روي عنهم الحديث” асаридир. Бу асар ҳам учинчи ҳижрий асрнинг мўътабар асардаридан бири. Чунки муаллиф унда замонасининг ҳақиқий ҳадис ривоят қилишга салоҳиятли бўлган муҳаддислар номини зикр қилади. Бу асар ҳозирда Дамашқдаги “Зоҳирийя” кутубхонасида сақланади. 9. “أسئلة لأحمد بن حنبل عن الرواة و الثقات و الضعفاء” бу асар аввали ноқис нусхалардан бўлиб, ҳозирда Дамашқдаги “Зоҳирийя” кутубхонасида сақланади. Ҳижрий 1353 йилда “مسائل أبي داود” номи билан чоп қилинган. 10. “كتاب البعث النشور” бу асар ҳам ҳозирда Дамашқдаги “Зоҳирийя” кутубхонасида сақланади. 11. “المسائل التي حلف عليها الإمام أحمد”, бу асар ҳам Дамашқда мавжуддир. 12. “دلائل النبوة” бу китоб номини Исмоли Бағдодий ва ибн Ҳажар Асқалоний роҳимаҳуллоҳлар “تهذيب التهذيب” асарида зикр қилганлар. 13. “التفرد في السنن”, бу китобнинг номини Исмоли Бағдодий ўзиниг “هداية العارفين” асарида зикр қилган. 14. “فضائل الأنصار”, бу китоб номини Ибн Ҳажар Асқалоний роҳимаҳуллоҳ ўзининг “تقريب التهذيب” асарида зикр қилиб ўтганлар. 15. “مسند مالك”, бу китоб номини Ибн Ҳажар Асқалоний роҳимаҳуллоҳ ўзининг “تقريب التهذيب” асарида зикр қилиб ўтганлар. 16. “الدعاء”, бу китоб номини Ибн Ҳажар Асқалоний роҳимаҳуллоҳ ўзининг “تهذيب التهذيب” асарида зикр қилиб ўтганлар. 17. “ابتداء الوحي”, бу...

Муҳаммад ибн Маҳмуднинг ибн Абу Мансур Муҳаммад Мотуридий Самаркандий Ансорий Ҳанафий Самарқанд яқинидаги Мотурид қишлоғида ҳижрий 238 йилда (милодий 852 йил) (бошқа манбаларга кўра – 256/870) туғилган. Машҳур илоҳиётчи олим Абу Мансур Мотуридий Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг саҳобаларидан бўлган Абу Айюб Ансорий разияллоҳу анҳу авлоди ҳисобланади. Абу Мансур фиқҳда ҳанафийлар мактаби вакили бўлиб, фиқҳ илмини Аҳмад Жавозжоний ва бошқалардан, ва ақида илмини машҳур “Фиқҳул Акбар” номли китоби орқали Муҳаммад ва Абу Юсуфдан таълим олди. Имом барча Ислом олимлари сингари, ёшлигидан Қуръони каримни ва ҳадиси шарифни тўла ўрганди. Лекин унинг асосий фаолият йўналиши ақида,  илоҳиётшунослик, шариат қонунлари билан боғлиқ эди. Имом Мотуридийнинг фаолияти эътиқод илми билан шуғуллангани ва шуҳрат қозонгани учун у “Ҳидоят имоми” ва “Калом илми олимлари етакчиси” (“Имомул Мутакаллимийн”) деб аталди. У кўплаб шогирдлар ва издошлар етиштирди ҳамда кўплаб маърузалари билан минглаб замондошларини ҳақиқат йўлига юриши учун сабабчи бўлди. Мотуридий хаворижлар, қарматийлар, шиалар, муътазилийлар ва бошқа кўплаб йўналиш вакиллари билан баҳс-мунозараларда иштирок этди. Илоҳий илҳом, табиий истеъдод ва чуқур билими туфайли Имом Мотуридий баҳсларда ғолиб келиб юксак обрў-эътиборга сазовор бўлди. Замондошлари имомни Қуръони каримнинг чуқур билимдони ва яна табиий қобилиятга эга ақлли инсон, файласуф, ўз даврининг психологи сифатида ҳам таниганлар. У баҳсларда суҳбатдошга диққат билан қулоқ солиб кейин хулосалар чиқариш, тўғри маслаҳат бериш ва қарашларини ҳимоя қилишда истеъдодли бўлган. Мотуридий ўз устида доимо ишлаб, билимларини муттасил ошириб борди. Мотуридийнинг мусулмонлар эътиқодини ҳимоя қилиш билан боғлиқ илмий изланишлари нафақат ўзи яшаб турган ҳудуд, балки бутун мусулмон олами уламолари диққат эътиборини қозонди. Шу сабабли, мотрудийлик ақида мактаби шаклланди. Абу Мансур Мотуридий кўплаб китоблар ёзди: “Китабут тавҳид”, “Радду аъла Карромия”, “Радду китабил имам”. Шунингдек, Қуръони карим бўйича “Товилатул Қуръан”, калом илми бўйича “Китобул малакат фил калам” ва фиқҳ бўйича “Маҳазул шаръиййа” номли китобларнинг ҳам муаллифидир. Имом Мотуридий 333/944 йиллар атрофида вафот этган, у Самарканддаги Чокардиза қабристонида дафн этилгани тўғрисида маълумотлар бор. Ҳозирда Самарқанднинг Хатирчи туманида Имом Мотуридий ёдгорлик мажмуаси бунёд этилган. Бу қадамжога бутун дунёдан зиёратчилар ва меҳмонлар келиб, Қуръон ўқиб имомнинг ҳақига дуолар қилмоқдалар. Манбаларда имомнинг шахсий ҳаёти тўғрисида маълумотлар деярли учрамайди, лекин бизга, унинг ҳаёти муътазилийлар, қадирийлар, жабрийлар, жаҳмийлар, карромийлар, қарматлар, ботинийлар ва бошқалар билан баҳсу мунозараларда ўтгани маълум. Аллоҳ олимни раҳматига олган бўлсин! Ҳадис ва ислом тарихи фанлари ўқитувчиси Пўлатхон Каттаев Манба   578

Абу Лаҳаб 1 марта. Озар 1 марта. Жолут 3 марта. Сомирий 3 марта. Фиръавн 60 марта. Қорун 4 марта Ҳомон 6 марта   АБУ ЛАҲАБ Абу Лаҳаб (маъноси: дўзах оловининг отаси). Исми Абдул Уззо ибн Абдулмутталибдир. Бу бадбахт кўзи ғилай бўлиб, сочини икки ўрим қилиб юрарди. Ўзи Пайғамбаримизнинг (ота бир она бошқа) амакиси бўлса ҳам, у зотга жуда кўп озорлар етказган эди.[1] Абу лаҳабнинг Атба ва Утайба исмли икки ўғли Пайғамбар алайҳиссаломнинг қизларига уйланган. Абу Толиб ўлимидан сўнг (619-йил) у бану Ҳошим қабиласининг бошлиғи бўлган. Дастлаб Абу Толиб каби Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳомийлик қилган. Аммо Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам Макка аҳли сиғинган уч маъбудни тан олишдан бутунлай воз кечганларидан сўнг, қайноғаси Абу Суфён таъсирида Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳимоя қилишдан бош тортган. Пайғамбар алайҳиссаломни масхаралаб, хотини билан биргаликда у зотга қарши ҳар хил макрлар ишлатган. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг душманлари ичида Қуръонда исми келтирилган ягона шахсдир. Қуръоннинг 111-сурасида Абу лаҳаб лаънатланади.[2] ОЗАР Иброҳим алайҳиссаломнинг оталари Қуръони Каримнинг бир жойида исми зикр қилинган. Унинг асл исми Торих бўлган у ясаган бутнинг исми Озар бўлган шунинг учун бу ном билан аталган. Озарнинг тўлиқ исми Торих ибн Ноҳур ибн Соруғ ибн Арғу ибн Фолиғ ибн Обир ибн Шолих ибн Қайнон  ибн Арфахшад ибн Сом ибн Нуҳ алайҳиссаломдир.[3] ЖОЛУТ Жолут – Қуръонда зикр этилган шахс. Толут (Саул)га душман қўшин бошлиғи. Куръонда айтилишича, Толут Жолутга қарши оз сонли қўшин билан отланган, бироқ Аллоҳ таолонинг ёрдами билан зафар қозонган. Жолут Довуд алайҳиссалом томонидан ўлдирилган. Жолут тўғрисидаги ривоятлар келиб чиқиши жиҳатидан турли (барбар, хананей, одий, самудийлардан) бўлсада, лекин у Фаластиннинг туб аҳолиси вакили саналади. Мусулмон ривояти Жолут шахси атрофида исроилликларнинг қўшни халқлар билан кураши ҳақидаги бошқа ривоятларни ҳам гурухлаштирган.[4] СОМИРИЙ Уламолар, Сомирий асли сомаролик бўлиб, Бани Исроилга кузатувчи–йўл кўрсатувчи одам эди, деганлар.[5] Сомирийнинг исми Қуръони Каримда Тоҳа сураси (85, 87, 95) оятларида уч бор зикр қилинган. Сомирийнинг Бани Исроил кўрмаганини кўргани–Жаброил алайҳиссаломнинг ҳаёт отига миниб келишлари. «Расул»дан мурод Жаброил алайҳиссалом. Изидан олинган бир сиқим эса, Жаброил алайҳиссалом миниб келган отнинг туёғи тагидан олинган тупроқ. У тупроқни сочган жойи эса, Бани Исроилнинг зеб-зийнатлари тўплаб қўйилган жой. Сомирий ана шу ишларни қилганида зийнатлар бузоққа айланиб, ундан овоз чиқадиган бўлади. Сомирий уларга тилла тақинчоқлардан овоз чиқарадиган бузоқ ҳайкали ясаб берди. Ривоятларда келишича, ҳайкалнинг ортидан шамол кирса, оғзидан бузоқнинг бўкирганига ўхшаш овоз чиқар экан. Мусо алайҳиссалом Сомирийни Бани Исроилдан қувғин қилдилар. Бани Исроил одати бўйича, «тегиш йўқ» номли қувғин жазоси бор эди. Ана ўша жазо Сомирийга нисбатан қўлланди. У қув­ғин қилинди. Саҳроларда яккамохов ҳолида хору зор бўлиб юрди. Бирор одам кўриниб қолса, «тегиш йўқ» дер эди, холос. Яъни, мен «тегиш йўқ» жазосига маҳкум этилганман, менга тегма, мен ҳам сенга тегмайман, дерди. Бировга бундан бош­қа гап айта олмас эди. Бу Сомирий учун дунёвий жазо эди.[6] ФИРЪАВН Фиръавн алайҳи лаъна Қуръони Каримнинг 27 та сурасида 60 ўринда зикр қилинган. Фиръавн Миср подшоҳи. Мусо алайҳиссалом даврларида Рамзес II фиръавн бўлганини кўпчилик таъкидлайди. Фиръавн туғёнкор, золим ва худолик даъвосини қилган подшоҳдир. Қуръони Каримда Фиръавн худонинг йўлидан чиққан фуқароларни ўз хоҳишига бўйсундиришга ҳаракат этган, кишиларга ўзини Робб сифатида кўрсатган, ўзига бўйинсунмай, уни айтганини қилмаган, унга...

   Сижистон ислом оламида машҳур бўлган катта туманлардан  биридир. Баъзи тарихчилар Сижистон шаҳардан кичикроқ бўлган шаҳар яқинидаги минтақа деб айтганлар. Сижистон тобе бўлган шаҳар Зарнуждир. У билан Ҳирот ораси ўн кунлик йўл ва саксон фарсах бўлган. У Ҳиротнинг жануб тарафида жойлашган. Ери унумдор, қумлоқ, серҳосил ерлар сарасига киради. Бу минтақада доимо шамол эсиб туради. Шу сабабли яқин давргача у жойда шамол тегримонларидан илова фойдаланилган. Унинг географик жойлашуви узунликда 64,25 даража ва кенгликда 32,16 даражага тўғри келади. Бу 3-вақт (GMT 3:00) минтақасида жойлашган. Тарихшунос олим Истохрий бу шаҳар борасида қуйидагиларни айтган: “Сижистон ҳавоси мўътадил, ери ўта қумли, шамол вақти-вақти билан юқори даражада эсадиган текисликдан иборат бўлган, тоғи йўқ шаҳардир. Инсонлар ўзларига қум керак бўлган вақтда ёғочлардан тўсиқ ясаб, шамол йўналишига қўяр эдилар. Шамол эсган сари қўйилган тўсиққа қум йиғилиб қолар эди. Лекин бу минтақа Зарнуж шаҳридан аввал пайдо бўлган. Сижистонда асосан хурмочилик билан шуғулланилган. Унинг аҳолиси бақувват, гавдали инсонлар бўлиб, одатда ўзлари билан қилич олиб юришар эди. Улар сариқ, қизил, яшил ва оқ рангдаги саллаларни ўраб юрганлар. Саллаларнинг узунлиги одатда уч-тўрт зироъ[1] бўлган.    Сижистон аҳолиси форс миллатига мансуб бўлиб, уларнинг аксари ҳанафий мазҳабига эргашганлар. Халқи жуда ориятли бўлиб, аёллари кўчага чиқмас, ота-оналарининг зиёрати учун ҳам кечасида борар эдилар. Аҳолининг баъзиси хавориж фирқасига мансуб бўлган”.        Тарихчи Абулфазл Муҳаммад ибн Тоҳир ал-Мақдисий қуйидагиларни зикр қилган: Мен Муҳаммад ибн Абу Насрдан эшитдим, у зот дедилар: “Имом Абу Довуд Сижистоний Басра шаҳрига қарашли Сижистон қишлоғидандир. Лекин бу Сижистон Хуросондаги машҳур Сижистон минтақаси эмас”. Лекин аксар тарихчилар наздида бу гап мўътабар эмас. Яна Сижистонни баъзи бир манбаларда қисқартириб Сижзий (السجزي) деб ишлатилган. Ибн Асокир ўзининг тарихга оид китобида Абу Али ал-Ҳасан ибн Бандар аз-Занжонийнинг қуйидаги гапларини келтирган: “Сижистон Хуросоннинг жанубий қисмида жойлашган минтақа бўлиб, ҳозирда Афғонистоннинг жанубий ғарбида жойлашган ва Эроннинг жанубий шарқий минтақаларигача чўзилган ўлка ҳисобланади. Бугунги кунда ушбу минтақа Систон деган ном билан машҳур. Систон форс тилида “ярим кун” ёки “жанубий ер” деган маънони билдиради. Айтилишича, бу минтақа Хуросоннинг жанубида жойлашгани учун Систон деб номланган”.   4-курс талабаси Нурбаев Ҳурмуҳаммад   [1] 1 зироъ 46,2 смга тенг. 714

Меҳрибон ва раҳмли бўлган Аллоҳга ҳамд бўлсин у зот яхшилик қилишга ва ҳакларни адо килишга буюрди. Адолатсизлик, зулм, ўжарликни харом килди. Карамли ахлоқларни мукаммал килиш учун юборилган, қариндош уруғлик ришталарни узишдан қайтарган, силаи рахмни боғлашга буюрган зотга уларни аҳли оилаларига,сахобалари ва тобеинларига киёмат кунигача саловат саломлар бўлсин. Бу имом ал-муборак Мухаммад Ибн Исмоил ал-Бухорийнинг «Биррул валидайн» китобини Аллоҳ мусулмонлар учун мухофаза қилсин. “Биррул волидайни” яъни Ота-онага яхшилик қилиш бирикмасининг тўлиқ маъноси қуйидагичадир. ”Бирр” сўзи бизнинг тилимизга яхшилик дея таржима қилиниб, “фазилат”, “содиқлик”, “тоат” ва “солиҳлик” каби маъноларни ифода этади. Уламолар истилоҳида  “Бирр” юмшоқ ва латофатли сўз ила яхшилик қилиш ва нафратга сабаб бўлувчи қўпол сўздан четда бўлишдир. Айни пайтда “бирр” шафқат меҳр-муҳаббат асосида молиявий амаллар билан яхшилик қилишни ҳам ифода этади. “Волидайн” ота-она. Бу сўз бобо ва момоларни ҳам ўз ичига олади. “Бирр” одамларга яхши ахлоқлар ила муомалада бўлиш уларга яхшилик қилиш раҳм кўрсатиш ва содиқ бўлиш ҳамда Аллоҳ Таоло билан бўладиган муомалада У зотнинг буйруқларини лозим тутиш ва қайтариқларидан қайтишдан иборатдир. Шунингдек, гуноҳлардан холис бўлган доимий амалга ҳам “бирр” дейилади. Аллоҳ Таолонинг гўзал исмларидан бири “Барр” дир. Яъни улуғ яхшилик қилувчи. Қуръони Каримда яхшилик ҳақида бир қанча оятлар келган. Аллоҳ Таоло Бақара сураси 177- оятда шундай марҳамат қилади. “Яхшилик юзингизни машриқ ёки мағриб томонга буришингизда эмас. Лекин яхшилик, ким Аллоҳга, охират кунига, фаришталарга, китобга, Пайғамбарларга иймон келтирса ва яхши кўрган молини қариндошларга, етимларга, мискинларга, ватангадоларга, тиланчиларга, қул озод қилишга берса, намозни қоим қилса, закот берса. Аҳд қилганда аҳдига вафо қилувчилар, камбағаллик, қийинчилик пайтида ва шиддат вақтида ҳам сабр қилувчиларга хосдир. Ана ўшалар содиқ бўлганлардир. Ана ўшалар тақводорлардир”. Одатда одамлар яхшилик матлуб эканлиги ҳақида ихтилоф қилмайдилар. Яхшилик нима эканлиги ҳақида ихтилоф қиладилар. Ҳар ким ўзининг йўлини яхши деб тушунади. Яхшилик маъносига ўзича таърифлар келтиради, чегаралар қўяди, белгилар белгилайди. Улар кўпинча яхшиликни белгилашда ақлларини, ота-боболаридан қолган урф-одатларни, ўзлари яшаб турган жамиятдаги ўлчовларни тушунадилар. Бирлари яхшилик деб тушунган нарсани, бошқалари мутлақо ёмонлик деб тушунишлари ҳам мумкин. Демак, яхшиликнинг ҳақиқатини мазкур ҳоллардан устун тургувчи жиҳат белгилаши керак. Ислом динида “яхшилик” Аллоҳ яхши деган нарсалардир. والد арабчада “ота” деган маънода ишлатилади. والدين иккилиги бўлиб иккита ота деган маънодадир. Тағлийбан шундай ишлатилади. Арабларда иккита нарсани биттада ишлатиб юбориш одати бор. امين  демасдан  والدين  деди. Мисол учун: Хурмо билан сувни ҳам اسودين  деб айтишади. Тилло билан кумушни ҳам اصفرين деб айтадилар. Имом Бухорийнинг “Биррул валидайн” асарларида 76 та ҳадис келтирилган. Машҳур саҳобалардан мисол учун Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан 13 та ҳадис ривоят қилинган. Абдуллоҳ ибн Масъуддан 7 та ҳадис, Абдуллоҳ ибн Амрдан 4 та ҳадис, Анас ибн Моликдан 2 та, Ойша розияллоҳу анҳодан 3 та ҳадис, Саъид ибн Абу Ваққосдан 1 та ҳадис ривоят қилинган. Ҳадислар яҳлит ҳолатда келтирилган бобланмаган. Ҳамда Имом Бухорий хазратлари ушбу китобларини Басмала билан бошлаганлар. Ушбу асардаги 24 та ҳадис ота-она ҳақларидаги ҳадислардан иборатдир. Қолган 45 та ҳадис Силаи раҳм ва бошқа мавзуларга оиддир. 4 курс талабаси Мусохонова Солиҳа   633