Islom dini har bir insonning sha’ni, qadr-qimmati, mol-mulki va oilaviy hayotini muhofaza qilishga katta e’tibor beradi. Bu jihatlar, ayniqsa, nikoh muqaddasligi va undagi mas’uliyatlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Nikohning ajralmas qismi bo‘lgan mahr – er tomonidan xotiniga to‘lanadigan moddiy ne’mat sifatida Islomda muhim o‘rin tutadi. Mahr faqatgina moddiy ta’minot emas, balki bu orqali ayolning sha’ni, hurmati, mustaqilligi va er-xotin o‘rtasidagi mas’uliyat mezonlari belgilanadi. Ushbu maqolada mahrning shariatdagi huquqiy asoslari, ijtimoiy-ma’naviy hikmatlari va uning zamonaviy ahamiyati tahlil qilinadi.
- Mahrning ta’rifi va huquqiy asoslari
Mahr (arabcha: صداق yoki مهر) – bu er tomonidan ayolga nikoh vaqtida yoki undan keyin beriladigan mol-mulk. U Qur’on va Sunnat bilan farz qilingan bo‘lib, bu borada Qur’oni karimda quyidagicha aytiladi:
“Ayollarga mahrlarini ko‘ngildan chiqarib bering”.
(An-Niso surasi, 4-oyat)
Shuningdek, Payg‘ambarimiz sollollohu alayhi vasallam ham mahr berishni qat’iy amaliyot sifatida targ‘ib qilganlar. Sahih hadisda:
“Sizlardan kim ayol kishi bilan nikohlansa, unga mahr bering”.
(Ibn Moja, Nikoh kitobi)
Fuquholar ittifoqiga ko‘ra, mahr – ayolning haqi hisoblanadi va uni majburan olishga haqlidir. Mahr nikohning shartlaridan bo‘lmasa-da, u nikoh oqibatida farz bo‘ladi.
- Mahrning turlari
Islom huquqshunosligida mahr ikki xil bo‘ladi:
Mahr al-musamma (nomi belgilangan mahr): Nikohda oldindan miqdori va turi kelishilgan mahr.
Mahr al-misl (o‘xshash mahr): Nikohda mahr belgilanmagan bo‘lsa, ayolning ijtimoiy maqomiga, qarindoshlarining mahrlariga qarab belgilanadigan mahr.
Mahrning to‘liq yoki qisman to‘lanish vaqti ham ahamiyatli:
Mu’ajjal (darhol beriladigan) mahr
Muajjal (kechiktirilgan) mahr
Bu tafovutlar ayolning moliyaviy mustaqilligini ta’minlash va er-xotin o‘rtasidagi ishonchni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Mahrning hikmatlari va uning ijtimoiy ahamiyati
Mahr—bu nikoh tuzilayotganda kelin tomonidan talab qilinishi mumkin bo‘lgan sovg‘a yoki pul mablag‘idir. Islomda mahr kelinning huquqi bo‘lib, uni bergan erkak o‘zining nikohga jiddiy munosabatini bildiradi. Mahrning hikmatlari chuqur va keng qamrovli bo‘lib, ular quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi.
- Ayolning huquqini himoya qilish
Mahr ayolning huquqini kafolatlovchi vosita bo‘lib, u nikoh tuzish jarayonida ayolning ijtimoiy va iqtisodiy mustaqilligini ta’minlaydi. Bu erkakning nikohga bo‘lgan mas’uliyatini oshiradi va ayolga moliyaviy xavfsizlikni ta’minlaydi.
- Nikohning ahamiyatini oshirish
Mahr erkakning nikohga jiddiy munosabatda ekanligini ko‘rsatadi. Bu shunchaki moddiy masala bo‘lib qolmay, balki erkakning keliniga bo‘lgan hurmatini va munosabatining chinakamligini namoyon etadi.
- Oilaviy barqarorlik
Mahr oilaning mustahkamligiga xizmat qiladi. Uni belgilash va to‘lash jarayoni oilaviy hayotning muhim jihati bo‘lib, kelajakdagi turmush o‘rtog‘ining jamiyatdagi o‘rnini mustahkamlashga yordam beradi. Bu kelinning kelajakdagi iqtisodiy barqarorligini ta’minlashga ko‘maklashadi.
- Insoniy qadriyatlarni targ‘ib qilish
Islomiy nikohda mahr halol va odilona belgilanishi kerak. Haddan tashqari yuqori mahr talab qilish kelajakdagi oilaviy hayotga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, shu bois, mahrning adolatli miqdorda belgilanishi nikohning barqarorligini ta’minlaydi.
Islom mahrni belgilashda isrofgarchilikni man etadi. Shuning uchun Rasululloh sollollohu alayhi vasallam shunday deganlar:
“Eng barakali nikoh – eng yengil mahr bilan qilinganidir.”
(Ahmad ibn Hanbal rivoyati)
- Kelinning qadri va hurmati
Mahr ayolning qadriyatini yuksaltirishga xizmat qiladi. Bu kelinning oilada va jamiyatda hurmatga loyiq shaxs ekanligini ko‘rsatadi va uning moddiy manfaatlarini himoya qiladi.
- Mahrning zamonaviy ijtimoiy ahamiyati
Bugungi kunda ayrim jamiyatlarda mahr shunchaki rasmiyatchilikka aylanib qolgani, ayrim hollarda esa haddan ziyod talab qilinishi ayolni savdo obyektiga aylantirish xavfini tug‘diradi. Shariat bu ikki chegaradan ham ogohlantiradi. Mahr, bir tomondan, ayolni himoya qiluvchi vosita bo‘lsa, ikkinchi tomondan, erkakning jiddiyatini ifoda etuvchi mezondir.
Zamonaviy sharoitda mahr:
Oilaviy inqirozlar vaqtida ayolni moliyaviy qiyinchiliklardan saqlaydi.
Er va ayol o‘rtasidagi huquqiy tenglikni mustahkamlovchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Oila qurishda diniy ong va ijtimoiy mas’uliyatni kuchaytiradi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Mahr Islomda ayolning insoniy maqomini, sha’nini, moliyaviy erkinligini va huquqiy mustaqilligini ta’minlaydigan muhim vositadir. U shariatda bekorga joriy qilingan emas, balki chuqur hikmatlarga asoslangan bo‘lib, erkak va ayol o‘rtasidagi nikohning sog‘lom, barqaror va mas’uliyatli bo‘lishiga xizmat qiladi. Mahr – bu nafaqat moddiy vosita, balki oila tamoyillariga asoslangan diniy muqaddaslikdir.
Islom mahrga haddan ortiq yuklamalar berishni yoki uni inkor etishni man etadi. Shuning uchun musulmon jamiyatlar mahrga yengillik, ammo hurmat bilan yondashmog‘i, uni nikohdagi mas’uliyatning muhim bir qismi sifatida qadrlashi lozim. Bu orqali sog‘lom va barqaror oilaviy muhitga erishish mumkin bo‘ladi.
401-guruh talabasi Xodjaliyev Abdulhay
