Кимки тўрт мазҳаб соҳиблари ва улардан бошқалардан иборат фақиҳларнинг китобларига мурожат қиладиган бўлса, унда мусулмонларни соянинг заволга кетиши, субҳ кириши, қуёш чиқиши ва ботишини аниқлашга ундайдиган узундан узоқ баҳсларга йўлиқади ва шу баҳслар мобайнида мусулмон фақиҳлари бу ишда кенглик қилганликларини сезади. Балки уларнинг кўплари бу мавзуда астрономия маълумотларидан фойдаланишга рухсат берилганлигини таъкидлашади. Ушбу мавзу бўйича тўрт мазҳаб сўзларидан баъзи мисолларни келтирамиз:
- Ҳанафийлар: Ал-Баҳр ар-роиқ соҳиби ва бошқалар айтадилар: «Меридианни билишда энг тўғри ривоятлар: текис эрга текис ўтин қадаш ва унинг соясининг охирига белги қўйишдир. Агар соя белгидан қисқарса, қуёш заволга кетмаган бўлади. Агар соя узайса ва чизиқдан ошса, билинадики қуёш заволга кетди. Агар соя қисқариш ва узйишдан тийилиб турса, оша вақт завол вақтидир. Агар у сояни аниқлаш учун қадайдиган нарса топмаса, уни ўзининг бўйи деб ҳисобласин ва ҳар бир инсон бойи озининг қадамида олти ярим қадам. Агар соя бундан каттароқ бўлса, қуёш заволга кетди ва агар у қисқарадиган бўлса, ҳали бери завол ҳосил бўлмаган бўлади». Ҳанафий уламолари орасида инсон соясининг узунлиги етти қадамга тенг деганлар ҳам бор. Улар учун бу икки сўз ўртасидаги фарқни тушунтириш учун турли хил йўллар бор.
Абу Ҳанифанинг шогирди Муҳаммад ибн ал-Ҳасан аш-Шайбоний меридианни аниқлашнинг бошқа усулини эслатиб ўтди ва у шундай дейди: «Одам қибла томон қараб туради, қуёш чап қошида турса, қуёш ҳали ҳам заволга кетмади ва агар унинг ўнг қошида бўлса, у заволга кетди. Бу биринчи усулга қараганда осонроқ. Маълумки, бу инсон турган жойидан жануб томонни қибла қилганлар учун мос келади»[1].
- Моликийлар: Улар айтдилар: «Ярим кунлик соянинг миқдори (яъни меридианнинг сояси) Қутб ойларига кўра ҳар хил бўлади, уларнинг биринчиси (Тут) ва унда завол сояси тўрт қадамдан кейин (унинг эшиги) ва унда олти қадам, кейин (Ҳатоур) ва унда завол сояси саккиз қадам, ундан кейин (Кеҳик) ва унда 10 қадам, кейин (ғишт) ва завол сояси тўққиз қадам, кейин (Амшир) ва унда завол сояси етти қадам, кейин (Барамҳат) ва унда завол сояси беш қадам, сўнгра (Бермуда). Ва унда завол сояси уч қадам, ундан кейин (Башанлар) ва унда завол сояси икки қадам, сўнгра (кашшоф) ва унда завол сояси бир қадам, сўнгра (Абиб) ва унда ҳам завол сояси бир қадам, сўнгра (Масри) ва унда завол сояси икки қадам. Буни ал-Деҳарини таҳририга қарши бўлган ал-Ажхори аниқлаган».
Қуйида уларни келтирадиган қиёслари мағрибдаги марокаш давлати этиборидандир.улар: кетма кет келган икки ой агар тушки соянинг узунлигида тафовутли бўлса уларни (яни икки кетма кет келган ойни) соядаги фарқи 29 га бўлинади,тафовутли бўлган 29 жузли сояни узунлигига қараб туриб аввалгисидан ортиб қолган вақт ҳар бир кунга қўшиб чиқилади қачонки кейинги ой қадамлардан зиёд бўлса ,агар қадамлардан кам бўлса камайтирилади[2].
То аввалги ойни охирги кунидаги сояни узунлиги кейинги ойни аввалги кунидаги сояни узунлигига тенг бўлгунча мана шу иш (яни юқоридаги озайтириб камайтириш) давом эттирилади. деб айтадилар.
Яна улар: уни (яни фалакдаги белгини узоқлиги) кенглиги ўрта доирада бўлган давлатдаги туш сояси, йилнинг бир кунидаги қуёш оғишининг чегарасига тенг ҳолатда йўқолади. Ҳуддики Росулуллоҳ алайҳиссаломни шаҳарлари каби. Агар уни (яни фалакдаги белгини ўртадаги доирадан узоқлиги) 24-даражада бўлса ва қуёшни шимолга қараб оғиш чегараси ҳам 24-даражада бўлса юқоридаги ҳолат бўлади. Агар қуёшнинг оғиши шимолий чегарада бўлса, қуёшни зенити (осмоннинг кузатувчи тепасидаги энг баланд нуқтаси) Мадинайи мунаввара тарафда бўлади. Натижада Мадинада завол пайтида нарсанинг сояси қолмайди ва бу ҳолат эгизаклар буржини охирида содир бўлади, дейдилар.
У кўринган шаҳарда уни икки кунидаги катта оғишдан камроқ бўлса ҳудди Макка каби унинг кенглиги шимолий 21 даража бўлади. Агар қуёшнинг оғиши шу тарзда бўлса, у уни белгисига қараб бўлади, натижада завол пайтида бирор нарсани сояси қолмайди. Ва бу 2 кунда юз беради:
1) шимолий катта оғишдан олдин, у кун эгизаклар буржини еттинчи кунидир.
2) ундан кейинги кун. Бу кун эса қисқичбақа буржинингш 23 кунидир.
Агар шаҳарни кенглиги катта оғишдан зиёд бўлса йилнинг қайсидир бир кунида заволни сояси ҳудди Мисрга ўхшаб йўқолмайди. Агар уни кенглиги шимолий 34-даражада бўлса шаҳарда заволни сояси йилни барча кунларида мавжуд бўлади[3].
Улар бу гаплари билан шу нарсани мақсад қилишябди:қуёш ўзини айланиш чизиғидан силжийди.шунда қуёш, кузги мўтадил нуқта пайтида баробар чизиқда амувдийя (нуқтанинг текислигидаги ёки фазодаги вазиятни кўрсатувчи корсинатлардан бири) боʼлади.шу пайттда дунёни барча тарафларида кеча ва кундуз тенг бўлади ва мана шу нуқта тарози буржида бўлади.сўнгра қуёш ўз ўрнидан оғганлиги кўринади.мана шу кун 21 июндир.шу кунда қуёш шимолий вертикал чизиқни (23.5) даражадаги горизантал чизиқда бўлади.бу қисқичбақа буржи орбитасида юз беради.ва бу ҳолат ёзги алмашиш деб номланади. Ва бу қуёш орбита бўйлаб айланадиган нуқтани энг чеккасидир.натижада бу ердаги кун ер куррасининг шимолий яримшаридаги кундан узунроқ бўлади.
Тун эса шимолий яримшардаги кундан қисқа бўлади.ва уни ўзини нуқтасига етиб бориши шу аснода юз беради. Қуёш Мадинадаги ординатасида бўлади. Чунки Мадина шимолий горизантал чизиқни 24-даражадаги вертикал чизиқда жойлашган. Агар шундай бўлса, ўша куни шаҳарда заволни сояси бўлмайди ва ўша даражадан олдин соя озгина бўлади яни шаҳар 21-вертикал чизиқда бўлганда, энди шимолий горизантал чизиқ Маккани қоқ тепасида бўлади. Ўша кун 28-майга тўғри келади. Натижада Маккада ҳам шунга ўхшаш, завол вақтида соя йўқолади. Маккада бу ҳолат 15-июлда ҳам рўй беради. Бу вақтда ҳам завол пайтда соя бўлмайди, чунки қуёш амувдийяси (амувдийя нималиги юқорида ўтти) шу вақтда Маккани тепасида бўлади. Маккага нисбатан шимолий 21-вертикал чизиқда ва Мадинага нисбатан 24-горизантал чизиқда жойлашган мамлакатларда, йилнинг бошқа кунларида соя йўқолмай турган бўлади. Чунки қуёш шаҳардан оғган бўлади. Бунга Мисрни мисол қилиб келтирадилар. Чунки Миср шимолий горизантал чизиқдаги 30-вертикал чизиқда жойлашган. Улар: «Бу келтирилган қиёслар ҳаво очиқ бўлган пайтда кўринади, аммо соя кўринмайдиган булутли пайтда эса мазкур масала шу борада ўз ишини мутаҳасиси бўлган кишиларга топширилади. Улар вақтларни эҳтиётини олиб ҳулоса чиқаришни биладилар. (Шу борада астрономлар айтган фикирланиҳам бир мулоҳаза қилиб кўринг)» дейдилар[4].
Бу астроном ва ундан бошқа тажрибали кишиларни ҳисоб-китобларига суяниш жоиздир. Бомдоднинг вақти бир одам кўрдим деган юлдиз чиққан вақтда киради дейдилар[5]. Сўнгра соя борасидаги бу қиёслар ҳақида Расулуллоҳ алайҳиссаломдан фақатгина Абдуллоҳ Ибн Масъуд ривоят қилган ҳадисгина ворид бўлган.
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ : كَانَ قَدْرُ صَلَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الظُّهْرَ فِي الصَّيْفِ ثَلَاثَةَ أَقْدَامٍ إِلَى خَمْسَةِ أَقْدَامٍ، وَفِي الشِّتَاءِ خَمْسَةَ أَقْدَامٍ إِلَى سَبْعَةِ أَقْدَامٍ.
«Расулуллоҳ алайҳиссалом ёзда пешинни учдан беш қадам миқдорича ва қишда бешдан етти қадам миқдорича қилиб белгилар эди» дейилган. Абу Довуд ва Насоий ривоят қилган. Имом Ҳоким: ҳадис имом Муслимнинг шартига кўра саҳиҳдир дейдилар.
- Ҳанбалийлар: мазҳаб аҳилларининг аксари бу ишларни тафсили ва қоидаларига этибор берган бўлиши мумкин, улар ҳисоб-китоб илмида жуда пуҳта бўлишган. Шом ва ироқнинг иқлимига қараб қуёш заволга кетган пайтда одам соясининг, бу энг оз миқдори, тахминан 1 ёки унинг учдан бирига тенг бўлади. (Одам қадами этиборидан) Бу ҳолат, йилнинг энг узун кунлари бўлиши мумкин. Яъни июннинг ярми ва 17-кунларида бўлади.
Май, июл ойларининг ярмида 1 қадам, ярим қадам ва қадамни 3 дан бири миқдорида, Апрел ва август ойларининг ўртасида 3 қадам, Март, сентябр ойларининг ўртасида 4 ярим қадам миқдорида, Октябр ва Февралнинг ўртасида 6 қадам, Ноябр ва декабрнинг ўртасида 9 қадам, Январнинг ўртасида 10 қадам ва 7 дан 1 миқдорда бўлади.
Бу миқдорлар йил кунларининг энг қисқаларидаги миқдорга яқиндир,(йил кунларини энг қисқаси 17 январдир)[6].
Ироқ ва шомдан бошқа жойларнинг иқлимида заволнинг сояси юқоридаги миқдорлардан озгина камроқ ё кўпроқ бўлиши мумкин.
Юқоридаги маълумотлардан кўринмоқдаки, ҳар бир мазҳаб ва йўналишнинг ўз асослари ва ўлчов методлари бор. Мазкур усулб ва методларни изчил ва тўкис таҳлил қилиш масалани янада равшанлаштиради.
ТИИ Модуль таълим шакли 701-гуруҳ талабаси Азимов Мансурбек
[1] Муҳаммад Али ас-Сайис, Тафсиру Аятил Аҳкам. Матбаъату Муҳаммад Али Субайҳ. 56-бет.
[2] Муҳаммад Али ас-Сайис – Тафсиру Аятил Аҳкам Матбаъату Муҳаммад Али Субайҳ. 63-бет.
[3] Муҳаммад Али ас-Собуний – Роваиъул баяни тафсиру аятил аҳками минал Қуръан Дору иҳяит туросил арабий. Байрут. 348-бет.
[4] Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Кифоя. 234-бет.
[5] “Мавақит ас-cолат” Доктор Муҳандис Мажид Маҳмуд Жарод Авний Муҳаммад Ал-Хосава. 58-бет.
[6] “Мавақит ас-cолат” Доктор Муҳандис Мажид Маҳмуд Жарод Авний Муҳаммад Ал-Хосава. 246-бет.
