Alisher Navoiy (1441-1501) — buyuk shoir va mutafakkir, davlat arbobi. To‘liq ismi Nizomiddin Mir Alisher. U chig‘atoy tilida (eski o‘zbek tilida) ham, fors tilida ham (fors tilidagi asarlarda) Navoiy taxallusi bilan she’rlar yozgan. U G‘arbda Chig‘atoy adabiyoti nomi bilan mashhur bo‘lgan o‘zbek adabiyotidagi eng yirik siymodir. Hamma turkiy xalqlar adabiyotida esa undan kattaroq shaxs yo‘q.
Navoiy bolaligidan Xuroson (Transoxaniya)ning bo‘lajak hukmdori Husayn Boyqaro (1469-1506) bilan do‘st edi. 10-12 yoshidan she’r yoza boshlagan. Navoiyning zamondosh tarixchisi Xondamir (1473(76)-1534)ning yozishicha, mashhur o‘zbek shoiri Lutfiy (1369-1465) qarigan chog‘larida Navoiy bola bilan uchrashib, uning shoirlik iste’dodini yuksak baholagan.
Navoiy umri davomida musulmon Sharqining turli mamlakatlarida bo‘lib, o‘z davrining taniqli shaxslari bilan uchrashgan. Poetik mahoratini rivojlantiradi. 1464-65 yillarda Navoiy ijodining muxlislari uning ilk she’rlar to‘plamini (devonini) tayyorladilar. Bu holat Navoiyning bu davrga kelib shoir sifatida mashhur bo‘lganini ko‘rsatadi. 1469-yilgacha – temuriylarning ichki nizolari davrida Navoiy o‘z ona shahri Hirotdan uzoqda yashashga majbur bo‘ldi.
1469-yilda temuriy Husayn Boyqaro Hirotni egallab, Xurosonga hukmdor bo‘ladi. Shu vaqtdan boshlab Navoiy hayotida yangi bosqich boshlanadi. U mamlakat siyosiy hayotida faol ishtirok etadi. Xuddi shu yili Xuroson hukmdori Navoiyni davlat muhri (muhrdori), 1472 yilda esa vazir lavozimiga tayinlaydi. U o‘z lavozimida mamlakat madaniy va ilmiy ziyolilariga katta yordam beradi. Katta mulk egasiga aylanadi.
1480-yillarda Hirot va mamlakatning boshqa viloyatlarida o‘z mablag‘lari hisobidan bir necha madrasa, 40 ta rabot (sayohatchilar to‘xtash joyi), 17 ta masjid, 10 ta so‘fiylar boshpanasi (xonaqolari), 9 ta hammom, 9 ta ko‘prik… Va yana ko‘p. ko‘proq umumiy foydalanish uchun. Lekin Navoiyning xalq manfaati yo‘lidagi faoliyati hukmdor atrofidagilarga yoqmaydi va ular fitna orqali Navoiy va Husayn Bayqaro o‘rtasidagi munosabatlarni buzishga erishadilar.
Ikkinchisi Navoiyni lavozimidan ozod qiladi va 1487 yilda Astrobod shahriga boshliq qilib yuboradi. Bu yerda u ikki yil qoladi va bu muddat tugagandan keyingina Husayn Boyqaro Hirotga qaytishga ruxsat beradi va uni hukumatga mansab olishga taklif qiladi. Lekin Navoiy rad etadi. Husayn Boyqaro rad etishiga qaramay, unga yaqin sulton hukmdori (“Mukarrabi hazrati sultoniy”) mavqeini beradi. Bu lavozimda Navoiy barcha davlat ishlarida qatnashish huquqiga ega edi.
Shu paytdan boshlab shoir hayotida yangi davr boshlanadi, u ko‘proq ijod bilan shug‘ullanadi. Asarlarining asosiy qismi shu davrda yaratilgan. Navoiy temuriylar hukmronligining oxirgi yillarida (1370-1506) yashab ijod qilgan. Binobarin, uning asarlarida davrning ijtimoiy ruhi, dolzarb muammolari kuchli. 1490-1501 yillarda Navoiy eng lirik, ijtimoiy-falsafiy va ilmiy asarlar yaratdi.
Alisher Navoiyning hayotini o‘rganar ekanmiz, dinimizda savobi ulug‘ deb zikr qilingan sadaqayi joriya amallariga katta e’tibor qaratganlarini guvohi bo‘lamiz. Bu ishlari bilan bobomiz barchaga o‘rnak va namuna bo‘lganlar.
Manbalar asosida tayyorlandi
Toshkent islom instituti
modul ta’lim tizimi talabasi,
Uchqo‘rg‘on tuman “Muhammad Zarif” jome masjidi
imom xatibi Shuhratillo Isroilov
