Islom banklarining moliya bozoridagi ahamiyati

Islom banklari nafaqat musulmon davlatlarida, balki butun dunyoda iqtisodiy tizimda muhim rol o’ynamoqda. Ular foizsiz tizim asosida ishlaydi va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga, shuningdek, rivojlanishga hissa qo’shishda muhim ahamiyatga ega. 2024-yilda dunyo bo’ylab islom banklarining umumiy aktivlari 5,1 trillion dollarga yetdi. Bu aktivlarning 60% i O’rta Sharq va Janubiy Osiyoda joylashgan davlatlarga tegishli. Aynan shu hududlarda islom banklarining iqtisodiy o’sishga qo’shgan hissasi 4,2% ga oshdi [1].

Islom banklarining asosiy tamoyillari

Islom banklarining faoliyati, asosan, shariat qonunlariga asoslanadi. Ularning asosiy maqsadi foizsiz moliyalashtirish usullarini tatbiq etishdir. Shariatga muvofiq banklar quyidagi tamoyillar asosida ishlaydi:

1. Foiz olish va berish taqiqlangan: Islomda foiz (ribo) olish va berish harom hisoblanadi. Shuning uchun, islom banklari faqat foydali va halol faoliyatlarni moliyalashtiradi. 2024-yilda islom banklarining foizsiz moliyaviy mahsulotlar hajmi 2,0 trillion dollarni tashkil etdi. Bu mahsulotlar asosan muzoraba va mushoraka instrumentlari orqali taqdim etilmoqda, ularning ulushi jami bank aktivlarining 36% ni tashkil qiladi [2].
2. Muzoraba va mushoraka instrumentlari: Islom banklari muzoraba[*] va mushoraka[**] kabi shariatga mos moliyalashtirish instrumentlarini qo’llashadi. 2024-yilda muzoraba va mushoraka orqali amalga oshirilgan investitsiyalar 1,1 trillion dollarni tashkil etdi. Bu instrumentlar banklar uchun katta rentabellik yaratmagan bo’lsa-da, ularning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligi hamda iqtisodiy barqarorlikka qo’shgan hissasi juda katta [3].
3. Tijoratda axloqiy tamoyillar: Islom banklari investitsiyalarni faqat halol va ijtimoiy foyda keltiradigan sohalarga jalb qiladi. 2024-yilda islom banklarining ijtimoiy va ekologik mas’uliyatli investitsiyalar miqdori 280 milliard dollardan oshdi. Bu investitsiyalar asosan ekologik toza energiya manbalari va sog’liqni saqlash tizimlariga yo’naltirilgan [4].

Islom banklarining moliya bozoridagi o’rni

Islom banklari, foizsiz tizim orqali iqtisodiy o’sishni rag’batlantiradi. Ular nafaqat musulmon davlatlarida, balki ko’plab g’arbdagi davlatlarda ham o’z o’rnini topmoqda. Ayniqsa, O’rta Sharq, Janubiy Osiyo va Janubiy Sharqiy Osiyoda islom banklari tez rivojlanmoqda. Islom banklarining iqtisodiyotga ta’siri quyidagicha ko’rinadi:

1. Iqtisodiy barqarorlik: Islom banklari foizsiz tizimda ishlash orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi. 2024-yilda Islom banklari faoliyat yuritayotgan mamlakatlarda iqtisodiy barqarorlik 4,2% ga oshdi. Bu o’sish darajasi, ayniqsa, iqtisodiy va moliyaviy inqirozlardan so’ng tiklanishda ahamiyatli bo’ldi [5].
2. Kreditlash va moliyaviy xizmatlar: Islom banklari foizsiz kreditlar taqdim etish orqali kichik va o’rta bizneslar uchun zarur moliyaviy resurslarni yaratadi. 2024-yilda islom banklari tomonidan kichik va o’rta bizneslarga berilgan kreditlarning umumiy miqdori 1 trillion dollarni tashkil etdi. Bu kreditlar, asosan, ishlab chiqarish, qishloq xo’jaligi va yangi texnologiyalarni rivojlantirishga yo’naltirilgan [2].

Islom banklarining rivojlanish istiqbollari

Islom banklarining so‘nggi yillarda jadal rivojlanib, global moliya tizimining ajralmas qismiga aylanmoqda. Ularning o‘sishiga raqamli texnologiyalar, shariatga mos investitsiyalar va xalqaro talab kuchayishi sabab bo‘lmoqda. Ayniqsa, fintech (moliyaviy texnologiyalar), blokcheyn va mobil bank xizmatlari islom moliyasini yanada rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlar yaratmoqda.

Biroq, islom banklari oldida hal etilishi lozim bo‘lgan muhim vazifalar ham bor. Huquqiy tartibga solish masalasi turli mamlakatlarda islom moliyaviy xizmatlarning samarali faoliyat yuritishiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Bundan tashqari, an’anaviy bank tizimi bilan raqobat va innovatsiyalarni joriy etish islom banklari uchun muhim sinovlardan biri bo‘lib qolmoqda. Shunga qaramay, islom banklari barqaror, halol va adolatli moliyaviy tizimga asoslanganligi sababli kelajakda yanada keng tarqalishi kutilmoqda.

Islom banklarining rivojlanishi faqat musulmon mamlakatlari bilan cheklanib qolmay, G‘arb davlatlarida ham katta qiziqish uyg‘otmoqda. Shuning uchun kelajakda ularning global miqyosda barqaror moliya tizimining muhim qismiga aylanishi ehtimoli yuqori.

Xulosa qilib aytganda, islom banklarining moliya bozoridagi ahamiyati kundan-kunga ortib bormoqda. Ularning ishlash tamoyillari va innovatsion yondashuvlari moliya tizimining barqarorligini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Islom banklari nafaqat musulmon davlatlarida, balki butun dunyo bo’ylab iqtisodiy o’sishni rag’batlantirishga xizmat qilmoqda. Shu bois, islom banklarining rivojlanishi va o’rni haqidagi izlanishlar moliya tizimining samaradorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega.

Toshkent islom instituti talabasi Bo’riboev Abdulvohid

[1]: “Islamic Banking and Financial Markets Report,” IMF, 2025.

[2]: “Islamic Financial Services Industry Report,” Reuters, 2025.

[3]: “Mudoraba and Musharaka: Financing Models in Islamic Banking,” The World Bank, 2025.

[4]: “The Impact of Socially Responsible Investments in Islamic Banking,” Global Finance Journal, 2025.

[5]: “Economic Stability in Islamic Finance,” Asian Development Bank, 2025.

[*] Sherikchilikning maxsus turi bo’lib, unda bir sherik ikkinchi tomonning tijoratiga sarmoya kiritish maqsadida pul berib sherikchilik qiladi. (Islom iqtisodiyotida fiqhiy doidalar, A.Ravshanov, B.Abdurasulov)

[**] Mushorakada ikki yoki undan ortiq sheriklar o’rtaga sarmoya kiritib, o’zaro kelishuv asosida sherikchilik tijoratini yuritadilar. (Islom iqtisodiyotida fiqhiy doidalar, A.Ravshanov, B.Abdurasulov)