Markaziy Osiyoda tasavvuf harakati islom ma’naviyatining rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Bu zamin tarix davomida ko‘plab ulug‘ mutasavviflarni yetishtirdi. Ularning orasida Shayx Najmiddin Kubro alohida o‘rin egallaydi. U yuksak darajadagi mutasavvif, islom falsafasi va ruhiy tarbiyaning yetuk nazariyotchisi, ko‘plab muridlar yetishtirgan buyuk murshid bo‘lgan.
Najmiddin Kubro asos solgan kubroviya tariqati islom olamida, xususan, Markaziy Osiyo, Xuroson, Eronga katta ta’sir o‘tkazgan. U o‘z zamonasida nafaqat so‘fiylik amaliyoti, balki tafsir, hadis, falsafa va ma’naviy kamolot haqida chuqur ilmga ega bo‘lgan zot edi.
Najmiddin Kubro taxminan 1145-yilda Xorazmning Ko‘hna Urganch shahrida tug‘ilgan. Ismi — Ahmad ibn Umar, laqabi — Najmuddin (“dinning yulduzi”). U yoshligidan diniy fanlarga ixlos qo‘ygan, Qur’on, hadis, fiqh, tafsir, lug‘at, mantiq, falsafa kabi sohalarda chuqur bilim olgan.
Najmiddin Kubro dastlab har xil madrasalarda tahsil olgan, so‘ngra tasavvuf ilmini egallash uchun Xuroson, Bag‘dod, Damashq kabi markazlarga sayohat qilgan. U yerda mashhur mashoyixlardan saboq olgan. Shayx Ahmad G‘azzoliy (Imom G‘azzoliyning ukasi), Shayx Abu Najib Suhrovardiy kabi olimlardan ruhiy tarbiyani o‘rgangan.
Ma’naviy komillikka yetgach, u yurtiga qaytib, Ko‘hna Urganchda faoliyat olib borgan. Aynan shu yerda o‘zining kubroviya tariqatiga asos solgan. Ushbu tariqat qalbni poklash, zikr, tafakkur, ruhiy mujohada, shaxsiy halollik va sabr fazilatlariga tayanardi.
Shayx Najmiddin Kubro o‘z atrofida ilm-fan va ma’naviyatga chanqoq shogirdlar to‘pladi. Tariqati tez orada Xorazm, Xuroson, Eron, Hindiston, Iroq kabi hududlarga yoyildi.
Najmiddin Kubro tasavvufni nazariy va amaliy jihatdan rivojlantirgan. Uning asarlarida ma’naviy poklanish, qalb nurlanishi, zohir va botin uyg‘unligi, kashf va ilhom, haqiqatga yetishish yo‘llari haqida chuqur mulohazalar bayon etilgan.
Najmiddin Kubro o‘zining so‘fiylik g‘oyalarini bir nechta muhim asarlarda bayon qilgan. Ularning ayrimlari quyidagilardir:
- “Favoihul jamal va favoihul jalol” – bu asarda Allohning jamol (go‘zallik) va jalol (ulug‘lik) sifatlari va ular bilan bandaning ruhiy bog‘lanishi tahlil qilinadi.
- “Risola fi’l haqoyiq” – tasavvufiy haqiqatlar, ruhiy darajalar va haqiqatga yetishish yo‘llari haqida risola.
- “Usulul ashara” – bu asarda ruhiy komillikka yetish uchun zarur bo‘lgan o‘nta bosqich bayon qilinadi.
- “Adabul solikin” – bu risola tariqat yo‘liga kirganlar uchun axloqiy qoidalarni o‘z ichiga oladi.
Najmiddin Kubro insonning ichki olamiga, ruhiy poklanishiga alohida e’tibor qaratgan. Unga ko‘ra:
Tariqat yo‘li — nafs bilan kurash: Bu yo‘l sabr, tavba, zohidlik, zikr va halovat orqali bosiladi.
- Zikr — qalb nurlanishining manbai: Yod etish orqali qalbda ilohiy nur paydo bo‘ladi.
- Ma’naviy murshidga itoat — shogird uchun zaruriy bosqich.
- Ilm va ma’rifat — faqat zohiriy emas, balki botiniy haqiqatni anglash vositasi.
Najmiddin Kubroning fikricha, inson qalbi ilohiy haqiqatlarni qabul qila oladigan zohiriy va botiniy qobildir. Ruhiy kamolot esa — qalbni haromdan, gunohdan, g‘azabdan, kibrdan, hasaddan tozalash orqali erishiladigan ilohiy maqomdir.
Najmiddin Kubroning eng mashhur shogirdlaridan biri Majdiddin Bag‘dodiy bo‘lib, u orqali kubroviya tariqati Bag‘dod va Eronga tarqalgan. Shuningdek, Sa’diddin Hamuya, Najmuddin Doya, Abdulloh Barzishobadi va boshqa ko‘plab yetuk muridlar yetishib chiqqan. Ular o‘z navbatida kubroviya tariqatining turli hududlardagi bo‘limlarini shakllantirgan.
Kubroviya tariqati keyinchalik mashhur naqshbandiya, yasaviya, qodiriya kabi tariqatlar bilan fikriy hamohanglikka kirgan. Ular Najmiddinning ruhiy-ma’rifiy merosidan ilhomlangan.
1221-yilda Mo‘g‘ullar Xorazmni bosib kelgan paytda, Najmiddin Kubro Ko‘hna Urganchda qolib, shaharni tark etmaydi. U mardona turib, xalqi bilan birga mo‘g‘ullarga qarshi kurashadi va jangda shahid bo‘ladi. Bu tarixiy voqea shayxning xalq oldidagi jasoratini, Vatan va din uchun jonini fido qilganini ko‘rsatadi.
Bugungi kunda Ko‘hna Urganchda joylashgan ziyoratgohi O‘zbekiston va xalqaro miqyosdagi muqaddas qadamjolardan biridir.
Najmiddin Kubro o‘zbek va musulmon dunyosi tarixida yuksak ma’naviy yetakchi, ilm va hikmat sohibi, so‘fiylikni chuqur tahlil qilgan mutafakkir sifatida tarixda o‘chmas iz qoldirgan.
Najmiddin Kubro asarlari va g‘oyalari bugungi kunda ham tasavvufshunoslik, ma’naviyatshunoslik va ruhiy tarbiya sohalarida o‘rganilmoqda. U yaratgan ruhiy-ma’rifiy maktab — butun islom olamining bebaho merosidir.
Yoshlar bilan ishlash, ma’naviyat va ma’rifat bo‘limi boshlig‘i
B.PARPIYEV
