Интернет маълумотларига назар соладиган бўлсак, сайёрамиз аҳолиси 7111 тилда сўзлашаркан. Ана шу тилларнинг атиги бир фоизида  (70 тилда) Ер шари аҳолисининг 90 % гаплашади. Қолганлари жуда кам миқдорда аҳоли гаплашадиган, йўқолиб кетиш арафасида турган тиллардир. Ҳар икки ҳафтада Ер юзида битта тил умуман йўқолиб кетмоқда. Қувонарлиси шуки, бизнинг ўзбек тилимиз ана шу барқарор 0.5 фоизга киради. Ўзбек тилида Ер юзида 40 миллиондан ортиқ аҳоли гаплашади.  Бу Ер юзида ҳар 200 нафар одамдан бири ўзбек тилида сўзлайди, деганидир. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, ўзбек тили сўзлашувчилар сонига кўра сайёрамизда энг кенг тарқалган 40 тилдан биридир. (Бу тилларнинг ҳар бирида камида 30 миллион аҳоли гаплашади). Кўриниб турибдики, ўзбек тилининг мақоми халқаро миқёсда ҳавас қиладиган даражада. Бугун бу тил мамлакатимизнинг давлат тили бўлибгина  қолмай, қўшни Афғонистоннинг расмий тилларидан бири ҳособланади. Бу мамлакат шимолидаги саккизта вилоят аҳолисининг катта қисмини ўзбеклар ташкил қилади. Расмий маълумотларга кўра, қўшни Тожикистон аҳолисининг 13 % и, Қирғизистоннинг 15 %и, Қозоғистоннинг 4 %и, Туркманистоннинг 6 %и ўзбек тилида гаплашади. Бундан ташқари, Туркия, Хитой, Эрон, Россия, АҚШ, Швеция, Латвия, Украина, Мўғулистон сингари мамлакатларда ҳам ўн минглаб миллатдошларимиз яшайди. Шу ўринда,  жаҳонда мавжуд тиллар ҳақида баъзи қизиқарли маълумотлар келтириб ўтамиз: хозирги кунда дунё миқёсида 5000 га яқин тил ва шеваларда гаплашилинади. Шулардан 845таси Ҳиндистон ҳиссасига тўғри келади; инглиз ва хитой тилларидан сўнг дунёдаги энг кенг тарқалган ва энг кўп гаплашилинадиган тил бу Испан тилидир; ҳозирги кунда дунёда йигирма бешта турли алфабетлардан фойдаланилади; дунёдаги энг кўп харфлардан ташкил топган тил бу Комбоджа тилидир. Ушбу тилда оз эмас кўп эмас 72 харф мавжуд; Вэтнамликларнинг тили бўлмиш Сэданг тили дунёдаги энг кўп унлилар мавжуд тил сифатида эътироф этилади. Ушбу тилда 55 та унли товушлар бор; энг кам унли товушли тил эса Абхазия тили деб юритилади. Унда атиги 2 та унли товуш бор; АҚШнинг Миннэсота штатидаги Шимолий Америка ҳиндуларининг “Чиппэва” деб аталувчи тилида 6000 та феъл замонлари бор; жаҳон тилларининг ҳеч бири “а” унлисисиз мавжуд ҳам машҳур ҳам эмаc, яъни дунё тилларининг барчасида “а” харфи мавжуд. Интернет маълумотлари асосида “Тиллар” кафедраси катта ўқитувчиси Дилшод Насиров тайёрлади. 577

Ҳадисни  инкор қилувчилар қуйидаги даъволарни қилади. Биринчи даъво. Қуръони карим динга тегишли барча ишлар  ва ҳукмларни ҳеч бирини четда қолдирмай ҳаммасини ўзида қамрайди. Аллоҳ таоло айтади:   4 مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْء “Китобда ҳеч нарсани қўймай ёзганмиз” (Анъом, 38 -оят). Барча ҳукмларни мукаммал тарзда баён қилди. Аллоҳ таоло бу ҳақида  хабар бериб айтади:   وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ “Сенга Китобни ҳар бир нарсани баён қилгувчи этиб, нозил қилдик.” (Наҳл, 89-оят). Агар  ҳадис ва суннат Қуръони каримни баён қилади дейилса Аллоҳнинг  сўзига тўғри келмайдиган гап айтилган бўлади. Оятда келган маънога тескари фикр туғилган бўлиб чиқади. Аллоҳ таолонинг каломига эса ҳеч ҳам хилоф қилиб бўлмайди. Биринчи даъвога жавоб. Ҳақиқатдан ҳам Қуръони карим дин асосларини ва умумий ҳукмлар қоидаларини ўзида мужассам қилди. Айримларига очиқ далил келтирди. Бошқаларининг баёнини эса Расулулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга қолдирди. Модомики, Аллоҳ таоло инсонларга динларининг ҳукмларини баён қилиш учун пайғамбар юборар экан, ўша пайғамбар ҳукмларни баён қилиши Аллоҳнинг Китобига баён бўлади. Бунда эса Қуръони карим ва ҳадиснинг тармоғи бўлган бўлган ижмо ва қиёсдан олинган шаръий хукмлар Аллоҳнинг китобидан ҳукм ёки насс (матн) ёки далолат бўлади. Бундай ҳолда ҳадисни ҳужжатлиги ва Қуръони карим ҳар бир нарсага баён бўлиб келганида бир-бирига зиддият йўқ. Имом Шофеий роҳматуллоҳи алайҳ: “Бирор кишига дин ишидан бирон нарса келса, албатта, унга Аллоҳни китобида кўрсатма бор”, деганлар. Бу ҳақида Аллоҳ таоло айтди: وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ Сенга Китобни ҳар бир нарсани баён қилгувчи этиб, нозил қилдик. (Наҳл, 89-оят) Баён – бир неча фаръий қоидалар жамланмасининг маъноларини ўзида қамраган исм. Аллоҳ таоло бандаларга ибодат қилишни баён қилиши ҳар-хил жиҳатлардан бўлган. Шулардан: Бандаларга насс тарзда баён қилган. Масалан, бандаларга намоз, закот, рўза ва ҳажни фарзлиги, фаҳш ишларнинг зоҳири-ю ботини ҳаромлиги, зино қилиш, ўлимтик ейиш, қон ва чўчқа гўшти ҳақидаги насслар. Фарзлигини Қуръон карим билан ҳукм қилиб Расулулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам орқали кайфиятини баён қилди. Масалан, намозни неча ракатлиги, намоз вақти, закотни ҳукмлари, закотнинг миқдори. Уларни Қуръони каримда Аллоҳ айтган, бошқа жиҳатларини Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам баён қилдилар. Расулулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан суннат бўлиб, унда Аллоҳ таоло тарафидан ҳукмга насс йўқ. Аллоҳ таоло Китобида Расулулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга итоат қилишни, ҳукмларда У зотга мурожаат қилишни фарз қилди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан қабул қилган киши Аллоҳ таолонинг фарзи билан қабул қилган бўлади. Аллоҳ таоло бандаларига ижтиҳод қилиб топишни фарз қилган. Фарз қилинган ишларда бандаларнинг итоат этишини синагани каби ижтиҳоддаги бўйсунишларини ҳам имтиҳон қилди. Хулоса ўрнида айтганда, банда Қуръони каримдаги фарзларни Аллоҳдан қабул қилади. Аллоҳ таоло ҳар бир инсон Расулулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга итоат қилишни ва ҳукмларга бўйсунишни фарз қилди. Демак инсон Аллоҳ таолонинг ҳукмларини Расулулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам орқали қабул қилади. Ҳукмларни Расулулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан қабул қилган киши Аллоҳдан қабул қилган бўлади. Аллоҳ таолонинг Китоби  ва  Расулулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ҳукмларни қабул қилиш юзаки қарагандан икки хил йўл. Лекин ҳукмларни Расулулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан қабул қилиш ҳам Аллоҳ таолодан қабул қилиш билан баробар. “Ҳадис ва ислом тарихи” кафедраси ўқитувчиси Ойбек Хошимов 460

Имом Марғиноний раҳматуллоҳи алайҳ китобни ёзиш асносида бир қанча одоб ва одатларга риоя қилганлар. Бироқ шуни таъкидлаш жоизки, бу дегани имом ушбу одатлардан ташқари чиқмаганлар, доим шунга риоя қилганлар, дегани эмас. Балки китобда аксар ҳолда одатланган масалаларига нисбатан айтилади. Улар қуйидагилар: 1. Агар китобда قال رضي الله عنه десалар, бунда ўзларини назарда тутган бўладилар. Шайх Абдулҳақ Деҳлавий “Мидрожун нубувва” китобида шундай деган. Абус Сауд шундай дейди: “Ҳидоя” китоби соҳиби ўзларини назарда тутиб قال العبد الضعيف деганлар. Бироқ шогирдлари у кишининг вафотидан сўнг бу иборани رضي الله عنه га ўзгартиришган”. Имом Марғиноний раҳматуллоҳи алайҳ “Мен” дейишдан сақланиш учун аслида ўзларини биринчи шахс сийғасида келтирмаганлар. Бу одат барча буюк фақиҳ ва муҳаддисларнинг одати ҳамдир. 2. Имом Марғиноний раҳматуллоҳи алайҳ ўзлари наздида ихтиёр қилинган сўзнинг далилини охири келтирганлар. “Ниҳоя” китобида “Қозининг одоблари китоби”нинг охирида шундай келтирилган. Шунингдек, “Иноя” китоби “Фосид бай боби”да, “Фатҳул Қодир” китоби “Сарф китоби”да, “Натоижул афкор” китобида: “Мусанниф раҳматуллоҳи алайҳнинг доимий одатларидан бири – турфа қавллар келтирилган пайтда кучли далилни охири зикр қилишлари бўлиб, охири келтирилган далил олдинги сўзларга жавоб ўлароқ айтилган бўлади”. 3. Агар мусанниф раҳматуллоҳи алайҳ مشايخنا (“Шайхларимиз”) десалар, бундан мақсад Бухоро ва Самарқанддаги шайхлар назарда тутилган. “Иноя” китобида шундай келган. “Вақфун наҳр” китобида аллома Қосимдан нақл қилинишича, “машойихлар” деган сўздан мурод – имом ўзлари кўрмаган устозларни назарда тутганлар. 4. Агар فى ديارنا (“Диёримизда”) десалар, Мовароуннаҳрдаги шаҳарлар назарда тутилган. “Фатҳул Қодир”даги сўзлардан шундай тушуниш мумкин. 5. Агар ما تلونا десалар, юқорида келтирилган оят назарда тутилади. ما ذكرنا ва ما بينا дейдиган бўлсалар, юқорида ўтган ақлий далил назарда тутилади. ما روينا десалар, юқорида ўтган ҳадис назарда тутилади. “Натоижул афкор” китобида шундай келтирилган. Баъзи ҳолатларда ما ذكرنا деб, ҳадисга ишора қилинган. “Фатҳул Қодир” китоби “Сарф китоби”даги сўзлардан шундай тушуниш мумкин. Гоҳида ما بينا деб Қуръон, суннат ва қиёсга ишора қилинган. “Кифоя” китоби “Қасосни вожиб қиладиган ва вожиб қилмайдиганлар боби”да келтирилган маълумотлардан шуни тушуниш мумкин. 6. Ақлий далилни “фиқҳ” деб ишлатганлар. “Бу борадаги фиқҳ шундай” дейилган бўлса, бундан мурод ақлий далил деган маънодадир. “Мифтоҳус саода” китобида шундай келтирилган. 7. Мусанниф раҳматуллоҳи алайҳ “Асл” китобини зикр қилсалар, бундан мурод имом Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний раҳматуллоҳи алайҳнинг “Мабсут” китобини назарда тутган бўладилар. 8. Мусанниф раҳматуллоҳи алайҳ “Мухтасар” китобини зикр қилсалар, ундан мурод имом Қудурийнинг “Мухтасарул Қудурий” китобини назарда тутган бўладилар. 9. Агар китобда “Ҳадис фалон маънога ҳамл қилинади (йўйилади)” дейдиган бўлсалар, бундан мурод – муҳаддислар наздида ўша ҳадиснинг маъноси шу бўлади. Агар бордию “Бу ҳадисни фалон маънога йўямиз” десалар, ҳадисни гарчи муҳаддислар у маънога бурмасалар-да, бироқ шундай эканини билдиради. “Мифтоҳус саода” китобида шундай келтирилган. 10. Агар китобда عند فلان десалар, унинг мазҳаби шундай эканини, عن فلان десалар, “Фалончидан бир ривоятда” деган маънони билдиради. Имом Айний “Биноя” китобида айтишларича عن فلان “Зоҳирур ривоя”дан бошқа ривоятлар назарда тутган бўлинади. Ибн Ҳумом айтишларича, عند сўзи “мазҳаби” деган маънога далолат қилади.  Манбалар асосида “Ақоид ва фиқҳий фанлар” кафедраси ўқитувчи-стажёри Абдуллоҳ Қосим тайёрлади. 567

“Ҳидоя” китобига ёзилган шарҳларнинг сони унинг қай даражада аҳамиятли китоб эканини англатади. Қуйида унга ёзилган шарҳ китоблар билан танишиб ўтамиз. Ундаги тартиб китоб муаллифларининг вафот йиллари кетма-кетлигида келтирилади: 1. Хулосатун ниҳоя фи фавоидил Ҳидоя. Муаллифи: Алоуддин Абул Қосим Маҳмуд ибн Абдуллоҳ ибн Соид Рузий Ҳанафий (ваф. 606 ҳ.й.). 2. Ал-Фавоидул баҳийя. Муаллифи: Ҳамидуддин Алий ибн Муҳаммад ибн Алий Зарир Бухорий Ромиший (ваф. 666 ҳ.й.). 3. Ниҳоятул кифоя фи дироятил Ҳидоя. Муаллифи: Тожуш шариа Умар ибн Садруш шариа-I Маҳбубий (ваф. 673 ҳ.й.) 4. Шарҳул Ҳидоя. Алий ибн Муҳаммад ибн Ҳасан Алоуддин (ваф. 708 ҳ.й.). 5. Ал-Ғоя шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Қози Шамсуддин Абул Аббос Аҳмад ибн Иброҳим ибн Абдулғаний Саружий (ваф. 710 ҳ.й.). Ушбу китоб “Ҳидоя”ни кенг шарҳланган шарҳларидан бири бўлиб, муаллиф “Қасамлар китоби”га етган пайтда вафот этган. Сўнг Саъдуддин ибн Муҳаммад ибн Дирий ниҳоясига етказган. 6. Ан-Ниҳоя фи шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Ҳусомиддин Ҳусайн ибн Алий ибн Ҳажжож Сиғноқий (ваф. 710 ҳ.й.). 7. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Ҳофизуддин Насафий Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Маҳмуд (ваф. 710 ҳ.й.). Баъзилар “Бу зот “Ҳидоя”га шарҳ ёзмаганликларини айтишган. 8. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Нажмуддин Абут Тоҳир Исҳоқ ибн Алий ибн Яҳё (ваф. 711 ҳ.й.) 9. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Шамсуддин Муҳаммад ибн Усмон ибн Абул Ҳасан (ваф. 728 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Ҳаририй” исми билан танилган. 10. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Аҳмад ибн Ҳасан Шиҳобуддин (ваф. 737 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Заркаший” исми билан танилган. 11. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Иброҳим ибн Алий ибн Аҳмад (ваф. 744 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Абдулҳақ Воситий” исми билан танилган. 12. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Аҳмад ибн Ҳасан Табризий (ваф. 744 ҳ.й.). 13. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Тожуддин Абу Муҳаммад Аҳмад ибн Абдулқодир ибн Аҳмад (ваф. 749 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Мактум” исми билан танилган. Китоб охирига етмай қолган. 14. Миърожуд дироя ила шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Қавомуддин Кокий (ваф. 749 ҳ.й.). Бу зот Алоуддин Бухорий ва Сиғноқийларнинг шогирди ҳисобланади. 15. Ал-Ғоя фи шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Қавомуддин Кокий (ваф. 749 ҳ.й.). 16. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Алоуддин Алий ибн Усмон ибн Иброҳим (ваф. 750 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Туркмоний” исми билан танилган. Муаллиф бу шарҳни охирига етказишга муваффақ бўлмаган. Кейинчалик у зотнинг ўғли китобни охирига етказган. 17. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Нажмуддин Иброҳим ибн Алий ибн Аҳмад Абу Исҳоқ Тарсусий Димашқий (ваф. 758 ҳ.й.). 18. Ғоятул баён ва нодиратул ақрон. Муаллифи: Амир Котиб ибн Амир Умар Амид ибн Амид Атқоний (ваф. 758 ҳ.й.). 19. Кифоя шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Жалолуддин ибн Шамсуддин Хоразмий Карлоний (ваф. 767 ҳ.й.). Бу зот имом Сиғноқийнинг шогирди ҳисобланади. 20. Тавшиҳ. Муаллифи: Умар ибн Исҳоқ ибн Аҳмад Ғазнавий, Қози Сирожуддин Абу Ҳафс Ҳиндий (ваф. 773 ҳ.й.). 21. Ан-Ниҳоя алал Ҳидоя. Муаллифи: Муҳйиддин Абу Муҳаммад Абдулқодир ибн Муҳаммад Қураший (ваф. 775 ҳ.й.). Бу киши машҳур “ал-Жавоҳирул музиа фи табақотил ҳанафийя” китобининг ҳам муаллифи саналади. 22. Ат-Такмила фи фавоидил Ҳидоя. Муаллифи: Маҳмуд ибн Аҳмад Қувнавий (ваф. 775 ҳ.й.). 23. Ал-Иноя фи шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Маҳмуд Румий Акмалуддин Бобартий (ваф. 786 ҳ.й.). 24. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Саййид Шариф Алий ибн Муҳммад ибн Алий Журжоний...

Роббимиз азза ва жалла Ўзининг мукаммал Китобида айтади: «Эй иймон келтирганлар! Бир қавм бошқасини масхара қилмасин, эҳтимол улар булардан яхшироқдир. Ва аёллар ҳам бошқа аёлларни (масхара қилмасин), эҳтимол улар булардан яхшироқдир. Ва ўзингизни ўзингиз мазах қилманг, бир-бирингизга лақаб қўйманг. Иймондан кейин фосиқлик исми нақадар ёмон» (Хужурот, 11). Ушбу оятда ўзингиз мулоҳаза қилаётганингиздек Аллоҳ таоло ўз бандаларини бир бирларига лақаблар қўйиш, сўкиш ва ҳақоратлар ҳамда таҳқирлаш ва бўҳтонларнинг ҳар ҳил турлари билан юзланишдан қайтариб уларни огоҳлантирган. Уламолар таҳқирлаш навларининг энг ёмони инсоннинг ўз дўсти бўлган бошқа бир инсонга далил исботсиз куфр айбини йўналтириши эканини бир овоздан маъқуллаб ижмо қилганлар. Яна уламолар бу айбловни бир-бирларига лақаб қўйиш турининг энг ёмони эканига якдиллик билан қарор қилганлар. Мустафо соллаллоҳу алайҳи ва саллам ўзларининг кўплаб ҳадисларида таҳқирлашнинг ушбу туридан қайтарганлар. Икки шайх Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтадилар: «Агар киши биродарига «эй кофир» деса, ушбу (сўз) иккисидан бирига қайтади. Агар у киши ростдан ҳам кофир бўлса унга, аммо ундай бўлмаса айтувчининг ўзига қайтади». Икки шайх ривоят килган бошқа бир ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Киши ўз биродарига куфр айбини отса уни ўлдиргандек бўлади». Яна бир ривоятда: «Ҳақиқатда ўлдирган кишидекдир» – дейилган. Бу тўғрисида жуда кўп ҳадислар бўлиб, бу ҳақида тортишишнинг ҳожати йўқ. Шунинг учун саҳобалар, тобеъинлар ва улардан кейинги ўтган солиҳларимиз бировни куфрда айблашдан ўзларини тийишни лозим тутганлар. Балки бу борада Расулулоҳнинг ўзлари бизларга намуна бўлганлар. Саҳобалар орасида нифоқда сийқаси чиққан мунофиқлар ҳам бор эди. Лекин Мустафо соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларни куфрда айбламаганлар, уларга ҳам мусулмонлар билан қиладиган муомалани қилганлар. Ўша мунофиқларнинг бошида ўзингиз билганингиздек Абдуллоҳ ибн Убай ибн Салул бўлган. Унинг ишлари ёмон бўлишига қарамай Пайғамбаримиз унга ҳам мусулмонларга қиладиган муомалани қилдилар. Ўғлининг рағбатини рўёбга чиқариш учун, кийганларида баданларига тегиб турадиган кийимни уни кафанлаш учун бердилар. Жаноза ўқиш учун уни олиб келинганда жаноза ўқувчилар олдида Расулуллоҳнинг ўзлари турган эдилар. Мадинада бугунги кунда катта ҳиёнат деб аталадиган гуноҳни содир этган киши бўларди. Ислом тамғаси у ва у кабилардан алоқани узиб қўйгани йўқ. Хотиб ибн Абу Балтаъа ўшаларнинг бири эди. У Расулуллоҳни Маккани фатх қилиш учун йўлга чиқмоқчи эканини Маккадаги мушрикларга махфий тарзда етказиб, уларга: «Ўзингизни ҳушёр тутинг» – деб хабар берган эди. Мустафо соллаллоҳу алайҳи ва саллам у юборган махфий хатни ўқиб қолдилар. Шунда ҳам Расулуллоҳ уни куфрда айбламадилар. Балки Аллоҳ таоло ҳам уни Расулуллоҳнинг юзларига туфлагани учун унга хитоб қилганида уни иймонда эканига гувоҳ бериб: «Эй иймон келтирганлар! Менинг душманларимни ва ўзингизнинг душманларингизни дўст тутманглар. Сизлар уларга дўстлик қиласизлар, улар эса …» (Мумтаҳана, 1). Илоҳий баёнот ундан иймон тамғасини кесиб қўйгани йўқ, балки: «Эй иймон келтирганлар…»! – деб мурожат қилди. Буларнинг бари, ўша зотларнинг бировни куфрда айблаш Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло харом қилган бўҳтон ва ҳақорат турларининг энг ёмони эканини билганлари учундир. Балки, эй Аллоҳнинг бандалари, сизлар яхши биласизки саҳобалар замонининг охирларига келиб Мўътазила, Жаҳмия, Муржия, Хаворижлар каби фирқаларнинг шохи ўсиб чиқа бошлади. Улар Аллоҳ субханаҳу ва таолонинг тўғри йўлидан қаттиқ янглишдилар. Биз синчиклаб текшириб, саҳобалар ва тобеъинлар орасида уларни куфрда айблаган кишини топа олмадик. Хаворижларни ёки Муътазила ва Муржияларни куфрда айблаган кишини учратмадик. Алий каррамаллоҳу...