Имом Насафийнинг “Тафсири Насафий” китобининг ўзига хос услубларидан бири унда исломгача ва исломнинг илк асрларида яшаб ўтган шоирларнинг шеърларини келтирганидир.
Чунки бу даврларда яшаган шоирлар араб тилининг соф луғати ва асл бадиятини сақлаб қолганлар.
Шу сабабли ҳам Имом Насафий ўз тафсирида оятларни шарҳлашда шеърлардан моҳирона фойдаланган. “Тафсири Насафий” райъ билан ёзилган тафсир ҳисобланиб, унда мусулмонлар ичидаги ақлни нақлдан устун қўйувчи тоифаларга, шу билан бирга номусулмонларнинг ислом ва Қуръонга отаётган таъна тошларига муносиб жавоб берган.
Кези келганда шоирларнинг шеърларидан фойдаланиб, оятларни арабу ажам тушунадиган услуб ва савияда тафсир қилганлар.
Қуръони каримнинг маънолари битмас-тугунмас хазина бўлгани, оятларнинг маъноларини тоифалар ўзларини эътиқодига мослаб таъвил қилиши мумкинлигини ҳисобга олиб Имом Насафий оятдан мурод қилинган маъноларни қарши томонга шоирлар араб сўзларини қайси маъноларда қўллаганини исботлаб тафсир қилганлар.
“Тафсири Насафий”да келтирилган шеърларга мисоллар:
Фотиҳа сураси 1-оят:
لأنه يوصف به غيره ويخص المؤمنين ولذا قدم الرحمن وإن كان أبلغ والقياس الترقي من الأدنى إلى الأعلى يقال فلان عالم ذو فنون بحرير لأنه كالعلم لما لم يوصف به غير الله ورحمة الله إنعامه على عباده وأصلها العطف وأما قول الشاعر في مسيلمة
وأنت غيث الورى لا زلت رحمانا
فباب من تعنتهم في كفرهم ورحمن غير منصرف عند من زعم أن الشرط انتفاء فعلانة إذ ليس له فعلانة ومن زعم أن الشرط وجود فعلي صرفه إذ ليس له فعلى والاول الوجه[1]
Муаллиф Фотиҳа сурасини шарҳларкан, ҳар бир калимани маъносини, грамматик таркибини келтиради. Ва калималардан мурод қилинган маънога урғу бериб ўшани далиллаш учун зарур қоидалардан, иборалардан фойдаланади.
Мисол учун Фотиҳа сурасини шарҳлаб, Аллоҳнинг раҳмон сифатини тафсир қилган ва қуйидаги шеърни келтирган:
وأنت غيث الورى لا زلت رحمانا
“Сен қавм устига ёққан ёмғир мисол раҳмлисан…”[2].
Мусайламатул Каззобнинг шоирларидан бири айтган шеърнинг бир қисми бўлган бу байтда Мусайламани раҳмон сифати билан мадҳ қилган.
Шеърда ерда раҳмон сифати кофирга нисбатан ишлатилган, буни муаллиф, буни кофирларнинг қайсарликларидан бир парчадир, деб изоҳлаган.
Бақара сураси 4-оят:
﴿ والذين يُؤْمِنُونَ﴾ هم مؤمنو أهل الكتاب كعبد الله بن سلام وأضرابه من الذين آمنوا بكل وحي أنزل من عند الله وأيقنوا بالآخرة إيقانًا زال معه ما كانوا عليه ن أنه لا يدخل الجنة إلا من كان هودًا أو نصارى وأن النار لن تمسهم إلا أيامًا معدودات ثم إن عطفتهم على الذين يؤمنون بالغيب دخلوا في جملة المتقين وإن عطفتهم على المتقين لم يدخلوا فكأنه قيل هدى للمتقين وهدى للذين يؤمنون بما أنزل إليك أو المارد به وصف الأولين ووسط العاطف كما يوسط بين الصفات في قولك هو الشجاع والجواد وقوله
إلى الملك القرم وابن الهمام
وليث الكتيبة في المزدحم
والمعنى أنهم الجامعون بين تلك الصفات وهذه ﴿بِما أُنزَلَ إلَيْكَ﴾ يعني القرآن والمراد جميع القرآن لا القدر الذي سبق إنزاله وقت إيمانهم لأن الإيمان بالجميع واجب وإنما عبر عنه بلفظ
الماضي وان كان بعضه مترقبا تغليبا على ما لم يوجد ولأنه إذا كان بعضه نازلًا وبعضه منتظر النزول
Бу ерда қуйидаги шеър келтирилган:
إلى الملك القرم وابن الهمام
وليث الكتيبة في المزدحم
“Подшоҳ учун, саййид учун, ҳиммат эгаси учун жанг майдонларида қўшиннинг арслони учун…” деган сўзлар билан сифатлар ўртасига вов атф тушяпти. Вов атф юқоридаги байт ва мазкур сифатнинг орасидаги боғлиқликни жамловчи вазифасини ўтаган[3].
(یَـٰۤأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُوا۟ لَا یَسۡخَرۡ قَوۡمࣱ مِّن قَوۡمٍ عَسَىٰۤ أَن یَكُونُوا۟ خَیۡرࣰا مِّنۡهُمۡ وَلَا نِسَاۤءࣱ مِّن نِّسَاۤءٍ عَسَىٰۤ أَن یَكُنَّ خَیۡرࣰا مِّنۡهُنَّۖ وَلَا تَلۡمِزُوۤا۟ أَنفُسَكُمۡ وَلَا تَنَابَزُوا۟ بِٱلۡأَلۡقَـٰبِۖ بِئۡسَ ٱلِٱسۡمُ ٱلۡفُسُوقُ بَعۡدَ ٱلۡإِیمَـٰنِۚ وَمَن لَّمۡ یَتُبۡ فَأُو۟لَـٰۤىِٕكَ هُمُ ٱلظَّـٰلِمُونَ) يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا يَسۡخَرۡ قَوۡمٞ مِّن قَوۡمٍ عَسَىٰٓ أَن يَكُونُواْ خَيۡرٗا مِّنۡهُمۡ وَلَا نِسَآءٞ مِّن نِّسَآءٍ عَسَىٰٓ أَن يَكُنَّ خَيۡرٗا مِّنۡهُنَّۖ وَلَا تَلۡمِزُوٓاْ أَنفُسَكُمۡ وَلَا تَنَابَزُواْ بِٱلۡأَلۡقَٰبِۖ بِئۡسَ ٱلِٱسۡمُ ٱلۡفُسُوقُ بَعۡدَ ٱلۡإِيمَٰنِۚ وَمَن لَّمۡ يَتُبۡ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلظَّٰلِمُونَ
“Эй, иймон келтиригнлар! Бир қавм бошқасини масхара қилмасин, эҳтимол, улар булардан яхшироқдир. Ва аёллар ҳам бошқа аёлларни (масхара қилмасин), эҳтимол, улар булардан яхшироқдир. Ва ўзингизни- ўзингиз масхара қилманг, бир-бирингизга лақаб қўйманг. Иймондан кейинги фосиқлик исми нақадар ёмон! Ва ким тавба қилмаса, бас, ана ўшалар, ўзлари золимлардир”.[4]
(القوم)Ал-қовму деган сўз хоссатан эркакларга қаратилган, чунки улар аёлларнинг ишини бошқарувчилари ҳисобланади. Аллоҳ Таоло Нисо сураси 34-оятда (ٱلرِّجَالُ قَوَّ ٰمُونَ عَلَى ٱلنِّسَاۤءِ) Эркаклар аёлларнинг раҳбаридир” [5]дейди. Бу сўз аслида “қоимун” сўзининг кўплигидир, худди “совмун” сўзининг кўплиги соимун ва зоврун сўзининг кўплиги зоирун бўлгани каби. Мазкур оятда қовмун сўзининг эркакларга хос экани очиқ ойдиндир. Агар аёллар (қовм) сўзининг таҳтига кирганида эди, алоҳида ҳолатда “ва аёллар ҳам” деб айтилмас эди. Зуҳайрнинг ( араб шоири) шеърида ҳам бу фикр ўз тасдиқини топган:
اقوم ال حصن ام نساء
و ما ادري و لست اخال ادرى
“Мен билмайман, ҳатто биламан деб ҳам ўйламайман Ҳисннинг аҳли-оиласи эркакларми ёки аёлларми?”
Эркаклар бошлиқдирлар: ٱلرِّجَالُ قَوَّ ٰمُونَ
Аёлларга одоб ўргатишади ва уларни қўллаб қувватлашади: عَلَى ٱلنِّسَاۤءِ (Жалолайн тафсири)
Зуҳайр – Буҳайр ибн Абу Сулмо сиҳоҳ китобида айтилишича арабларда мазкур шоирдан бошқа Сулмо (синнинг заммаси билан) исмли киши бўлган эмас, тўлиқ исми Робиъа ибн Риёҳ(ронинг касраси билан) ибн Қурро ибнул Ҳорис ибн Мозин ибн Саълаба Савр ибн Ҳарма ибн Лотим ибн Усмон ибн Амр ибн Адд ибн Тобихо ибн Илёс ибн Мудор Ибн Низор ибн Муадд ибн Аднон. Араб шоирлари орасидаги энг пешқадам, бошқа шоирлардан олдинлиги билан ажралиб турадиган забардаст уч шоирлардан бир шоирдир. Уч шоирнинг қайси бири энг пешқадам экани борасида тарихчилар орасида турлича қарашлар мавжуд. Улар: Имруъул Қайс, Зуҳайр ва Ан-Нобиғотуз Зибёний. Умар розиёллоҳу анҳу ҳеч кимни Зуҳайрдан устунроқ деб билмас эди (Ал-исоф би шарҳи абятил Қози вал Кашшоф).
Яна мазкур китобда Муовия розияллоҳу анҳудан ривият қилиб айтилади: Жоҳилият даври шоирларнинг энг зўри Зуҳайр, Ислом даврида эса энг кучлиси ибн Каъбдир.
Икрима ибн Жарир эса қуйидагича фикр билдиради: Отамдан “Отажон, шоирларнинг энг кучлиси ким”,-деб сўрадим. “Жоҳилият даври ҳақида сўраяпсанми, ёки ислом даври ҳақидами?”– деди. Мен эса “Ислом даври ҳақида сўраяпман, сиз жоҳилият ҳақида гапирдингиз энди уларнинг ҳар иккаласи ҳақида хабар беринг”-, дедим. “Жоҳилият даври шоирларининг энг устуни Зуҳайр-, деганда мен Ислом давричи дедим, Фараздақ” деб жавоб берди.
ТИИ Модуль таълим шакли
3-курс талабаси Чориев Жаҳонгир
[1] Абул Баракот Насафий. “Мадорик ат-танзил ва ҳақоиқ ат-таъвил”. – Ливан: Дорул кутубул илмийя, 2014. –Б.8.
[2]Ўша асар. –Б.10.
[3] Абул Баракот Насафий. “Мадорик ат-танзил ва ҳақоиқ ат-таъвил”. – Ливан: Дорул кутубул илмийя, 2014. –Б.21.
[4] Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Тафсири ҳилол . – Тошкент: Ҳилол нашр, 2008. – 5- жуз. Б 552. Ҳужурот сураси 11-оят таржимаси
[5] Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Тафсири ҳилол . – Тошкент: Ҳилол нашр, 2008. – 1- жуз. Б 534. Нисо сураси 34-оят таржимаси
