An-Nasafiy laqabini olgan mashhur olimlardan biri Imom Najmiddin Abu Hafs an-Nasafiy bo‘lib, u Shayx Abu Mu’in an-Nasafiyning shogirdi edi. Najmiddin an-Nasafiy islomiy va lingvistik fanlarning turli sohalarida asarlar yozgan bo‘lib, uning yozgan kitoblari soni 100 dan ortiqni tashkil etadi. Eng mashhur asarlaridan biri “Matn al-Aqoid an-Nasafiyya” bo‘lib, bu asar kichik hajmda yozilgan bo‘lsa-da, u kalom ilmidagi eng muhim masalalarni o‘z ichiga oladi. Najmiddin an-Nasafiy 537-hijriy yilda (milodiy 1142-yilda) vafot etgan[1].
Tarixiy manbalarda Imom Abul Barokat an-Nasafiyning tug‘ilgan yili haqida aniq ma’lumot berilmagan. Shuning uchun uning tug‘ilgan sanasi noma’lum bo‘lib qolmoqda. Biroq, uni taxminiy ravishda hijriy 610–620 yillar oralig‘ida tug‘ilgan deb aytish mumkin. Bu taxmin Imom an-Nasafiyning Imom Muhammad ibn Abdul Sattor al-Kurdiyning shogirdi bo‘lgani asosida qilinmoqda. Imom al-Kurdiy 642-hijriy yilda vafot etgan, demak, an-Nasafiy ustozidan tahsil olishi mumkin bo‘lgan yoshi hisobga olinsa, u ushbu taxminiy yillarda tug‘ilgan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas[2].
Аbul Barokat Nasafiy o‘z davrida islomiy ilmlarning rivojida katta o‘rin tutgan yirik olimlardan biridir. Uning islom ilmlari, xususan, aqoid va kalom fanlari rivojiga qo‘shgan hissasi beqiyosdir. U Movarounnahrdagi Moturidiylik maktabining yetuk vakili bo‘lib, o‘z asarlari orqali bu ta’limotni keng yoyishga hissa qo‘shgan.
U o‘z davrining eng mashhur olimlari qoshida tahsil olib, fiqh, usul ilmlari, arab tili va lug‘at bo‘yicha yuksak darajaga erishgan. Ko‘p yillar davomida fatvo berish va dars berish bilan shug‘ullangan va o‘z zamonasida hanafiy mazhabining yetakchi ulamosi bo‘lgan.
Imom turli islomiy fanlar bo‘yicha ko‘plab ilmiy asarlar va foydali sharhlar qoldirgan. Uning keng qamrovli madaniyati va ulkan bilimlari natijasida tafsir, aqida, fiqh, usulul fiqh va qiroatlar kabi sohalarda asarlar yozgan. Uning asarlari quyidagilardan iborat[3]:
- “Umda al-Aqoid[4]”: Bu kitob “Kashfuz zunun” muallifi tomonidan quyidagicha tavsiflangan: “Bu kitob kalom ilmining eng muhim qoidalarini o‘z ichiga olgan qisqa asar bo‘lib, insonlarning qalbida imoniy aqidalarni tozalash uchun yetarli”.
Bu kitobga ko‘plab sharhlar yozilgan. U qadim zamonlarda ilmiy tadqiqotsiz chop etilgan va “Umda Aqida Ahli sunna val jamoa” nomi bilan 1843-yilda Londonda professor Kyortern tomonidan nashr etilgan[5]. Imom Nasafiyning o‘zi bu kitobga “Al-E‘timod fil-E‘tiqod” nomli sharh yozgan.
- “Al-E’timod fil-E’tiqod[6]” (الاعتماد في الاعتقاد) yoki “Sharh al-Umda fi Aqida Ahl as-Sunna va al-Jamoa” (شرح العمدة في عقيدة أهل السنة والجماعة). Bu asar, muallifning “Umda al-Aqoid” (عمدة العقائد) nomli mazkur risolasiga yozilgan sharh hisoblanadi.
- “Al-La’ali al-Faxiro fi Ulum al-Axiro” (اللآلئ الفاخرة في علوم الآخرة). Bu kitobni nashr etilgan yoki qo’lyozma shaklini topishga erishilmadi. Biroq, “Hadiyat al-Arifin” muallifi, Brockelmann va Yeşilyurt kabi manbalarda unga ishora qilingan[7].
- “Madarik at-tanzil va haqoiq at-ta’vil[8]” (مدارك التنزيل وحقائق التاويل) – Bu asar “Tafsir an-Nasafiy” (تفسير النسفي) nomi bilan mashhur bo’lib, muallifning eng taniqli kitoblaridan biridir. Bu tafsir “Al-Kashshof” (الكشاف) va “Al-Bayzoviy” (البيضاوي) tafsirlarining qisqartmasi hisoblanadi.
- “Kanz ad-Daqoiq[9]” (كنز الدقائق) – Bu asar hanafiy fiqhiga oid bo’lib, turli masalalar va fatvolarni o’z ichiga oladi. Bu kitob fiqh olimlari tomonidan katta e’tiborga sazovor bo’lgan. Bu kitobga ko’plab sharhlar yozilgan bo’lib, ulardan eng yaxshisi Zayla’iyning “Tabyin al-Haqoiq” asari hisoblanadi[10].
- “Al-Musaffa Sharh al-Mustasfa[11]” (المصفى شرح المستصفى) – Bu asar “Al-Mustasfa” (المستصفى) nomli manzumaning sharhi hisoblanadi. “Al-Mustasfa” Abu Hafs Umar ibn Muhammad an-Nasafiy (vafoti: 537 hijriy) tomonidan yozilgan.
- “Al-Vofiy” fiqh masalalariga oid asar bo‘lib, “Al-Kofiy” sharhi bilan birga keladi.
- “Sharh al-Hidoya[12]” — “Al-Hidoya” asarining sharhi bo‘lib, “Al-Hidoya” fiqh masalalariga oid mashhur asar hisoblanadi. Uning muallifi Shayxul Islom Burhonuddin Ali ibn Abu Bakr al-Marg’inoniy (vafoti 593 hijriy) bo‘lib, u o‘zining “Bidayat al-Mubtadiy” asariga sharh yozgan.
- “Manor al-Anvor” — Shayx Abul Barokatning mashhur usul al-fiqh (fiqh asoslari) kitobidir. Bu asar qisqa, ammo foydali va to‘liq mazmunli matn bo‘lib, hajmi kichik va tuzilishi ixcham bo‘lsa-da, unda ko‘p foydali ma’lumotlar mavjud. Imom Nasafiy “Manor al-Anvor”ni qisqartirib, “Lubb al-Usul va al-Xitob” deb nomlangan asar yozgan.
- “Kashf al-Asror” — bu muallifning o‘zi tomonidan yozilgan “Manor al-Anvor” asariga sharhdir. Bu asar avvalroq zikr etilgan “Manor al-Anvor”ning tafsiri hisoblanadi[13].
Shunday qilib, Shayx Abul Barokat Nasafiyning islomiy ilmlarning turli sohalaridagi asarlari va ulamolar tomonidan ularga yozilgan sharhlarni ko‘rib chiqqanimizda, uning ilmiy mavqei va obro‘si aniq namoyon bo‘ladi. Shayx Abul Barokat Nasafiy haqiqatan ham islomiy ilmlarning jonli ensiklopediyasi hisoblanadi.
Muhammadsiddiq AHMADJONOV,
TII 4-kurs talabasi
[1] Laknaviy. Favaidul bahiyya fi tarojimil hanafiyya. – S. 101.
[2] Abul Barokat Nasafiy. Sharhul umda fi aqidati ahli sunna val jamoa almusamma bil e”tiqod fil e’tiqod. Abdulloh Muhammad Abdulloh Ismoil tahqiqi. – Qohira: Maktabatul azhariyya litturos, 2011. – S. 3.
[3] Brockelmannning “Geschichte der Arabischen Litteratur” (GAL) asarida ham Imomning asarlari haqida maʼlumotlar keltirilgan (II jild, 250-253-betlar; Suppl. II jild, 263-268-betlar).
[4] “Al-Favaid al-Bahiyya fi Tarajim al-Hanafiyya” (Al-Kanaviy, 102-bet). “Al-Fath al-Mubin fi tabaqat al-Usuliyyin” (Al-Marog‘iy, 2-jild, 108-bet). “Al-Durar al-Kamina fi A‘yan al-Mi’a al-samina” (Ibn Hajar, 2-jild, 247-bet). “Rayhanat al-Adab” (Muhammad Ali Modarris, 4-jild, 190-bet). “Tabaqat al-fuqaha” (Tashkoprizoda, 113-bet).
[5] William Cureton, “Pillar of the Sunnites” (Ahl as-Sunna ustuni) – London, 1843-yil.
[6] “Al-Fawa’id al-Bahiya fi Tarajim al-Hanafiya” (الفوائد البهية في تراجم الحنفية) – Kanawiy, 102-bet. “Al-Fath al-Mubin fi Tabaqat al-Usuliyyin” (الفتح المبين في طبقات الأصوليين) – Marag’iy, 2-jild, 108-bet. “Al-Durar al-Kamina fi A’yan al-Mi’a al-Thamina” (الدرر الكامنة في أعيان المائة الثامنة) – Ibn Hajar, 2-jild, 247-bet. “Rayhanat al-Adab” (ريحانة الأدب) – Muhammad Ali Mudarris, 4-jild, 190-bet. “Taj at-Tarajim fi Tabaqat al-Hanafiya” (تاج التراجم في طبقات الحنفية) – Ibn Qutlubugha, 30-bet. “Mu’jam al-Mu’allifin” (معجم المؤلفين) – Ridho Kahala, 6-jild, 32-bet.
[7] “Hadiyat al-‘Arifin” (هدية العارفين) – Ismoil al-Bag’dadiy, 1-jild, 464-bet. Brockelmann, “Geschichte der Arabischen Litteratur” (GAL), Suppl. 2-jild, 2530-bet. Brockelmann, GAL, II (2-nashr), 253-bet. Yeşilyurt, Temel: “Ebul-Berekat an-Nasafiy va Islam düşüncesindeki Yeri” (Ebul-Berekat an-Nasafiy va Islom fikridagi o’rni), 11-bet, Malatya, 2000-yil.
[8] “Al-Fawa’id al-Bahiya fi Tarajim al-Hanafiya” (الفوائد البهية في تراجم الحنفية) – Kanawiy, 102-bet. “Al-Fath al-Mubin fi Tabaqat al-Usuliyyin” (الفتح المبين في طبقات الأصوليين) – Marag’iy, 2-jild, 108-bet. “At-Tafsir wa al-Mufassirun” (التفسير والمفسرون) – Muhammad Husayn az-Zahabiy, 304-bet. “Miftah as-Sa’ada” (مفتاح السعادة) – Tashkoprizoda, 2-jild, 105-bet. “Tabaqat al-Fuqaha” (طبقات الفقهاء) – 113-bet. “Rayhanat al-Adab” (ريحانة الأدب) – Muhammad Ali Mudarris, 4-jild, 191-bet. “Mu’jam al-Mu’allifin” (معجم المؤلفين) – Ridho Kahala, 6-jild, 32-bet. Brockelmann, “Geschichte der Arabischen Litteratur” (GAL), II (2-nashr), 202-bet va Suppl. 2-jild, 2672-bet.
[9] “Al-Fawa’id al-Bahiya fi Tarajim al-Hanafiya” (الفوائد البهية في تراجم الحنفية) – Kanawiy, 102-bet. “Al-Fath al-Mubin fi Tabaqat al-Usuliyyin” (الفتح المبين في طبقات الأصوليين) – Marag’iy, 2-jild, 108-bet. “At-Tafsir wa al-Mufassirun” (التفسير والمفسرون) – Muhammad Husayn az-Zahabiy, 304-bet. “Tabaqat al-Fuqaha” (طبقات الفقهاء) – 113-bet. “Rayhanat al-Adab” (ريحانة الأدب) – Muhammad Ali Mudarris, 4-jild, 191-bet. “Ad-Durar al-Kamina fi A’yan al-Mi’a al-Thamina” (الدرر الكامنة في أعيان المائة الثامنة) – Ibn Hajar, 2-jild, 247-bet. “Taj at-Tarajim fi Tabaqat al-Hanafiya” (تاج التراجم في طبقات الحنفية) – Ibn Qutlubugha, 30-bet. Brockelmann, “Geschichte der Arabischen Litteratur” (GAL), II (2-nashr), 251-bet va Suppl. 2-jild, 2650-bet.
[10] “Kashf az-Zunun” (كشف الظنون) – Hojji Khalifa, 2-jild, 1515-1517-betlar.
[11] “Al-Fawa’id al-Bahiya fi Tarajim al-Hanafiya” (الفوائد البهية في تراجم الحنفية) – Kanawiy, 102-bet. “Al-Fath al-Mubin fi Tabaqat al-Usuliyyin” (الفتح المبين في طبقات الأصوليين) – Marag’iy, 2-jild, 108-bet. “Tabaqat al-Fuqaha” (طبقات الفقهاء) – 113-bet. “Taj at-Tarajim fi Tabaqat al-Hanafiya” (تاج التراجم في طبقات الحنفية) – Ibn Qutlubugha, 30-bet. Brockelmann, “Geschichte der Arabischen Litteratur” (GAL), II, 2680-bet.
[12] “Al-Favoid al-Bahiya fi Tarojim al-Hanafiya” (al-Konuviy), 102-bet; “Toj at-Tarojim fi Tabaqot al-Hanafiya” (Ibn Qutlubug‘a), 30-bet.
[13] “Al-Favoid al-Bahiya fi Tarojim al-Hanafiya” (al-Konuviy), 102-bet; “At-Tafsir va al-Mufassirun” (Muhammad Husayn az-Zahabiy), 304-bet; “Miftah as-Sa’ada” (Toshkubri Zoda), 2-jild, 105-bet; “Rayhonat al-Adab” (Muhammad Ali Mudarris), 4-jild, 191-bet; “Toj at-Tarojim fi Tabaqot al-Hanafiya” (Ibn Qutlubug‘a), 30-bet; “Mu’jam al-Muallifin” (Rizo Kahola), 6-jild, 32-bet; “Kashf az-Zunun”, 2-jild, 1823-bet; shuningdek, qarang: Brockelmann, GAL, Suppl. Bd. II, 2500-bet.
