Мўминларга Ўз жамолини жаннатда кўрсатишни билдирган Аллоҳ таолога ҳамдлар бўлсин. “Сизлар келажакда Роббингизни худди тўлин ой кечасидаги ойни кўргандек кўрасизлар” деб гўзал башорат берган Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламга саловоту саломлар бўлсин. Аллоҳ таоло мўминлар учун жаннатда жуда кўплаб неъматлар ато этишини хабар берган. Уларнинг энг улуғи мўмин бандаларнинг жаннатда  Аллоҳ таолони кўришларидир. Бу ҳақда бир қанча оятлар ва кўплаб ҳадиси шарифларда хабар берилган. Жумладан қуйидаги ояти карима мўминларнинг У Зотга назар солишларига далолат қилади: “Ўша кунда бир юзлар порлоқдир. Ўз Роббиларига  назар солувчилардир” (Қиёмат сураси 22-23). Бошқа бир оятда эса гўзал амал қилганларга гўзал мукофот ва яна зиёдалик ҳам борлиги бундай хабар берилган: “Гўзал (амал) қилганларга гўзал (мукофот) ва зиёдалик бор” (Юнус сураси, 26-оят). Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам ушбу оятдаги гўзал мукофотни жаннат, зиёдаликни эса Аллоҳ таолога назар солишдир деб тафсир қилганлар. Юқоридаги оятлардан мўминларнинг жаннатда Аллоҳ таолони кўришлари ҳақ деб эътиқод қилиш лозимлиги келиб чиқади. Шунингдек, бу ҳақиқат кўплаб ҳадиси шарифларда ҳам хабар берилган. Жумладан Абу Ҳурайра  розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган машҳур ҳадисда бундай дейилган: “Баъзи одамлар: “Эй Аллоҳнинг Расули, қиёмат куни Роббимизни кўрамизми?” дедилар. Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам: “Тўлин ой кечаси ойни кўрмай қоласизларми?” дедилар. Улар: “Йўқ эй Аллоҳнинг Расули” дейишди. У зот саллаллоҳу алайҳи васаллам: “Булут йўқ пайт қуёшни кўрмай қоласизларми?” дедилар. Улар: “Йўқ” дейишди.  Шунда Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам: “Албатта сизлар У зотни ана шундай (шаксиз) кўрасизлар” дедилар (Бухорий ва Муслим ривоят қилган). Шу ўринда модомики мўминларнинг Аллоҳ таолони кўришлари ҳақ экан, улар қандай кўрадилар деган савол пайдо бўлиши мумкин. Бу саволнинг жавоби  ақида китобларида лўнда тарзда баён қилиб қўйилган. Жумладан Сирожиддин Ўший раҳматуллоҳи алайҳ “Бадъул амолий” асарида бу ҳақида қуйидагиларни ёзган: Мўминлар кўрарлар Уни шаклсиз Ҳамда идроксизу, “зарбул масал”сиз. Демак мўмин бандалар Аллоҳ таолони кўрадилар. Аммо шаклсиз, идроксиз ва бирор тимсолсиз кўрар эканлар. Идроксиз кўриш деганда кўрилган нарсани тасвирлаб бера олмайдиган, унинг қандайлигини тушунтириб бера олмайдиган ҳамда ёдида сақлаб қола олмайдиган даражада кўриш маънолари тушунилади. Шу маънода мўминлар Аллоҳ таолонинг жамолига шаклсиз, идроксиз ва бирор тимсолсиз равишда назар ташлайдилар. Жаннатда мўминларга сон-саноқсиз неъматлар ато қилиниши хабар берилган. Ўша неъматларни тафаккур қилиб кўрадиган бўлсак, уларни тўлиқ тасаввур қила олмаслигини тушунамиз. Аллоҳ ўз жамолини мўминларга кўрсатса,  неъматларни ҳам унутиб қўяр эканлар. Бундан Аллоҳнинг жамолини кўриш охиратда мўминларга бериладиган энг буюк неъматлигини билиб оламиз. Аллоҳ таолодан барчамизни ушбу буюк неъматга муваффақ қилишини сўраймиз. 2-курс талабаси Абдулҳай Охунжонов 412

Тасвирий санъат ўқитувчиси 3-синф болаларига баҳор расмини чизишни тайинлади. Ҳамма болалар ўзларига ёққан, қалбларидаги энг чиройли баҳор манзарасини чизишди. Болаларнинг ҳаммаси устозларига ўзларининг ижодий ишларини топширар экан, бир қизалоқ Қуръон расми чизилган дафтарини олиб келди. Устоз: «Мен сизларга баҳорнинг расмини чизинглар дегандимку, нега сиз Қуръоннинг расмини чиздингиз?», дея ҳайратланиб савол берди. Кичкинагина қизалоқ ширин тили билан: «Менинг қалбимнинг баҳори – Қуръон. Онам менга шундай ўргатганлар», деб жавоб берди… Субҳаналлоҳ, бу қандай солиҳа аёлки, ёшгина қизалоғининг қалбини Қуръонга шу қадар муҳаббат билан боғлаб қўя олса… Бизнинг жаннатмакон юртимизда ҳам ана шундай Қуръонга муҳаббатли оналар ва Қуръонга муҳаббатли фарзандлар кўпаяверсин!!! 3-курс талабаси Нуриддин Муҳаммаджон 366

Ҳар бир инсоннинг туғилиши унинг ривожланиш ва камолот сари қўйган дастлабки қадамидир. У жисмонан улғайиш баробарида маънавий жиҳатдан ҳам камол топиб боради. Бу жараённи эса жамиятсиз, жамият аъзолари орасидаги ўзаро мулоқотсиз тасаввур этиб бўлмайди. Айни пайтда эса маънавияти юксак шахсни эътиқодсиз, инсоний аъмолсиз тасаввур қилиш ҳам мумкин эмас. Мана шу икки узвий жиҳатни эътиборга олган ҳолда, мазкур мақолада  жамият аъзолари орасидаги ўзаро мулоқот масаласини исломий эътиқод нуқтайи назаридан таҳлил қилиб кўрмоқчимиз. Таҳлил обекти сифатида инсоний фазилатлардан бири – мулойимликни танладик. Зеро, Навоий ҳазратлари “Маҳбуб ул-қулуб” асарида таъкидлаганидек, “Ҳилм (мулойим табиатлик) инсон вужудининг хушманзара мевали боғидир ва одамийлик оламининг жавоҳирга бой тоғидир. Ҳилм — ахлоқли одамнинг қимматбаҳо либоси ва у кийим турларининг энг чидамли матосидир”. Ҳозирги кунда барча психологлар томонидан мулоқот маданиятининг муҳим узви ҳисобланувчи мулойимлик Исломда ҳам марказий тушунчалардан биридир. Бу хусусда Қуръони Каримда ҳам, Ҳадиси Шарифларда ҳам кўп бора марҳамат қилинган. Жумладан, қуйидаги ҳадисга диққатни қаратайлик:  Абу Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят  қилинади. Бир киши: “Эй Аллоҳнинг Расули, бомдод намозини жамоат билан ўқиш учун масжидга чиқмаяпман. Бунга фалончининг бизга имом бўлиб, намозни жуда ҳам чўзиб юбораётгани сабаб бўляпти”, – дедилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бунчалик ғазабланганликларини ҳеч кўрмаган эдим. Бу гапни эшитиб Расулуллоҳ: “Сизларнинг ичингизда инсонларни диндан узоқлаштирадиганлар бор. Қай бирингиз одамларга имом бўлса, (ҳолатга қараб) намозни қисқа қилсин. Чунки уларнинг орасида заифлар, ёши улуғ инсонлар бор”,- дедилар.  (“Манҳал  Ҳадис” китобидан )   Эътибор беринг, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга шикоят қилаётган киши намозни чўзиб юбораётган инсоннинг исмини айтмаяпти. Бунчалар гўзал хулқ!  Ваҳоланки, ўша одам уларнинг ичида эди. Расулуллоҳ шикоятни эшитиб, албатта, ғазабландилар, лекин айбдорни айнан койимадилар, балки ўша ерда ўтирган барчага хитоб қилдилар. Бу эса у зотнинг меҳрибон ва юксак олижаноб хулқ эгаси эканлигидан далолат беради. Қолаверса, бу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг одатлари эди. Агар шу пайтда айбдор шахснинг ўзинигина койисалар, бошқалар орасида хижолат бўлар ва диндан кўнгли совир эди. Намозни қисқа ўқишга бўлган буйруқдан намознинг қонун-қоидаларига тўлиқ риоя қилиб ўқишлик тушунилади. Агар намозхонлар ичида ҳадисда айтилган сифатли инсонлар бўлмаса ва одамлар намозни узоқроқ ўқишга рози бўлсалар, узоқроқ ўқиш зарар қилмайди, дейди уламоларимиз. Агар тафаккур қиладиган бўлсак, ушбу ҳадисда мулойимлик, дўстининг  шаънини сақлаш каби инсон маънавий оламини безайдиган гўзал хулқлар тарғиб қилиняпти. Қаранг, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қаттиқ ғазаблансалар ҳам ғазабини барчага сочмадилар, балки ғазабларини босиб, ўз умматига меҳрини яна бир бор намойиш этиб, ҳалимлик билан шариат ҳукмини ўргатдилар. Агар ҳар бир воқеага қаттиққўллик билан қараганларида, инсонлар у зотнинг  атрофидан қочиб кетар эдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам динни енгил қилиб кўрсатишни буюрдилар, чунки Ислом дини енгил, енгилликдир. Хулоса ўрнида айтиш жоизки, ҳар бир инсон жамиятнинг бир узви экан, ўзи мансуб бўлган мазкур жамиятнинг ҳар бир аъзосини ҳурмат қилмоғи, ҳар қандай муаммоли вазиятда ҳам мулойимлик билан муомалада бўлмоғи даркор. Зеро, мулойимлик замонавий мулоқот психологияси томонидан ҳам, буюк алломаларимиз томонидан ҳам, шунингдек, Исломда ҳам эътироф этилган ва улуғланган фазилатдир. 4-курс талабаси Ҳасанбой Эргашов 409

Бандаларини ўзаро муомалаларини ҳалол йўллар билан амалга ошириш ва ҳаром йўллардан четланишга амр қилган Аллоҳ таолога беҳисоб ҳамду санолар бўлсин! Умматига бир-бирлари билан бўладиган муомалаларини батафсил тушунтириб, уларни қандай амалга оширишни кўрсатиб берган Ҳабибимиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга саловоту саломларимиз бўлсин! Муқаддас динимиз ҳаёти дунёда ҳалол пок яшаш, ҳалол йўллар билан ризқ топиш, ибодатларни ўз вақтида бажариш ва инсонлар билан ҳусни-хулқ, адолат, ва ростгўйлик асосида ҳаёт кечиришга буюради. Ҳамда заррача миқдорда гуноҳ, адолатсизлик ва зулм қилишдан қаттиқ қайтаради. Маълумингизки, инсоннинг Роббиси билан боғланиши ибодат ҳисобланса, бир-бирлари билан ўзаро алоқаси эса муомалот ҳисобланади. Аллоҳ таоло Ўзига қилинадиган ибодатни гўзал бўлишини талаб қилганидек, Бандалари бир-бирларига ҳам гўзал хулқ ила муносабатда бўлишга амр қилди. Олди-берди масалаларида эса бир-бирининг ҳуқуқини риоя қилиш ва ҳалол йўллар билан муомала қилишга буюрди. Аллоҳ таоло Қуръони каримда шундай деб марҳамат қилади: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ ۚ Яъни: “Эй иймон келтирганлар! Бир-бирларингизни молларини ботил йўл билан еманглар, магар ўзаро розилик асосида тижорат бўлса, майли”, (“Нисо” сураси, 29 – оят)”. Бировнинг молини ботил – ҳаром йўл билан ейишга рибо, порахўрлик, зулм ила тортиб олиш, коҳинлик ила пул топиш, ёлғондан гувоҳлик бериш, ўғрилик, товламачилик, алдамчилик – фирибгарлик ва бошқалар киради. Ояти каримадаги “еманглар” деган амр фақатгина ейиш ёки ичишга чекланиб қолган эмас, балки ноҳақ ўзлаштириб олиб, ҳар қандай услубда фойдаланиш тушунилади. Ўзлаштириб олишдан одатда ейиш мақсад қилингани учун ояти каримада шу лафз билан ишлатилди. Бундай йўл билан тановул қилиш, шубҳасиз ҳаром. Шариатда қатъий таъқиқланган. Умму Салама онамиз розияллоҳу анҳо Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қиладилар: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳужралари олдида жанжал овозини эшитиб, ташқарига чиқдилар ва дедилар: “Мен ҳам бир инсонман. Менинг ҳузуримга ҳақ талашиб, даъво билан келиб турасизлар. Балки бирингиз бошқангиздан сўзга чечангроқ бўлиб чиқарсиз ва мен уни рост гапиряпти, деб, шунга қараб ҳукм чиқараман. Лекин билиб қўйингки, мен кимга бирор мусулмоннинг ҳаққини олиб бераётган бўлсам, ўша нарса дўзахнинг бир чўғидир. Хоҳлаган уни олсин, хоҳламаган уни олмасин” (Имом Бухорий ривояти). Фириб луғатда –алдамчилик, йўлдан оздириш, кишини қасддан тойилтириш, қўлга тушуриш, чув тушуриш, ҳийла-найранг, макрга ишлатилади. Фирибгар эса – алдовчи, товламачи, макру ҳийла билан шуғулланувчи, ҳийлагар одамдир. Фириб умумий ҳолда ёлғон турига кириб, бир қанча ҳолатларда намоён бўлади. Байдаги фириблар: 1. Тарозидан уриб қолиш. Бу жуда оғир жиноятлардан бўлиб, Аллоҳ таоло Қуръони каримда: وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ ثُمَّ إِنَّهُمْ لَصَالُو الْجَحِيمِ “Ўлчовдан уриб қолувчиларга вайл бўлсин. … сураниннг давомида “Сўнгра, албатта, улар жаҳиймга кирувчилардир”, деб марҳамат қилади (“Мутоффифун” сураси, 1-16 оятлар).” Шунингдек Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир уюм таом (буғдой) олдидан ўтдилар ва қўлини унинг ичига солиб кўрдилар, шунда қўли нам бўлди. У зот: “Эй таом эгаси! Бу нима?!” дедилар. “Ёмғир тегиб қолганди, эй Аллоҳнинг расули”, деб жавоб берди. “Одамлар кўришлари учун буни таомнинг устига қилсанг бўлмасмиди?! Ким алдаса, мендан эмас!” дедилар” (Абу Довуд, Термизий ва Муслим ривояти). 2. Сифатсиз кийим-кечак ёки бошқа ҳар қандай молни жудаям сифатли деб алдаб сотиш. Ўзи аслида унинг моли сифатсиз, бир-икки марта кийсангиз ёки ишлатсангиз яроқсиз ҳолга келиб қоладиган бўлади-ку, у уни сифатли деб мақтаб, алдаб сотади. 3....

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Лаззатларни кесувчи (ўлим)ни кўпроқ эслаб туринглар» дея марҳамат қилганлар (Имом Термизий ривояти). Ва яна, Расулуллоҳ соллаллоҳуалайҳи васалламнинг аёллари Умму Ҳабиба розияллоҳу анҳумо: Расулуллоҳ соллаллоҳу алйҳи васалламнинг «Аллоҳга ва охират кунига ишонган аёлнинг ўлик учун 3 кундан ортиқ аза тутиши ҳаромдир, фақат ўлган эри учун 4 ой 10 кун аза тутади» деганларини эшитдим дегандилар (Имом Бухорий ривояти). Аллоҳ таоло Ислом динини мукаммал қилиб нозил қилган. Инсонларнинг ҳар бир ҳолатлари ҳақида бу динда мукаммал кўрсатмалар бор, ҳатто бу фоний дунёда сўнги манзилга томон бориш маросимлари, ундаги амаллар ҳақида ҳам фарзлар, суннатлар, вожиблар келган, инсон уларни билмоғи зарурдир. Бунда эса аёллар ҳам тенг ҳисобланиб, аёллар ўзларига хос масалаларга эътибор бермоқлари шарт. Айниқса бугунги кунга келиб аёллар орасида жаноза масалаларида турли бидъатлар кўпайган даврда. Юқоридаги ҳадислардан кўринадики, аза нафақат аёл учун балки эркаклар учун ҳам 3 кундир. Аммо бугунга келиб юртимизнинг баъзи ҳудудларида аза маросимлари шунчалар чўзилиб кетдики, натижа ўлик эгалари умрларини аза маросими учун олган қарзларини тўлаш билан ўтказадилар. Аввало ўлим, маййитни ювиш, кафанлаш ва аза маросимларининг исломдаги меъёрини ёритиб ўтамиз. Ўлим олди ва ўлимдан сўнг маййитнинг яқинлари қиладиган амаллар қуйидагилар: Ўлими яқинлашган кишининг ҳолати –  кишининг икки оёғи заифлашади, бурни бироз қийшаяди, юзинг териси чўзилиб икки чаккаси пасаяди. Агар кишида шу ҳолатлар пайдо бўлса, ёнидаги киши суннатга мувофиқ уни ўнг томони ила ётқизиб қўйиш керак. Бунда унинг юзини қибла томон буриш ихтиёр қилинган бўлади. Бунга далил Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васаллам Байтуллоҳ тўғрисида: «Байтул Ҳаром тирик ва ўлим ҳолатингиздаги қиблангиздир» деганлари (Абу Довуд ривояти). Агар қиблага юзлантиролмаса, оёғини қиблага қилиб қўяди, чалқанча ҳолда ётқизиб, Калималарни қайтариб туради. Ва яна Ёсин сураси ўқиб турилса осон бўлади. Агар жон берса кўзларини юмиб, икки оёғини бўйлаб қўяди, сўнгра дуо қилади. Энг машҳур дуо: «Аллоҳумма яссир аълайҳи амроҳу, ва саҳҳил алайҳи ма баъдуҳу ва асъидҳу би-лиқоика, важаъл ма хорожа алайҳи хойром-мимма хорожа анҳу». Мўминнинг маййит устида 4 та ҳақи бор: маййитни ювиш, кафанлаш, жаноза ўқиш ва дафн қилиш. Маййитни ювишда: бу фарзи кифоя амалдир, агар маййитни ювишга сув топилмаса таяммум қилдирилади. Маййит одамлардан ҳоли жойда сақланади. Аёл кишини аёллар, эр кишини эркаклар ювишади. Ҳаттоки эр ўз аёлини юволмайди, чунки никоҳ ақди узилади, аммо аёл ўз эрини юволади, чунки идда ҳақи бўлгани учун. Маййитни ювувчи киши оқил ва балоғатга етган бўлиши шарт. Шу билан бирга ювувчи киши солиҳ, тақводор, ишончли, жаноза ва ўлим ҳақида яхши биладиган бўлиши керак. Ювишдан аввал фарзи кифоя, деб ният қилмоғи лозим. Ювувчи маййитни эҳтиётлаб, авратларини кўрмаслик учун устига мато ташлаб кийимларини шу ҳолда ечиб олади ва ювишга мўлжалланган тахтага олади. Ювувчи маййитни авратларига қараши жоиз эмас, бунга далил Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васаллам ҳазрати Али розияллоҳу анҳуга: «Сонингни бировга кўрсатма ҳамда тирикнинг ҳам, ўликнинг ҳам сонига қарама» деганларидир (Имом Аҳмад ривояти). Яна ювувчи маййитнинг айбларини ҳеч кимга айтмас даражада омонатли бўлади. Ювишни вожиб қилувчи шартлар: -Маййит мусулмон бўлмоғи, -Маййит тирик туғилганлиги маълум бўлмоғи. Чунки ўлик ва чала туғилган чақалоқлар устида сув қуйиб бир матога ўраб дафн этилади, лекин ювиб жаноза ўқилмайди. -Маййитнинг жасади бутун бўлмоғи лозим, акс ҳолда, кўпроқ қисми ёки ярми боши билан бирга бўлиши керак. -Агар киши сувда...