Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим. Ислом тарихига назар солган киши, унинг талотум кечмиши оралаб бу кунларимизга қадар зимистонларни чароғон этиб турган лак-лак зиё соҳибларини кўриши мумкин. Уларнинг зиёлари кўкдаги қуёш нуридан кўра ҳароратлироқ, тундаги бадр ой ҳайбатидан кўра шарафлироқ, заколари хориқа, фатонатлари муҳташам, маноқиблари залворлидир. Буюк шахсиятларни таниш, келажак авлод учун уларни танитиш миллат қадрининг юксалишига туртки, уммат кимлардан ўрнак олиши лозимлигини белгилаб берувчи маёқдир. Агар конлардан тиллолар чиқмаганида эди, инсонлар ҳаётларини таҳликага қўйиб, тоғларни титкилашмасди. Тиллонинг қадрини билмаган киши учун эса тошни ҳам тилло нархига сотиб юбориши мумкин. Шунинг учун аслдан сохтани ажратиб қўйиш ўта муҳим вазифадир. Зотан зар қадрини заргар, гул ифорига булбул етар.Асл исми Қозий Абу Бакр Муҳаммад ибн Тийб ибн Муҳаммад ибн Жаъфар ибн Қосим ибн Боқиллоний бўлиб, уч юз ўттиз саккизинчи ҳижрий санада Басрада дунёга келди. (Милодий тўққиз юз эллигинчи санага тўғри келади). Кейин Боғдодга кўчиб келиб, шу ерда яшаб қолди. Хатиб Боғдодий раҳимаҳуллоҳ айтади: «Унинг сафарда ҳам, муқимда ҳам ҳар кечалик вирди йигирма тарвиҳа намоз бўларди. Бу намозни ўқиб бўлгач ўттиз беш варақ нарса ёзарди. Тонг отгач эса ёзганларини баъзи шогирдларига бериб ўқитар ва айрим иловаларни киритарди». Ибн Асокир раҳимаҳуллоҳ «Табйин кизбил муфтарий»да бу зотни мақтаб айтади: «Калом илмида одамларнинг энг маърифатлиси, хотирада энг яхшиси, тили ўта равон, иборалари жуда саҳиҳ ва ифода қилиш қобилияти ниҳоятда юксак эди». Имом Заҳабий раҳимаҳуллоҳ «Сияр»да айтади: «Имом, аллома, мутакаллимларнинг нодири, усулийларнинг пешвоси Қозий Абу Бакр Муҳаммад ибн Тийб ибн Муҳаммад ибн Жаъфар ибн Қосим Басрий Боғдодий ибн Боқиллоний бир қанча таснифотлар соҳибидир. Унинг фаҳми ва закоси зарбулмасал бўлган». Қозий Иёз раҳимаҳуллоҳ «Табақотул Моликийя»да: «У (Боқиллоний) «Суннат қиличи ва уммат лисони» дея лақабланган, аҳли ҳадис тилида гапирадиган, Абул Ҳасан Ашъарий роҳимаҳуллоҳнинг йўлидаги зот бўлиб ўз вақтида Моликийларнинг риёсати у кишида якун топганди. Басра жомеъсида жуда катта илмий халқаси мавжуд эди», деган. Имом Заҳабий роҳимаҳуллоҳ бу зотнинг Имом Ашъарий мазҳабига кучли таъсири бўлганини алоҳида таъкидлаган ва: «Калом илмини Ашъарийнинг соҳибларидан олган, мўътазила, рофиза ва мушаббаҳаларга қарши ҳудди қилич каби эди», дея таърифлаган. Алий ибн Муҳаммад айтади: «Абу Бакр Боқиллоний уламолар орасидаги хилоф масалаларнинг барчасини ёддан ёзарди. Ҳар қандай уламо мухолифларнинг китобларига мурожаат қилишга эҳтиёж сезади. Аммо Боқиллоний буларнинг барчасини ёддан ёзарди ва зеҳнига суяниб хилофий масалаларнинг баёнида бирорта китобга мурожаат қилмасди». Абул Фараж раҳимаҳуллоҳ айтади: «Абу Бакр Хоразмийнинг шундай деяётганини эшитдим: «Боғдоднинг ҳамма мусаннифлари ўз таснифотларида уламоларнинг китобларидан кўчирарди. Аммо Боқиллоний эса маълумотларни ёддан ёзарди. Унинг кўкси барча инсонларнинг илмини сиғдира олганди». Боқиллоний раҳимаҳуллоҳ Боғдодда ҳадис илмини Абу Бакр ибн Молик, Абу Муҳаммад ибн Мосий ва Аҳмад Ҳусайн ибн Алий Найсобурийлар каби алломалардан олди. Аллоҳ уларни раҳмат қилган бўлсин! Калом илмини эса Имом Ашъарий раҳимаҳуллоҳнинг соҳиби Ибн Мужоҳид Тоий раҳимаҳуллоҳдан ўрганди. Ўз даврида Боқиллоний жуда кўп илмий мунозаралар, жонли баҳсларда иштирок ҳам этарди. Боғдод амири у кишини Румга насоролар билан баҳс учун жўнатади. Ийсо алайҳис салом Аллоҳнинг ўғли, Марям эса Унинг хотини дейдиган масиҳийлар билан айнан шу мавзуда баҳс қилгани боради. Рум подшоҳи насоро роҳибларини йиғиб, Боғдоддан мусулмонларнинг жуда кучли олими келаётганини, у билан баҳс қилиш лозимлигини айтиб, саройда очиқ баҳс ташкил қилади. Боқиллоний саройга кириб, барча билан самимий саломлашади...
Абу Али ибн Сино шарқда “Шайхур-раис” (Шайхларнинг раиси) деб аталса, ғарбда “Авиценна” номи билан машҳур. У милодий 980 йилнинг август ойида Бухоро яқинидаги Афшона қишлоғида дунёга келган. Ибн Сино 16 ёшдаёқ машҳур табиб бўлиб танилди. IХ аср охири ва Х асрнинг бошларида жаҳон маданияти ва маърифатининг йирик марказларидан бири Гурганжда (ҳозирги кўҳна Урганч) Маъмун сулоласи (995-1017) Хоразмни равнақ топтириш мақсадида тинимсиз ҳаракат қилди. Хоразмшоҳлар сомонийлар, қорахонийлар ва ғазнавийларнинг хуружларига қарамасдан маърифатпарвар олимларга ҳомийлик қилди. Шу йўсинда бухоролик ёш олим Ибн Сино ҳам Гурганжда фаолият юрита бошлади. Бу вақтда у эндигина 25 ёшни қаршилаган эди. Вақтлар ўтиши билан, маълум сабабларга кўра, Хуросон ҳукмдори Султон Маҳмуд Хоразмдаги олимларни Ғазнага юборишни талаб қилади. Ғазнавийлар ҳукмдорига куёв бўлишига қарамасдан Абул Аббос Маъмун ибн Маъмун унга рад жавобини беради. 1017 йилда Султон Маҳмуд Хоразмни эгаллагач, “Байтул Ҳикма“ олимларининг аксариятини Ғазнага олиб кетган ва улар сафида Ибн Сино ҳамда унинг дўсти Абу Райҳон Беруний ҳам бор эди. Ибн Сино ХI асрнинг буюк алломалари жамланган Маъмун академиясида етти йил давомида илмий изланишлар олиб борди. “Тиб қонунлари“ китоби учун бебаҳо материаллар тўплади, жарроҳлик операциялари ўтказди. Касаллик ва унинг келиб чиқиш сабабларини таҳлил қилишни йўлга қўйди ва ҳар бир касаллик муҳит, шароит, овқатланиш ва тананинг ўзига хос хусусияти, организмнинг ташқи таъсирга муносабати каби омиллар билан узвий боғлиқлигини исботлаб берди. Ибн Сино асарларининг умумий сони 450 дан ошади, бироқ бизгача фақат 160 га яқин асари етиб келган. Унинг, айниқса, “Тиб қонунлари“ асари ХII асрдаёқ лотин тилига таржима қилиниб, 800 йил давомида Ғарб мамлакатлари университетларида асосий қўлланма бўлиб келган ва ҳозир ҳам бир қанча тиббий ўқув юртларида ўрганилади. Устози Хаммор маслаҳати билан “Инсоннинг яратилиши ва аъзоларининг тузилиши“, “Тутқаноқ касаллиги ҳақида“, “Қариликда соғлом яшаш ҳақида“ каби китобларини ёзди. Абу Али ибн Сино жисмонан ўта бақувват инсон бўлса-да, муҳожирликдаги қўнимсиз ҳаёти ва тинимсиз машаққатли меҳнати оқибатида ўз саломатлигига етарли даражада эътибор бера олмаган. Натижада, у қўланж касаллиги билан оғриб, 1037 йилда 57 ёшида Ҳамадон шаҳрида дунёдан кўз юмди. 2005 йилда жаҳон илм-фани хазинасига бемисл ҳисса қўшган улуғ бобомиз Абу Али ибн Синонинг 1025 йиллик юбилейи Ўзбекистонда кенг нишонланди. “Ҳадис ва ислом тарихи фанлари” кафедраси ўқитувчиси Пўлатхон Каттаев 411
16 февраль куни Ўзбекистон мусулмонлари идораси тасарруфидаги Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институтида Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази раҳбарининг институт талабалари билан учрашуви бўлиб ўтди. Тошкент Ислом институти талабаларига Ислом цивилизацияси маркази лойиҳаси тақдим қилинди. Хусусан Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ташаббуси билан барпо этилаётган ушбу марказ олдига қўйилган мақсад ва вазифаларнинг марказ биноси маҳобатига мос экани, буюк аждодлардан қолган бой илмий-маънавий меросни сақлаш, ўрганиш ва тарғиб қилиш келажакда Ислом дини тарихи, унинг асл тинчлик, эзгулик, инсонийлик ва бунёдкорлик ҳамда юксак ахлоқдан иборат моҳиятини жамият аъзоларига етказиб бера олишга қодир бўлган мутахассисларни шакллантиришни тақозо қилиши талабаларга тушунтириб берилди. Ислом дини илмлари, араб, форс, инглиз ва рус тилларини пухта эгаллаган, миллий ва диний қадриятларимиз асосида шаклланган одоблилик, интилувчанлик, ватанпарварлик каби юксак фазилатларга эга ёш мутахассислар келажакда, албатта, Ислом цивилизацияси марказида фаолият олиб боришлари мумкинлиги қайд этилди. Учрашув самимий, очиқ суҳбат тарзида ўтди. Талабалар ўзларини қизиқтирган саволларга жавоб олдилар ҳамда устозлар билан фикр алмашдилар. 323
