Abdurahmon Jomiy (1414–1492) fors-tojik adabiyotining eng yirik namoyandalaridan biri bo‘lib, uning adabiy merosi Sharq adabiyoti va tasavvuf falsafasida muhim o‘rin egallaydi. U o‘zining nafis she’riyati, chuqur ma’rifiy asarlari va tasavvufiy qarashlari bilan Temuriylar davrida adabiyot va madaniyatning gullab-yashnashiga katta hissa qo‘shgan.
Abdurahmon Jomiy 1414-yilda Xurosonning Jom shahrida tug‘ilgan. Uning to‘liq ismi Nuriddin Abdurahmon ibn Ahmad Jomiy bo‘lib, “Jomiy” taxallusi tug‘ilgan shahri bilan bog‘liq. Uning ma’rifat yo‘lida ustozlari orasida mashhur olimlar va tasavvufiy shayxlar bo‘lgan. Jomiy ilk ta’limni o‘z yurtida olib, so‘ngra Samarqand va Hirot shaharlarida davom ettirgan. U, ayniqsa, Naqshbandiya tariqati g‘oyalariga qiziqib, bu tariqatning ko‘zga ko‘ringan vakili bo‘lgan.
Jomiyning ijodida lirika va dostonchilik muhim o‘rin tutadi. U g‘azal, ruboiy, qasida va masnaviy janrlarida ijod qilib, axloqiy va tasavvufiy mavzularni yoritgan. Uning asarlari Naqshbandiya tariqati g‘oyalari ta’sirida shakllangan bo‘lib, ularda ilohiy ishq va ma’naviy poklik g‘oyalari yetakchi o‘rin tutadi.
Uning eng muhim asarlaridan biri “Haft Avrang”(هفت اورنگ) (Yetti taxt) bo‘lib, bu to‘plam yettita dostonni o‘z ichiga oladi:
- “Salomon va Absal” (سلامان و ابسال) – Bu ishqiy-falsafiy doston Solom va Absalning ramziy qahramonlari orqali insonning ilohiy ishq va hayotdagi maqsadi haqida hikoya qiladi.
- “Yusuf va Zulayxo” (يوسف و زليخا) – Bu asar Qur’on qissasi asosida yozilgan bo‘lib, ishq va sadoqatni madh etuvchi asar. Asarda Yusufning Zulayxoga bo‘lgan ishqi hamda uning sabr-toqatli va sodiqligi tasvirlangan.
- “Layli va Majnun” (ليلي و مجنون) – Bu doston Nizomiy va Amir Xusrav an’analarini davom ettirgan mashhur ishqiy qissa bo‘lib, Layli va Majnunning fojiali ishqi haqida hikoya qiladi.
- “Xiradnomai Iskandariy” (خردنامهٔ اسکندری) – Iskandar Zulqarnayn haqidagi falsafiy doston bo‘lib, unda hikmat va donolik haqidagi fikrlar yoritilgan.
- “Tuhfatul-ahror” (تحفة الاحرار) – Bu asar axloqiy-tasavvufiy doston bo‘lib, unda insonning ma’naviy tarbiyasi va poklik haqida so‘z yuritiladi.
- “Silsilatuz-zahab” (سلسلة الذهب, “Oltin zanjir”) – Bu doston inson kamoloti va ruhiy poklikni yoritib beradi.
- “Subhatul-abror” (سبحة الابرار) – Bu doston ma’naviy tarbiya va axloq haqidagi asar bo‘lib, unda insonning ruhiy kamoloti va ma’naviy pokligi yoritilgan.
Jomiy faqat shoir emas, balki yirik olim va mutafakkir ham bo‘lgan. Uning nasriy asarlari tasavvuf, axloq, mantiq va falsafa sohalarini qamrab oladi. Eng mashhur nasriy asarlaridan biri “Bahoriston” bo‘lib, u Sa’diyning “Guliston” asari uslubida yozilgan. Bu asar axloqiy va didaktik hikoyatlardan iborat bo‘lib, odob, insoniylik va donishmandlikni targ‘ib qiladi.
Shuningdek, u “Nafahat-ul-uns” asarida mashhur tasavvufiy shaxslar hayoti va ularning ta’limotlari haqida yozgan. Bu asar tasavvuf tarixi bo‘yicha muhim manbalardan biri hisoblanadi. “Nafahat-ul-uns” tasavvufiy murshidlarning hayoti, ularning tasavvufiy ta’limoti va amaliyoti haqida to‘liq ma’lumot beradi. Bu asar orqali Jomiy Naqshbandiya tariqatining ko‘zga ko‘ringan vakillari va ularning ta’limotlarini o‘quvchilarga yetkazadi.
Jomiyning tasavvufiy falsafasi ilohiy ishq va ma’naviy poklik g‘oyalariga asoslanadi. Uning asarlarida ilohiy ishqning inson hayotidagi o‘rni, ma’naviy tarbiya va ruhiy kamolot haqida chuqur fikrlar yoritilgan. Jomiy Naqshbandiya tariqatining asosiy g‘oyalari va tamoyillarini o‘z asarlarida keng yoritib bergan.
Bu tariqatning asosiy tamoyillaridan biri bo‘lgan “xush dar dam” (hozirlik) tamoyili Jomiyning tasavvufiy qarashlarida muhim o‘rin tutadi. Bu tamoyilga ko‘ra, har bir nafasda Allohning yodida bo‘lish va uni doimo his qilish muhimdir.
Jomiy asarlarida nafis badiiy til va uslubning yuqori darajada ekani kuzatiladi. U o‘z asarlarida nozik obrazlar, ramzlar va tashbehlar orqali chuqur falsafiy va axloqiy mavzularni yoritgan. Uning g‘azal va ruboiylarida ilohiy ishqning nozik qirralari, insonning ichki kechinmalari va ruhiy holati tasvirlangan. Jomiyning asarlarida saodat va baxtiyorlik, sabr-toqat va poklik kabi mavzular yetakchi o‘rin tutadi.
Jomiyning adabiy merosi nafaqat o‘z davrida, balki keyingi asrlarda ham katta ta’sir ko‘rsatgan. Uning asarlari Sharq adabiyotida yuksak o‘rin egallagan va ko‘plab shoirlar va adiblar uchun ilhom manbai bo‘lgan. Jomiyning asarlarida yoritilgan ilohiy ishq va ma’naviy poklik g‘oyalari keyingi asrlar shoirlari va tasavvufiy mutafakkirlari tomonidan ham davom ettirilgan.
Abdurahmon Jomiyning adabiy merosi Sharq adabiyoti va tasavvuf falsafasida katta o‘rin egallaydi. Uning asarlari nafaqat nafis badiiy til va uslubga ega, balki chuqur falsafiy va axloqiy ma’noga ham ega. Jomiyning ijodi orqali nafaqat ishqiy va falsafiy mavzular yoritilgan, balki inson ruhiy kamoloti va ma’naviy pokligi targ‘ib etilgan. Shu sababli, u Sharq adabiyotining eng yuksak cho‘qqilaridan biri hisoblanadi.
Bexruz UXTAMOV,
TII 401-guruh talabasi
