XX asr boshlarida Markaziy Osiyo — ayniqsa, Turkiston xalqlari uchun og‘ir sinovlar davri bo‘ldi. Shu murakkab davrda millatni uyg‘otish, ongini yangilash va uni ilm-ma’rifatga chorlashdek og‘ir mas’uliyatni o‘z zimmasiga olgan jadid ziyolilari sahnaga chiqdi. Mahmudxo‘ja Behbudiy ana shu tarixiy shaxslar orasida yetakchi arbob bo‘lib, o‘zining diniy, siyosiy va pedagogik qarashlari bilan ma’rifatparvarlik tarixiga chuqur iz qoldirdi. Uning yozgan asarlari ichida “Muxtasar tarixi islom” nomli risolasi muhim diniy-ma’naviy manba sifatida ajralib turadi.
Bu risola xalqni islom dini tarixidan xabardor qilish, ularning diniy tafakkurini uyg‘otish, milliy o‘zlikni anglashga xizmat qilish kabi maqsadlarda yozilgan bo‘lib, u jadidlar diniy-ma’rifiy harakatining g‘oyaviy timsoli hisoblanadi.
“Muxtasar tarixi islom” asarining yozilishiga bir nechta muhim ijtimoiy va mafkuraviy sabablar turtki bo‘lgan:
O‘sha davrda aksar musulmonlar diniy tarixdan bexabar edilar. Ular faqatgina Qur’onni tilovat qilish, ibodatlarni bajonidil ado etish bilan diniy bilim egasi bo‘ldim deb o‘ylashar, ammo diniy bilimning mohiyati — tarixiy saboq, axloqiy asos, tafakkur — ular uchun yot edi. Behbudiy esa xalqni tarix orqali tarbiyalash, Payg‘ambar hayotidan ibrat olish, ilk musulmonlar jasorati orqali g‘urur uyg‘otishni maqsad qilgan.
Diniy manbalar arab va fors tillarida bo‘lganligi sababli, ko‘p hollarda ularni oddiy xalq tushunmas edi. Behbudiy esa diniy tarixni ona tilida, soddalashtirilgan shaklda yozib, har kim o‘qib tushunadigan darajada bayon etishga harakat qilgan.
Rossiya imperiyasi mustamlakachilik mafkurasi orqali musulmonlarni johil, orqada qolgan, taraqqiyotdan uzoq ko‘rsatishga urinar edi. Behbudiy esa islom tarixining buyukligini, islom ilm-fan, axloq va adolat dini ekanini, musulmonlarning ilg‘or tamaddun barpo etganini eslatib, milliy-diniy iftixorni tiklashga harakat qiladi.
“Muxtasar tarixi islom” — nomidan ayonki, qisqacha islom tarixi bayon qilingan asar bo‘lsa-da, u o‘z zamirida keng va chuqur ma’lumotlar, ibratli voqealar va tarbiyaviy g‘oyalarni mujassam etgan.
Risola boshida islomdan avvalgi arab jamiyati haqida ma’lumot beriladi. Unda savodsizlik, kuchli ijtimoiy tabaqalanish tasvirlanadi. Behbudiy bu voqealarni bayon etar ekan, ularni zamonaviy o‘quvchiga tanqidiy tafakkur bilan ko‘rsatadi: islom aynan ana shu zulmatga nisbatan yorug‘lik sifatida nozil bo‘lganini isbotlaydi.
Asarning markaziy bo‘limida Payg‘ambarimiz Muhammad (sollallohu alayhi va sallam)ning hayoti yoritiladi:
- tug‘ilishi va nasabi;
- vahiy kelishi;
- Makka davrida islomni yoyishdagi mashaqqatlari;
- hijrat voqeasi;
- Madina davridagi siyosiy-ijtimoiy faoliyat va mo‘min jamiyat barpo etilishi;
- Haybar, Badr, Uhud janglari;
- Hudaybiya sulhi va Makkaning fath etilishi;
- Payg‘ambarimizning oxirgi va’zlari.
Bu bo‘limda Behbudiy Payg‘ambar (sollallohu alayhi va sallam)ning shaxsiy fazilatlarini, sabr-toqat, kechirimlilik, rahm-shafqat, adolatparvarlik kabi fazilatlarini yosh avlodga namuna sifatida ko‘rsatadi.
Behbudiy Abu Bakr, Umar, Usmon va Ali (roziyallohu anhum) davridagi siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy hayotni qisqacha, ammo mohiyatli tarzda tasvirlaydi. U bu davrda:
- islom hududlarining kengayishi;
- ilm-fan rivoji;
- davlat tizimining shakllanishi haqida ma’lumot beradi.
Behbudiy bu bob orqali islomning madaniy, iqtisodiy salohiyatini tarixiy asosda ko‘rsatadi.
Behbudiy risolani ilmiy uslubda yozgan. U diniy terminologiyani minimal darajada ishlatadi va har qanday o‘quvchi uchun tushunarli tilda bayon qiladi. U murakkab tafsiriy muhokamalardan chetlashadi, tarixiy voqealarni izchillik bilan bayon etadi, har bir bob oxirida tarbiyaviy xulosalar chiqaradi, o‘quvchini fikrlashga, o‘rganishga, anglashga undaydi.
Shuningdek, risolada oyatlar, hadislar va tarixiy manbalardan mo’tadil tarzda foydalanilgan. Behbudiy manbalarga tayanadi, lekin bahsli fiqhiy masalalarni chetlab o‘tadi — bu esa uning maqsadi diniy bahs emas, balki diniy ongni uyg‘otish ekanidan dalolat beradi.
Asar orqali ilk bor o‘zbek tilida islom tarixi oddiy o‘quvchiga tushunarli, ixcham va izchil tarzda yetkaziladi. Bu esa diniy bilimlarni jamiyatga kirib borishiga imkon yaratdi.
Behbudiy musulmonlarga o‘z dinidan faxrlanish, tarixdagi buyuk allomalardan ibrat olish zarurligini uqtiradi. Bu esa ularning g‘ururini, ma’naviy immunitetini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Mahmudxo‘ja Behbudiy tomonidan yozilgan “Muxtasar tarixi islom” asari o‘zbek diniy-ma’naviy tafakkuri tarixida muhim o‘ringa ega bo‘lgan noyob manbadir. Risola o‘zining ixchamligi, xalqchil tili, tarixiy asoslanganligi, diniy va tarbiyaviy mohiyati bilan jadidlar maqsadiga — millatni uyg‘otish, ilmli, tafakkurli, vatanparvar avlod tarbiyalashga xizmat qiladi. Bugungi kunda ham bu asar nafaqat tarixiy manba sifatida, balki yoshlar tarbiyasida, diniy-ma’rifiy o‘quv dasturlarida dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Shunday qilib, “Muxtasar tarixi islom” — bu faqat risola emas, balki din, ma’rifat va millat uyg‘onishining uyg‘un mujassamidir.
Yoshlar bilan ishlash,
ma’naviyat va ma’rifat bo‘limi boshlig‘i
B.PARPIYEV
