Аллоҳ таоло қуръони каримда марҳамат қилади:  يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ Эй, имон келтирганлар! Аллоҳнинг сизларга берган неъматини эслангиз! (Аҳзоб сураси 9 оят).  Аллоҳ таолонинг неъматларини ичида энг улуғи бу – имон неъматидир. Бу неъмат борасида тафаккур қиладиган бўлсак, банда Имони сабабли Раббисининг розилиги, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васалламнинг шафоатлари ҳамда дунё ва охират саодатига эришади. Мўмин бандаларлар учун эса Қуръони каримда жуда кўплаб башоратлар келган. Шулардан бири: الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آَمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ  رَبَّنَا وَأَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدْتَهُمْ وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آَبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ  وَقِهِمُ السَّيِّئَاتِ وَمَنْ تَقِ السَّيِّئَاتِ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ״Аршни кўтариб турадиган ва унинг атрофидаги (фаришта)лар (яккаю ягона) Парвардигорларига ҳамд билан тасбеҳ айтурлар ва Унга имон келтирурлар ҳамда имон келтирган кишиларни мағфират этишини сўрарлар: «Парвардигоро, Ўзинг раҳмат ва илм жиҳатдан барча нарсани эгаллагандирсан. Бас, тавба қилган ва йўлингга эргашган кишиларни мағфират эт ва уларни дўзах азобидан сақла! Парвардигоро, уларни ҳам, уларнинг ота-боболари, жуфти ҳалоллари ва зурриётлари орасидаги солиҳ бўлган кишиларни ҳам Ўзинг уларга ваъда қилган мангу (жаннат) боғларига дохил қилгин! Албатта, Сен Азиз (қудратли) ва Ҳаким (ҳикматли зот)дирсан. Ўзинг уларни барча ёмонликлардан асрагин, Кимни ўша кунда (қиёматда) ёмонликлардан асрасанг, бас, ҳақиқатан унга раҳм қилган бўласан. Мана шу улкан ютуқдир» (деб дуо қилурлар). (Ғофир сураси 7-9 оятлар). Юқоридаги ояти карималарда муқарраб фаришталарнинг биз мўмин бандалар учун истиғфор айтишлари зикр қилинмоқда. Аршни кўтариб турадиган фаришталарнинг истиғфорига сазовор бўлиш инсон учун нақадар улуғ бахт! Қуйидаги ҳикояда бошқа жонзотларнинг ҳам истиғфор айтиши зикр қилинади: Нақл қилишларича, Сулаймон алайҳиссалом денгиз соҳилида ўтирган эдилар, тўсатдан буғдой донини кўтариб, денгиз томон ўрмалаётган чумолига кўзлари тушиб қолди. Сулаймон алайҳиссалом уни сув олдига етиб боргунича диққат билан кузатдилар. Қарасалар, бир қурбақа сувдан бошини чиқариб, оғзини очди, чумоли дарҳол унга кириб олгач, денгизга шўнғиб кетдию соатлаб қолиб кетди. Сулаймон алайҳиссалом таажжубланиб, ҳайрон эдилар. Кейин қурбақа сувдан чиқди-да, оғзини очиб, чумолини қирғоққа ташлади, дон эса йўқ эди. Сулаймон алайҳиссалом чумолини чақириб, нима иш қилганини ва қаерда бўлганини сўрадилар. Чумоли айтдики: эй Аллоҳнинг пайғамбари, сиз кўриб турган бу денгиз тубида ичи ковак ҳарсанг тош бўлиб, уни ичида бир сўқир қурт бор. Аллоҳ уни ўша ерга яратиб қўйган, у егулик истаб ташқарига чиқа олмайди. Аллоҳ таоло уни ризқига мени тайинлаб қўйди, мен уни ризқини кўтариб олиб келаман, мана бу қурбақани эса мени кўтариб олиб тушиши ва чиқариб қўйиши учун бўйсундириб қўйди, уни оғзида менга сув зарар қилмайди, қурбақа оғзини тошни тешигига қўяди, мен кириб оламан, қачон ризқни ўша қуртга етказиб бергач, қайтиб қурбақани оғзига чиқиб оламан, у мени денгиздан чиқариб қўяди. Сулаймон алайҳиссалом: – Уни қандай тасбиҳ айтаётганини эшитдингми? – дедилар. Чумоли: – Ҳа, уни ноласини эшитдим, у айтар еди: “Эй, сув қаърида, тошнинг ичидаги жониворни Ўз ризқидан бебаҳра қилмаган Зот! Мўмин бандаларингни Ўз раҳматингдан бебаҳра қилма!”, деганини эшитдим, – деди. Тошкент ислом институти битирувчиси Муҳаммад Яҳёхон Муҳаммадхон ўғли Манба 471

Дунё неъматларини бизларга беҳисоб даражада бериб, ундан ҳам зиёд неъмат бўлмиш Ўз раҳматини ҳам берган, икки дунё унинг аҳли бўлганларни азиз қилган ва илмларнинг асоси, қалбларнинг покловчи Қуръон бериб биз мусулмонларни икром этган Аллоҳга ҳамд-у сано. Аллоҳнинг аҳли Қуръон аҳли, илмнинг манбаи Қуръон дея бизларга ўрнак бўлиб ҳаёти муборакларини биз умматларининг саодатига сарф этган, сўнгги кунларида ҳам умматим дея яшаб ўтган Саййидимиз муаллимимиз Муҳаммад мустафо соллаллоҳу алайҳи васалламга саловат ва саломлар бўлсин. Аллоҳ таолонинг Каломини ёдлаш улуғ неъмат ва фазилатдир. Бу ҳақида Қуръон карим оятлари ва ҳадиси шарифларда кўплаб хушхабарлар ворид бўлган. Бунга Юнус сураси 58-оятини мисол қилиб келтиришимиз мумкин. Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: Айтинг: “Аллоҳнинг фазли ва раҳмати билан, бас, (албатта), шулар сабабли (мўминлар) шодлансинлар! У тўплаган нарса (бойликлари)дан яхшироқдир”. Бу оятда Аллоҳнинг икки улуғ неъмати зикр қилинаётир. Бири фазли, яъни Ислом дини. Иккинчиси раҳмати, яъни, Қуръони карим. Ҳадиси шарифда айтиладики, “Кимгаки Аллоҳ таоло Ислом дини ва Қуръон илмини насиб этган бўлса-ю, у камбағалман деб койинса, Аллоҳ то қиёмат кунигача унинг икки кўзи ўртасига (пешонасига) фақирлик тамғасини босиб қўяр”. Ояти карима тафсири ҳақида Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу айтадилар: “Аллоҳнинг фазли –Ислом, раҳмати – сизларни Қуръон аҳлидан қилганидир”. Насоий, Ибн Можа ва Ҳоким Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Инсонлар ичида Аллоҳнинг хос бандалари бор”, дедилар. “Улар кимлар?” деб сўрадилар. У зот: “Қуръон аҳли – Аллоҳнинг аҳли ва хос бандаларидир”, деб жавоб бердилар. Мунавий: “Қуръон аҳли” Қуръонни тадаббур қилиб, унга амал қилишни лозим тутганлардир”, деган. Қуръони карим оятлари ва Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламдан ворид бўлган ҳадислардан Қуръон ҳомилларига берилган бу неъматнинг қанчалик улуғ эканини англаб олишимиз мумкин. Имом Аҳмад ва Имом Ҳокимнинг “Муснад”ларида Оиша онамиз розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: “Ким еттита узун сурани ёдласа, у олимдир”. Демак, инсон Қуръони каримни ёдлаш сабабидан олимлик даражасига кўтарилар экан. Анкабут сурасининг 49-оятида Аллоҳ таоло: “Йўқ, у (Қуръон) илм берилган зотларнинг дилларидаги аниқ оятлардир” дея марҳамат қилади. Бундан Қуръон ҳофизлари аҳли илмлардан экани маълум бўлади. Чунки илмнинг аввали Аллоҳ таолонинг Китобини ёд олиш ва уни тушунишдир. Ўтган кўплаб уламоларнинг ҳаётига назар ташласак, уларни ёшликларидан Аллоҳ таолонинг Каломини ёд олганликларини кўрамиз. Буюк бобокалонларимиздан Ибн Сино ва Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Фарғоний, Хоразмийлар ҳам бунга яққол мисол бўлади. Шунингдек, бизнинг диёр олимлари болага аввал Қуръон ёдлатишган ва илм олиш учун баъзи олимлар олдига илм талабида келганларни Қуръони каримдан қанча ёдлаганига қараб уларни қабул қилган ёки қайтарган. ИбнҲузайма: “Мен отамдан Қутайба ҳузурига боришга изн сўраган эдим, у менга: “Аввал Қуръонни ўқи, кейин изн бераман”, деди. Мен Қуръонни ёдлаганимда, у: “Энди уни намоз (Рамазон)да хатм қил”, деди. Мен бу ишни ҳам қилдим. Биз ҳайит байрамини нишонлаётганимизда отам менга изн берди”, деган. Қуръон ёдлаш билан олимлик даражасига етилади.Илм сабабидан эса ҳақлар адо этилади, сила-и раҳм қилинади ва даражалар кўтарилади. Ҳар бир ота-она фарзандига қилган дуоси ижобатига иймони комил бўлмоғи ва шу ишонч билан фарзанди ҳаққига аҳли Қуръон, аҳли илм ва Аллоҳнинг хос бандаларидан бўлсин деб дуо қилса иншаАллоҳ у фарзанд қори, ҳофиз, аҳли илм бўлиб шарафланади. Мужодала сураси 11-оятда Аллоҳ таоло яна бундай деб марҳамат қилади: “Аллоҳ сизлардан имон келтирган ва илм ато этилган зотларни (баланд) даража (мартаба)ларга кўтарур. Аллоҳ қилаётган амалларингиздан хабардордир”. Шунингдек, банда илм сабабидан Раббисини танийди. Раббисини таниган фарзанд эса ҳеч қачон харом ишга қўл урмайди, жамиятда харом ишлар бўлмас экан, бировнинг ҳаққига риоя этилар экан, у жамият, албатта, гуллаб яшнайди. Фотир сураси 28-оятда Аллоҳ таоло марҳамат қилиб айтдики: “Аллоҳдан бандалари орасида уламоларгина қўрқурлар”. Ҳа илми билангина инсон ўзлигини билади, бандалигини ҳис этади. Қуръон ўқиган киши эса Аллоҳдан доимо...

Жидол деб киши ўз қарашларини исбот қилиш мақсадида олиб борган илмий баҳсига айтилади. Ахлоқ одоб фанида қалам тебратган уламолар жидолнинг ҳукмни иккига бўлганлар. Ҳаром ва мандуб. Бу баҳс олиб борувчиларнинг ниятига қараб аниқланади. Агар тортишувчи рақибини мот қилишни қасд қилса унинг ҳукми ҳаром бўлади. Ҳатто баъзи олимлар эътиқодий мавзуларда баҳс олиб борувчининг мақсади шу бўлса у кофир бўлади, деб айтишгача борган. Абу умома ал-Боҳилий розияллоҳу анҳу Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламдан жидол ҳақида шундай деганларини ривоят қилган: ما ضل قوم بعد هدى كانوا عليه الا اوتول الجدل Ҳидоятга муяссар бўлган қавмлардан бирортаси адашиб кетмайди. Илло, тортишувга берилиб кетганлар мустасно! (Имом Термизий ривояти). Яъни, китоб ва суннатга эргашиб ҳақни топган ва тўри йўлга тушиб олган жамоа асло йўлдан оғишмайди. Лекин ўзаро тортишув, таассубга берилсагина ҳидоят йўлидан залолат сўқмоғида сарсон бўлишлари мумкин. Бугунги кундаги тортишув ва баҳсларнинг аксари қўрқмасдан шу ҳукмни бериш мумкин. Ўз мазҳаби, эътиқоди, маслаги ва сулукини майдонга олиб чиқиш ва майдонда собит ушлаш мақсадида ҳеч нарсадан тап тортмасдан тортишувчилар кўпайиб кетди. Айниқса ижтимоий тармоқлар учун жуда қулай баҳс майдони бўлиб хизмат қилмоқда. Ундай мутаассибларнинг аломатлари шуки, фаолият олиб бораётган профилларида шахсий маълумотларини қаттиқ сир тутишади. Бировларнинг фотосуратлари ортига яширинишади, бегона исм шарифлар билан ниқобланишади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, маълумотлари маавҳум бу каби шубҳали “муллалар”нинг мақсади ҳеч қачон ҳақни изҳори эмас. Улар ўз фикр ва қарашларини бошқаларга сингдиришни, уларга қарши илмий раддия бера олувчи илм аҳлларини обрўсизлантириб мот қилишни мақсада қилишади. Улар ким билан баҳс олиб борса ҳеч қачон дўстона маданий муносабатда бўлишмайди. Қаршисидаги мусулмонни душман сифатида кўришади ва шу бўйича ёндошув билан иш олиб боришади.Улар танлаган услуб худди Расулуллоҳ билан тортишув қилган мушрикларнинг услубига ўхшайди. Юқоридаги ҳадисни ривоят қилган Абу умома ал-Боҳилий розияллоҳу анҳу шундай давом этади: ثم تلا “مَا ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلاً بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُون” Кейин Аллоҳ таолонинг ушбу қавлини тиловат қилди: “Улар уни сизга фақатталашиб-тортишишучунгинамисолкелтирдилар. Зеро, улар хусуматчиқавмдирлар.(Тафсири ҳилол. Зухруф сураси / 58). Ояти каримада Аллоҳ таоло Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам билан тортишув олиб борган мушрикларни танқид қилмоқда. Мушриклар Расулимиз алайҳиссалом билан баҳс қилишса ҳеч қачон ҳақни рўёбга чиқариб унга амал қилишни қасд қилшмаган. Улар ҳамиша Расулуллоҳ билан илмий дўстона муносабатда эмас, аксинча душманона кайфиятда баҳслашишган. Агар илмий баҳс олиб борувчи одамнинг мақсади ҳақни аниқлаш, ҳидоят йўлини билиш, рост мазҳабни рўёбга чиқариш бўлса бу жоиз, балки савоблик ҳамдир. Аллоҳ таоло Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламга қуйидагича таълим берган: ادْعُ إِلِى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ Роббингиз йўлига ҳикмат ва яхши мавъиза ила даъват қилинг. Ва улар билан гўзал услубда мунозара олиб боринг.(Нахл сураси 125). Тўғри ният билан баҳс қилувчининг ёрқин аломати шуки у баҳсида доим одоб-ахлоқ меъёридан четга чиқмайди. Рақибини ҳурмат қилади, фикрини қадрлайди. Мақсади рақбини ҳаққа чорлаш, агар унинг фикри ҳақлиги исбот топса ўз фикридан воз кечиб унга эргашиш бўлади. Саҳобаи киромлар, тобеинлар, фиқҳий мазҳаблар уламолари худди шу услубда баҳс олиб борган табаррук зотлар эди. Афсус хозирги замонда улар каби юқоридаги оят таълимига амал қилувчилар жуда ҳам камайиб кетди… Авазбек МЎМИНОВ Андижон шаҳар “Чинор” жоме масжид имом хатиби 425

Ота-онаси ёки иккиснинг биридан ажраб қолган болаларнинг дили хаста, кўнгли ярим бўлади. Улар тортган дард аламини етимликни бошидан ўтказганларгина тўлиқ ҳис қила олади. Ота-онаси бағрида улғайганлар етимнинг ҳолини тушунишлари қийиндир. Етимнинг шундоғам вайрон дилини оғритиш, қалбига озор бериш жуда оғир гуноҳ саналади. Қуръони каримда етимнинг молини еганлар билиб қўйсинки, аслида улар қорнига олов ейишмоқда, деган мазмунда оят бор. Шариатимиз ота-оналаридан ажраб қолган яримкўнгил етимлар манфаатини қаттиқ ҳимоя қилади, уларга яхшилик қилганларга катта-катта ваъдалар беради. Буюк ватандошимиз Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳ Амр ибн Аббосдан қилган ривоятида ҳазрати Довуд пайғамбар алайҳиссаломнинг қуйидаги насиҳатини келтиради: كن لليتيم كالأب الرحيم و اعلم انك كما تحصد كذلك تزرع Етимга худди меҳрибон отаси каби бўл! Шуни билиб қўй, сен нима эксанг шуни ўрасан… Киши бировнинг зурриёдига ҳеч қачон ота бўлолмайди. Боланинг насаби ҳақиқий отасига мансуб бўлади. Аммо, бировнинг боласини тарбиясига олган ота уни ўгайситмаслиги керак, ўз болалридан айирмаслиги лозим. Етимга худди унинг отасидек меҳрибон бўлиши шарт. Етимни ўз боласидек кўриб парваришлаган одам охиратда ҳам бу дунёда ҳам Аллоҳдан фақат яхшилик олади. Етимга озор берганлар эса, Аллоҳнинг азобига гирифтор бўлади. Жамиятимизда шундай эркаклар бор: аввалги турмушидан ажраб, бирорта болалик аёлга уйланган. Аёлнинг аввалги эридан бўлган боласини шунақанги жеркиб муомала қиладиларки, ҳалиги етим болага айтилган гапни эшитиб сизнинг дилингиз вайрон бўлиб, кўзингиздан дувиллаб ёш келади. Аллоҳ ислоҳ қилсин.Ҳа, орамизда ўшандай оилалар кам эмас, афсус… Жаноби Пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи ва саллам бир ҳадисларида шундай деганлар: خير بيت فى المسلمين بيت فيه يتيم يحسن اليه و شر بيت فى المسلمين بيت فيه يتيم يساء اليه انا و كافل اليتيم فى الجنة كهاتين يشير باصبعيه Мусулмонлар орасида энг яхши хонадон шуки, унда етим бор ва унга яхши муомала қилинади. Мусулмонлар орасида энг ёмон хонадон шуки унда етимга ёмонлик қилинади. Мен ва етимни кафилликка олган одам жаннатда (икки бармоғи билан ишора қилиб) мана бундай бўламиз. (Адаб ал-муфрад / 137). Демак, мусулмонлар орасида “энг яхши хонадон” номинацияси бўйича танлов эълон қилинса, бунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам белгилаб берган мезонга кўра етим асраб унга яхшилик қилувчи хонадон эгалари ғолиб бўлар экан. Етимга яхши муносабатда бўлмаганлар эса мусулмонлар жамиятида “энг ёмон хонадон” деб тамғаланар экан. Азиз мусулмон дўстим! Хонадонингизда отаси ё онасидан айрилган етим парваришлаётган бўлсангиз, билингки, аслида бу сиз учун жаннатни қўлга киритиш имкониятидир! Уни қўлдан бой берманг! Етимга ширинсўз бўлинг, унга худди ўз отасидаек меҳрибон бўлинг! Қалби вайрон етмга Аллоҳнинг раҳми келади, сиз унга бераҳмлик қилманг! Авазбек МЎМИНОВ Андижон шаҳар “Чинор” жоме масжид имом хатиби   552

Муҳаммад ибн Куносадан ривоят қилинади: «Зарр ибн Умар Ҳамадоний тўсатдан вафот этиб қолди. Буни эшитган қариндошлари Заррнинг отаси олдига уввос солиб йиғлаб келишди. Ота ўзи маҳзун бўлса-да, қариндошларни сабрли бўлишга чақириб, «Сизларга нима бўлди? Ўғлимнинг жонини олган Аллоҳга шикоят қиляпсизларми?» деди. Улар: «Ҳа, Аллоҳга қасамки, биз зулм кўрмадик, озор кўрмадик, бизга ноҳақлик қилинмади, ортиқча нарса сўралмади. Аллоҳ таолога ҳеч қандай шикоятимиз йўқ» деб, ўзларини босиб олишди. Жаноза ўқилиб, маййит тобутда одамларнинг елкалари узра қабристон томон йўл олди. Отаси жасадни қабрга қўяркан, ўғли билан шундай видолашди: «Ўғлим, Аллоҳ сенга раҳм қилсин. Аллоҳга қасам, сен менга яхшилик қилар эдинг, мени яхши кўрардинг. Шунинг учун аҳволингдан кўп хавотирланмаяпман. Бизга Аллоҳ таолонинг Ўзи кифоя, бизни ташлаб қўймайди. Сен кетиб, азиз ҳам бўлмадик, хор ҳам бўлмадик. Мен сенинг вафотингни эмас, охиратдаги ҳолингни ўйлаб кўпроқ қайғуряпман. Эй Зарр, охират қўрқинчи бўлмаганда, сенинг ўрнингда бўлишни орзу қилган бўлардим!». Кейин Роббул оламинга илтижо билан шундай дуо қилди: «Аллоҳим, ўғлим Заррнинг вафоти билан берган мусибатингга сабр қилсам, савоб ваъда қилгансан. Аллоҳим, ўғлим Заррга салавот ва раҳматинг бўлсин! Аллоҳим, ўғлим учун берадиган ажрингни силаи раҳм ўлароқ унга бераман. Уни ёмон бандаларинг қаторида кўрмагин. Унинг гуноҳларини кечиргин, чунки Сен унга мендан ҳам меҳрибонсан. Аллоҳим, унинг менга қилган баъзи ёмонликларини кечирдим, Сенга нисбатан қилган нотўғри ишлари бўлса, уларни кечириб, ўрнига мукофот бергин. Сен мендан сахий ва карамлисан». Ниҳоят, қабристондан чиқиб кетаётиб, ўғлининг қабрига қараб шундай деди: «Эй Зарр, сенга фойда берадиган нарсани ҳозир қилган бўлсак-да, сени қўлимиздан келганча дафн қилган бўлсак-да, барибир сени шу ерда ташлаб кетишга мажбурмиз…» “Солиҳлар гулшани” китобидан 273