Zahriddin Muhammad Bobur (14-fevral 1483-yil – 26-dekabr 1530-yil)

Zahriddin Muhammad Boburning hayoti va ijodi haqida nimalarni bilasiz?

Zahriddin Muhammad Bobur o’zbek mumtoz adabiyotining yirik vakili, buyuk shoir, tarixchi, geograf. U davlat arbobi, Boburiylar sulolasining asoschisi bolgan. Temuriy shahzoda dovyurakligi uchun yoshligidan “Bobur “(“Sher “) taxallusini olgan.

Zahriddin Muhammad Bobur 1483- yil 14- fevral kuni Andijonda tavallud topgan, Farg‘ona hukmdori Umarshayx Mirzoning o‘g‘li, Amir Temurning evarasi bo’lgan. Boburning onasi Qutlugʻ Nigor-Xonim moʻgʻul xonlaridan biri Yunusxonning qizi boʻlgan. 1494-yil otasining bevaqt o’limi sababli, oilaning katta farzandi, 12 yoshli Bobur valiahd sifatida taxtga o’tirgan. Bobur Temuriylar saltanatini saqlab qolish uchun Shayboniyxonga qarshi bir necha yil davomida kurash olib borsa-da, mamlakatda hukm surgan og’ir iqtisodiy tanglik va siyosiy parokandalik sharoitida maqsadiga erisha olmaydi. To’xtovsiz janglar sabab u Movarounnahrni tark etishga (1504-yil) majbur bo’ladi va 200-300 navkar bilan Afg’onstondagi ichki janglardan foydalanib, G’azna va Kobulni egallaydi. 1526 yilda Dehlini qo’lga kirtadi. Shu tariqa Bobur Hindistonda uch yarim asrga yaqin hukm surgan qudratli Boburiylar sulolasiga asos solidi. 1526-yil Hindistonda markazlashgan boburiylar davlatiga (jahon tarixiga “buyuk mo‘g‘ullar saltanati” bo‘lib kirgan) asos solib, Hindiston inglizlar tomonidan bosib olinishiga qadar (1848) mavjud bo‘lgan.

Zahriddin Muhammad Boburning ilmiy mehnatlari orasida “Aruz haqida risola” (1523-25) alohida o‘rin egallaydi, unda sharqiy aruz vazni ko‘rib o‘tiladi. 1521-yil islomning beshta shariat ustuni bayon etilgan falsafiy-diniy “Mubayyin” asarini yozgan.

Zahriddin Muhammad Boburning she’riy merosi ko‘pqirrali va boy. Nasriy asarlari (1519) “Qobul devoni”ga, so‘nra (1529-30) “Hind devoni”ga jamlangan. U sharq nasriy janrlarida 10 dan ziyod she’rlar yozgan. She’rlarida uning shaxsiy hayoti, atrof-muhiti va tarixiy hodisalar aks etilgan. Ulug’ shoirning she’riyatining asosini ishqiy-nasriy mazmundagi she’rlar tashkil etadi. Ulug’ shoir san’ati o‘ziga xos adabiy uslub va mahorat, turkiy tilning ifodaliroq vositalari orqali tasvirlanadi.

Uning she’rlarida o’z davrining tarixiy hodisalari, shoirning shaxsiy hayoti, atrof-muhit, insonga bo‘lgan munosabat, din, davr an’analari va axloqlari voqe’lik ila aks etgan.

Zahriddin Muhammad Boburning she’rlari – shoirning tarjimai holi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. U orqali ijodkor shoirona til orqali teran tuyg‘ularni bayon qiladi, hayotiy hodisalar to‘qnashuvi natijasida hosil bo‘lgan tashvishlarni mohirona so‘zlaydi.

Zahriddin Muhammad Bobur she’riyatining asosini ishqiy-nasriy she’rlar tashkil etadi. Ijodining asosiy qirralaridan biri, chinakam insoniy, dunyoviy, haqiqiy sevgini kuylaganligidir. Ulug’ shoir lirikasi Mir Alisher Navoiy she’riyatidan ilhomlanish bilan to‘yingan. O‘zining g‘azal va ruboiylarida u sevgi, do‘stlik, go‘zallikka intilish kabi insoniy muammolarni ko‘targan. Dunyoviy sevgini shoir insonning eng porloq unvoni sifatida tarannum etadi.

Zahriddin Muhammad Bobur oshig‘i bilan uchrashuv uchun sevgining istalgan qiyinchiliklarini yengib o‘tishga tayyorligini ta’kidlaydi. Katta samimiyat ila shoir sevgi uchun o‘zini borlig‘i bilan qurbon qilishga ham tayyorligini ifodalaydi.

Hozirda uning 119 g’azali, 209 ruboiysi, 10 dan ortiq tuyuq va qit’alari, 50 dan ortiq muammo va 60 dan ziyod farqlari aniqlangan.

Hindiston yurishlari davri (1521 yil) da Zahriddin Muhammad Bobur “Mubayyin“ asarini yozadi. Shoir nomini dunyoga mashhur qilgan shoh asar “Boburnoma“ ustidagi ijodiy ishini 1518-1519- yillarda boshlangan. Uning “Xatti Boburiy“, musiqa san’ati va harb ishlariga bag’ishlangan qator risolalari hambo’lgan. Zahriddin Muhammad Bobur o’zi e’tiqod qo’ygan Xoja Ahror Valiyning nashrida bitilgan “Volidiya“ asarini she’riy tarjima qiladi. Buyuk shoirning mohir tarjimon sifatidagi qobiliyati namoyon bo’lgan 243 baytli asar katta ijodiy ilhom bilan juda qisqa muddatda yakunlanadi.

O’zbek mumtoz adabiyotining XV asr oxiri, XVI asr boshlarida yashab ijod qilgan atoqli namoyandalardan Zahriddin Muhammad Bobur o’zining qarama-qarshilikli, murakkab va qisqa haytida anchgina asarlar yozgan bo’lsa-da, ularning hammasi bizgacha yetib kelmagan. Zahriddin Muhammad Boburning hozirgacha ilm xazinasiga kelib qo’shilgan asarlari-uncha to’liq bo’lmagan bir devoni, islom dini asoslarini ayon etuvchi “Mubayyin “nomli she’riy risolasi, “Volidiya“ atalgan tasavvurga oid bir kitobchaning nazm bilan mashhur bo’lgan alifbo jadvali va “Boburnoma“ iboratdir.

Zahriddin Muhammad Boburdan qolgan ijodiy merosning eng muhim va eng yirigi O‘rta Osiyo, Afg’onston, Hindiston va Eron xalqlari tarixi, geografiyasi, etnografiyasiga oid nodir va qimmatli ma’lumotlarni o’z ichiga olgan va o’sha davr o’zbek mumtoz adabiyoti va adabiy tilining yorqin namunasi bo’lgan “Boburnoma“ asaridir. Bu asar mazmunininng rang-barangligi, juda katta va qimmatli ma’lumotlarni o’zi olganligi, xil va uslubining go’zalligi bilan XVIII asr, ayniqsa, XIX asr sharqshunos olimlarining diqqatini o’ziga tortgan va uning turli qo’lyozma nusxalari izlana boshlagan va g’arb tillariga tarjima qilishga kirishilgan edi.

Asarning asli nomi “Boburiya“ bo’lsa-da, uni “Voqeanoma“, “ Tuziki Boburiy“, “Voqeati Boburiy“ deb atadilar, keyinchalik asar “Boburnoma“ degan nom bilan mashur bo’lib ketdi.

Bu asarning mavjud to’liq matni 1857-yilda turkolog N.I.Ilminskiy tomonidan Qozonda tipografiya yoli bilan o’zining to’rt betlik nashr uslublarini ko’rsatgan ruscha so’zboshisi bilan bosilgan. Asarni nashrga tayyorlash va dunyoga chiqarishda rus olimi N.I.Ilminskiyning zo’r faoliyat ko’rsatganini alohida qayd etish kerak.

Bu nashrda keyin 1905-yilda ingliz sharqshunslaridan biri A.Beverij xonim “Boburnoma“ning Haydarobodda (Hindistonda) topilgan bir qo’lyozmasinining faksimilesini (qo’lyozmaning ayni o’zini) sinkografiya yo’li bilan nashr etdi. Bu nusxaning qachon va kim tomonidan ko’chirilgani noma’lum. Bu ham to’liq matn bo’lsa-da, qozon bosmasiga nisbatan ba’zi tushib qolgan joylari va ayrim nuqsonlari bordir. Lekin umuman olganda har ikkala nusxa ham ayrim-ayrim nuqsonlardan xoli emasdir.

London nusxasining afzalligi shundaki, bunda A.Beverij nusxaning ayni o’zini berib juda yaxshi ish qilgan, shu bilan birga asar oxirida mukammal kishi ismlari, geografiya va qabila, urug’ nomlari ko’rsatkichi berilan va ingliz tilida o’n betlik so’zboshisi ham bor. Lekin ko’rsatkichlarni transliteratsyasiz (bir alifbo harflarini boshqa alifbo harflari bilan yozish) arab yozuvi bilan berilishi nomlarni to’g’ri o’qish masalasini qiyinlashtiradi.

Mana shu ikki mavjud nusxaga asoslanib, 1948-1949-yillarda “Boburnoma“ning ikki qismdan iborat to’liq matni bosib tarqatilgan edi. Bu nashr yangi o’zbek alifbosida, kishi va geografik nomlar korsatkichi, to’liq lug’at, ba’zi bir qisqa izoh va tarjimalar ilovasi bilan bosilgan edi.

Shundan keyin “Boburnoma“ning to’liq matni 1960-yili qayta nashrga tayyorlandi va nashr etildi.

Ilgarigi nashri kabi bu nashrga ham yuqorida zikr etilgan London va Qozon bosma nusxalari asos qilib olindi. Shu ikkala nusxaga qaytadan taqqoslanib, ikkisiga ham tanqidiy qaraldi. Birisini birisi to’ldirish yo’li bilan tuzilgan mazkur matnni anchagina mukammalashgan desa bo’ladi. Nusxalarda ma’no jihatidan farq qiladigan so’zlar kelganda, bundaylarning farq va variantlari bet ostida ko’rsatilgan. Shu jihatidan bu nashrning bet osti izohlari avvalgiga nisbatan anchagina ko’paygan edi.

Nashrni tayorlashda ayrim so’z va atamalar transkripsiyasini aniqlash masalalarida “Boburnoma“ning Anqara (Turkiya)da turkcha qilingan tarjimasi va filologiya fanlari nomzodi M.Salyening ruschaga qilgan to’liq tarjimasini ham ko’zdan kechirilgan va shular bilan moslashtirishga urinilgan edi.

Hozirgi vaqtgacha “Boburnoma“ asari dunyoning 25 dan ortiq tillariga tarjima qilingan. Kitobxonlar “Boburnoma“ asarini juda katta qiziqish bilan o’qiydi va o’zlariga kerakli bo’lgan turli xil sohalardagi manfa’tli, qimmatli hamda nodir ma’lumotlarga ega bo’ladilar.

Foydalanilgan adabiyotlar