Аллоҳнинг иродаси. Бу гапнинг маъносига эътиқод қилиш ва унинг тақозосига кўра ҳаёт кечириш мусулмончиликнинг заруриятларидан ҳисобланади. Шунга кўра, дунё ва охиратдаги биз учун фойдали ёки зарарли барча-барча нарсалар Аллоҳ таолонинг иродаси билан юзага келган деб эътиқод қиламиз. Аллоҳнинг иродаси ҳақидаги ушбу эътиқодни тўғри тушуниш кўплаб тушунмовчиликларга барҳам беради. Шу маънода уламоларнинг ушбу эътиқодимизга тааллуқли саволларга берган жавобларининг хулосалари билан танишиб чиқамиз: Савол: Банданинг гуноҳ содир этишини Аллоҳ таолонинг Ўзи хоҳлаган бўлса, кейин уни ўша гуноҳни қилгани учун жазолаши зулм эмасми? Жавоб: Аллоҳ таоло банданинг гуноҳ қилишини ирода қилиб, сўнг уни ўша қилган гуноҳи учун жазолаши зулм бўлмайди. Чунки зулм ман этилган ишни қилиш билан бўлади. Аллоҳ таолонинг ишларида эса ман этилган иш бўлмаслиги сабабли бу иш зулм ҳисобланмайди. Қолаверса, банда Аллоҳ таолонинг унга нимани ирода қилганини билиб, кейин ўша ишни қилмайди. Балки шариат талаб қилган ишларни бажаришга ва ман этган ишлардан сақланишга буюрилганини билади. Шунга кўра, бандага бериладиган жазо Аллоҳнинг иродасини амалга оширгани учун эмас, балки талаб қилинган ишларни бажармагани ва ман этилган ишни содир этгани учун берилган бўлади. Савол: Аллоҳ таоло иродасига кўра банданинг гуноҳ содир этиши аслида итоат қилиш ҳисобланмайдими? Чунки ирода қилинган нарсани бажариш, аслида, итоат қилиш бўлиб қолади-ку”. Жавоб: Агар Аллоҳ таоло бандага гуноҳ иш қилишни ман қилмаганида банданинг гуноҳ ишни содир этиши итоат қилиш бўлиб қоларди. Аллоҳ таоло эса бандани гуноҳ ишлардан ман қилган. Шунинг учун банданинг гуноҳ ишни қилиши ман қилинган ишни содир этиш саналади. Савол: Нима учун куфр ва маъсият сингари Аллоҳ таоло рози бўлмайдиган гуноҳлар ҳам Аллоҳ таолонинг иродаси билан вужудга келган дейилади?. Жавоб: Чунки “ирода” сифати рози бўлинган нарсани ҳам, рози бўлинмаган нарсани ҳам ўз ичига олади. Чунки бутун борлиқ Аллоҳ таолонинг мулки, Унинг мулкида фақат У зот хоҳлаган нарсаларгина вужудга келади. Шунинг учун яхшими, ёмонми бирор нарса У зотнинг иродасисиз вужудга келмайди. Бу масаланинг хулосаси мўътазилий фирқаси етакчиси ва Аҳли Сунна вал-Жамоа имоми орасида бўлиб ўтган баҳсда яққол намоён бўлган: Мўътазилийларнинг етакчиларидан бири бўлмиш қози Абдулжаббор Ҳамадоний вазир Соҳиб ибн Ибоднинг ҳузурига кирибди. Унинг ҳузурида Аҳли Сунна вал-Жамоа имомларидан бири бўлган Абу Исҳоқ Исфароиний ўтирган экан. У Исфароинийни кўриши билан: “Ўзи рози бўлмайдиган ишлардан пок бўлган Зотга тасбеҳ айтаман”, – деди. Исфароиний буни эшитибоқ орқасидан: “Ўзининг мулкида фақат Ўзи хоҳлаган нарсагина амалга ошадиган Зотга тасбиҳ айтаман”, – деб жавоб берди. Мўътазилий етакчиси: “Нима Аллоҳ таоло Ўзига исён қилинишини хоҳлайдими, – деди. Аҳли Сунна вал-Жамоа имоми: “Бўлмаса Аллоҳ таолога мажбурлаб исён қилинадими?”, – деди. Мўътазилий етакчиси: “Нима деб ҳисоблайсиз, Аллоҳ таоло мени ҳидоятдан тўсиб, залолатга кетишимни ирода қилган бўлса, менга яхшилик қилган бўладими ёки ёмонлик қилган бўладими”, – деди. Аҳли Сунна вал-Жамоа имоми: “Агар сизни ўз-ўзингизники бўлган нарсадан тўсган бўлса, ҳақиқатан сизга ёмонлик қилибди, аммо Ўзиники бўлган нарсадан сизни тўсган бўлса, Ўзининг нарсасини кимга хоҳласа ўшанга беради-да”, деди. Мўътазилий етакчиси каловланиб қолди. Чунки бу ҳеч қандай эътирозга ўрин қолдирмайдиган даражада нишонга аниқ урилган гап эди. Савол: “Ёмон ишлар ҳам Аллоҳ таолонинг иродасига кўра вужудга келса, Аллоҳ таоло ёмон иш содир этган бўлиб қолмайдими?”. Жавоб: “Аллоҳ таолонинг иродаси билан вужудга келган амалларнинг ёмон деб номланиши, Аллоҳ таолонинг иродасига кўра содир бўлишига нисбатан...

Тошкент шаҳри 2022 йилда «Бутунжаҳон китоб пойтахти» номига эришиш учун ариза топширмоқчи. Бу ҳақда бугун, 27 сентябрь куни Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги анжуманлар залида «Tashkent Book Fest» халқаро китоб кўргазма-ярмаркасига бағишланган матбуот анжуманида маълум қилинди. Унга кўра, БМТнинг Таълим, фан ва маданият соҳасидаги ташкилоти – UNECКO  томонидан ҳар йили жаҳоннинг турли мамлакатларида китоб, китобхонлик, китоб ноширчилиги ва бошқа йўналишларда амалга оширилаётган ишлар йиғиб борилади ва якунда энг юқори натижалар эълон қилинади. «Биз Тошкент шаҳрининг 2022 йилда «Бутунжаҳон китоб пойтахти» номига эришиши учун ариза топширмоқчимиз. 2020 йил учун эса Малайзия ариза топширган. Ҳозирда бу номга эришиши учун UNECКO томонидан сўралаётган барча талабларни бажариш йўлидан бормоқдамиз. Жумладан, шу йилнинг 2-4 октябрь кунлари бўлиб ўтадиган 1-Тошкент халқаро китоб кўргазма-ярмаркаси ҳам шу йўлда қилинаётган ишлардан биридир», дея Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси директори Умида Тешабаева. Манба: Kun.uz 154

Ҳар бир балоғатга етган ақли расо мусулмон учун дастлаб соғлом ақидани ўрганиши фарз бўлади. Шунингдек, Исломни қабул қилган кишига ҳам амалий ҳукмларни ўргатишдан олдин соғлом ақида ҳукмлари ўргатилади. Бунга Имом Муслим ривоят қилган қуйидаги ҳадис далилдир. Пайғамбаримиз соллалллоҳу алайҳи васаллам Муоз ибн Жабал розияллоҳу анҳуни Яманга юбораётганларида бундай деганлар: إِنَّكَ تَقْدَمُ عَلَى قَوْمٍ أَهْلِ كِتَابٍ فَلْيَكُنْ أَوَّل مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ عِبَادَة اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ فَإِذَا عَرَفُوا اللَّهَ فَأَخْبِرْهُمْ أَنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَيْهِمْ خَمْسَ صَلَوَاتٍ فِى يَوْمِهِمْ وَلَيْلَتِهِمْ “Сиз аҳли китоб бўлган қавмга боряпсиз, уларни аввал чақирадиган нарсангиз Аллоҳ азза ва жаллага ибодат қилиш бўлсин. Қачон Аллоҳни танисалар, Аллоҳ уларга бир кеча-кундузда беш вақт намоз фарз қилганини хабар беринг”. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ушбу ҳадисларида мусулмон киши энг аввал тўғри ақидани ўрганиши лозимлигини хабар берганлар. Соғлом ақида Ислом динининг асоси бўлгани учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам пайғамбар этиб юборилганларидан сўнг деярли ўн уч йил давомида у зотга, асосан, ақидага тааллуқли ҳукмлар ваҳий қилинган. Уламолар “Соғлом ақидани қисқача қилиб Аллоҳ таолога, фаришталарига, китобларига, пайғамбарларига, охират кунига, қадарнинг яхшиси ҳам, ёмони ҳам Аллоҳдан эканига ва ўлгандан сўнг қайта тирилишга иймон келтиришдир”, деб тушуниш мумкин, деганлар. Мазкур нарсаларга қатъий равишда ишониш соғлом ақиданинг асослари бўлиб, иймон келтириш лозим бўлган барча нарсалар мазкур асослардан келиб чиқади. Баён қилинган ушбу ақида турли замонлар ва маконлар туфайли ўзгармаган,  юборилган барча пайғамбарларда фарқланмаган ягона қатъий эътиқоддир. Соғлом ақиданинг аввали Аллоҳ таолонинг борлигига, бирлигига ва комил сифатлар билан сифатланганига иймон келтириш ҳисобланади. Мусулмон киши номусулмон кишидан “Ашҳаду ан ла илаҳа иллаллоҳ” (Аллоҳдан ўзга маъбуд йўқлигига гувоҳлик бераман) деб шаҳодат калималарини айтиши ва уларнинг тақозосига кўра ҳаёт кечириши билан ажралиб туради. Ушбу гувоҳлик бериш мусулмонликнинг асоси ҳисобланиб, мусулмон кишининг ҳамма қарашлари мазкур асос устига қурилади. Шунга кўра, соғлом ақида мўминнинг ҳаётида мислсиз аҳамиятга эгадир: соғлом ақида мўмин банда ва Аллоҳ таоло ўртасидаги алоқанинг моҳияти нимадан иборатлигини тушунтириб беради. Уламолар соғлом ақидали мусулмоннинг тасарруфи қандай бўлишига қуйидагича мисол келтирганлар. “Бир кишига дўсти маълум миқдорда маблағ бериб уни қаерларга сарфлашини тайинласа, дўсти мазкур жойларга ортиқча қийналмасдан, ичи ачишмасдан сарфлайди. Чунки унда қўлидаги маблағ тўғрисида “бу маблағ менинг шахсий молим эмас, менинг қўлимда турган омонатдир, мен уни фақатгина эгаси тайинлаган жойларга сарфловчиман холос” деган соғлом ақидаси бўлади. Шу маънода соғлом ақидали мўмин киши ўзидаги барча нарсаларни Аллоҳ таолонинг унга берган омонати деб билади. Молидан закот ё ушр ёки етим-есирларга бирор эҳсон қилар экан, ўз ёнидан бераётгандек оғриниб эмас, балки зиммасидаги омонатини адо этаётганидан хурсанд бўлиб сарфлайди. Бу эса ундаги соғлом ақиданинг самараси ҳисобланади; соғлом ақида қилинган ибдатларнинг қабул бўлишига сабаб бўлади. Чунки соғлом ақидасиз қилинган амаллар қабул бўлмайди; дунёда саодатли ҳаёт кечириш соғлом ақидага боғлиқ; соғлом ақида кишини нафси талпинаётган ҳаром ишлардан тўсиб туради; соғлом ақида кишини доимо Аллоҳ таолога ибодат қилишга чорлаб туради. Чунки эътиқодий ҳукмлар ва амалий ҳукмлар пойдевор ва унинг устига қурилган бинодек бир-бирига чамбарчас боғлиқдир. Шунинг учун ҳам эътиқодий ҳукмларга қалб боғланмасдан туриб амалий ҳукмларни ҳаётга тўғри татбиқ этиб бўлмайди. охиратда нажот топиш соғлом ақидага боғлиқ. Демак, дунёда бахтли ҳаёт кечириб, охиратда жаннатга киришни хоҳлаган инсон, албатта, соғлом ақидани ўрганиши ва унинг тақозосига кўра яшаши лозимдир. Имом Бухорий номидаги...

Устозларимиз ёдга олинганда қалбимизда доимо уларга нисбатан чуқур ҳурмат-эҳтиром ҳиссини туямиз. Чунки устозларни ҳурмат қилиш, уларни улуғлаш динимизнинг кўрсатмаси, комил мусулмон кишининг хулқи ҳисобланади. Зеро Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам бутун башариятга устоз қилиб юборилганлар. Бу ҳақида Қуръони каримда шундай хабар берилган: وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا “Биз сени барча одамларга фақат хушхабарчи ва огоҳлантирувчи қилиб юбордик” . Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Албатта уламолар пайғамбарларнинг меросхўрларидир”, деганлар. Пайғамбарларга меросхўр бўлишдек шарафга эга бўлган зотлар Қуръони каримда шундай мадҳ этилган: شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ “Аллоҳ адолат ила туриб, албатта, Ундан ўзга илоҳ йўқлигига шоҳидлик берди. Фаришталар ва илм эгалари ҳам” . Имом Қуртубий раҳматуллоҳи алайҳ ушбу оят тафсирида қуйидагиларни айтган: “ушбу оят илмнинг фазлига, уламоларнинг шарафли эканига далолат қилади. Чунки агар уламолардан кўра шарафлироқ бирор кимса бўлганида эди, Аллоҳ таоло Ўзининг исми ва фаришталарнинг исмига уламоларни қўшиб келтиргани каби уларни ҳам қўшиб келтирган бўлар эди”. Устоз муаллимларнинг мақоми ҳар бир мусулмон киши ҳавас қиладиган энг шарафли мақом ҳисобланади. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам устозлик фазилатини қуйидагича баён қилганлар: عَنْ أَبِى أُمَامَةَ الْبَاهِلِىِّ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم إِنَّ اللَّهَ وَمَلاَئِكَتَهُ وَأَهْلَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ حَتَّى النَّمْلَةَ فِى جُحْرِهَا وَحَتَّى الْحُوتَ لَيُصَلُّونَ عَلَى مُعَلِّمِ النَّاسِ الْخَيْرَ ». رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ Абу Умома Боҳилий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Албатта Аллоҳ ва Унинг фаришталари, самовот ва ер аҳли, ҳатто инидаги чумолилар ҳам, ҳатто балиқлар ҳам инсонларга яхшиликни таълим берувчига салавот айтадилар”, дедилар”. Термизий ривоят қилган. Демак, устиларига Аллоҳ таолонинг раҳмати ёғилиб турадиган, улар учун фаришталар истиғфор айтадиган, ҳатто чумолилару балиқлар ҳам уларнинг ҳақига дуои хайр қилиб турадиган зотлар, инсонларга яхшиликни таълим берувчи муаллим устозлардир. Чунки бу зотларнинг илмлари, амаллари ва оммани ҳақ йўлга бошлашлари туфайли бутун оламда тинч-тотувлик ва хайру-барака бардавом бўлиб туради. Устозлар иззат икромга сазовор зотдирлар. Ибн Жамоа роҳматуллоҳи алайҳ айтадилар: толиби илм барча ишларида устозига бўйинсуниши, унга худди бемор ўзини моҳир табибга топширгандек топшириши лозим бўлади. Шогирд доимо устознинг маслаҳатига юриши, унга эҳтиром кўрсатишга астойдил ҳаракат қилиши, унинг хизматини қилиш билан Аллоҳ таоло муқарраб бўлишга уриниши керак. Шогирд устозга итоатли бўлишни азизлик, уни улуғлашни фахру-ифтихор, унга тавозели бўлишни обрў мартаба деб билиши лозим”. Яъни, ушбу сўзлар олимларни муқаддаслаштириб юбориш эмас, балки уларни ҳурматлаш ва қадру қийматлари қанчалар улуғ эканини англатиб қўйиш ҳисобланади. Ўтган улуғ зотлардан бирининг устози ҳузурига борар экан: “Эй Аллоҳим, устозимнинг хатосини мендан тўсгин, унинг илми баракасини мендан кетказиб қўймагин”, дея ихлос билан дуо қилиб бориши ривоят қилинган. Ибн Товус роҳматуллоҳи алайҳ оталаридан: “Олимларни улуғлаш суннатдандир”, деган қавлни ривоят қилган. Имом Шофеъий айтадилар: Имом Моликнинг ҳузурида “Муватто”ни ўқиётганимда у зотнинг қулоқларига овози чалинмаслик учун саҳифаларни эҳтиёткорлик билан варақлар эдим”. Имом Шофеъийнинг шогирдлари Робиъ айтади: Имом Шофеъий билан йигирма йил бирга бўлганман, у зотнинг ҳайбатларидан ҳузурларида сув ичишга ҳам ботина олмаганман”. Илм устоздан олинади “Таълимул мутаъллим” китобида баъзи олимлар томонидан Али розияллоҳу анҳуга нисбат берилган қуйидаги ҳикматли шеър келтирилган: أَلَا لَا تَنَالُ الْعِلْمَ إِلَّا بِسِتَّةٍ سَأُنْبِيكَ عَنْ مَجْمُوعِهَا بِبَيَانٍ ذَكَاءٍ وَحِرْصٍ وَاجْتِهَادٍ وَبُلْغَةٍ وَإِرْشَادِ أُسْتَاذٍ وَطُولِ زَمَانٍ Илмга эришмоқ йўли олтидир, Уларни бирма-бир айлайин баён: Закийлик, тиришиш, маблағ...

Алҳамду лиллаҳи роббил аъламин, вассолату вассаламу ала хойри холқиҳи ва ала алиҳи ва асҳабиҳи ажмаин. Ҳанафий мазҳаби Абу Ҳанифа (раҳимаҳуллоҳ)нинг юрти Куфада вужудга келди. Ўша пайтда Куфа  катта илмий марказ бўлиб, илм ва уламолар билан тўлиб тошганди. Унинг масжидлари фиқҳ ва ҳадис ҳалқалари билан гавжум эди[1]. Бу шаҳар илм-фан ривожига катта ҳис қўшди. Чунки бу шаҳарга Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг бир қанча саҳобалари кўчиб келишганди. Хусусан, Усмон ибн Аффон (розияллоҳу анҳу) саҳобаларга бошқа шаҳарларга боришга рухсат берганларидан кейин уларнинг кўпчилиги Куфага кўчиб келишди. Қолаверса,  Али ибн Абу Толиб (розияллоҳу анҳу)нинг халифалик даврларида бу шаҳар халифалик пойтахти бўлган[2]. Бу мазҳабнинг илк тамал тошларини ўрнатиш буюк саҳобий Абдуллоҳ ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу)га нисбат бериллади. У зотни Умар ибн Хаттоб (розияллоҳу анҳу) Куфага муаллим ва Куфа амири Аммор ибн Ёсир (розияллоҳу анҳу)га вазир қилиб жўнатаётиб, шундай деган: “Мен сизларга Аммор ибн Ёсирни амир, Абдуллоҳ ибн Масъудни муаллим ҳолда вазир қилиб юбормақдаман. Икковлари ҳам Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг Бадрда қатнашган улуғ саҳобаларидир. Абдуллоҳ ибн Масъудни байтул молингизга бошлиқ қилдим. Уларга эргашиб, илм ўрганинглар. Сизларни ўзимдан устун қўйганим учун Абдуллоҳ ибн Масъудни сизларга жўнатдим”[3]. Ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу) бир қанча вақт Куфа аҳлига илм ўргатдилар. Мадинага қайтаётганда энг сара шогирдларини ўз ўрнига қолдирди. Улар Ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу)дан тарбия олиб, унинг илм булоғидан ичган эдилар. Улар Қуръон, суннат ва фиққ илми осмонида ёрқин юлдузга айланишганди. Улар саҳобаи киромлардан кейин Куфада илм, фиқҳ, фатво байроқларини кўтариб, фақиҳ бўлиб етишишган эдилар[4]. Ибн Масъуддан Куфада фиқҳ ўрганиб, унинг илмини мерос қилиб олган шогирдлари ичида Алқама[5], Ҳорис[6], Масруқ[7], Абу Майсара[8], Абийда[9], Асвад[10] (раҳимаҳумуллоҳ)лар бор эди. Ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу)дан илм, фиқҳ, ҳадисдан кўпроқ насибадор бўлган, қавмининг билимдони, у зот билан бирга доим юрган, илм ва амалда пешво, у зотдан кейин фатво бериш ўрнига ўтирган шогирди Алқама (раҳимаҳуллоҳ)дир. У ҳидоят ва улуғворликда Ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу)га энг ўхшаш фақиҳ, устозининг илмини ўзлаштирган шогирд эди. Ваҳоланки, ўша пайтда саҳобалар кўп бўлишига қарамасдан, инсонлар айнан ундан савол сўрашарди. У нафақат одамлар наздида, балки устози Ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу)нинг ҳам наздида сиқа (ишончли) киши эди. Шунинг учун инсонлар ундан фатво сўрашарди. Ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу) у ҳақида шундай деган эди: “Мен ниманики ўқитган ва ўргатган бўлсам, Алқама уни ўқир ва ўрганарди”[11]. Алқама устози Абдуллоҳ ибн Масъуд билан бирга Умар ибн Хаттоб, Усмон ибн Аффон, Али ибн Абу Толиб ва бошқа саҳобалар (розияллоҳу анҳум)дан ҳам ҳадис ривоят қилган. Саҳобалар асридан кейин Алқаманинг илмий фаолияти Куфа шаҳрида илмни ривожлантиришга катта таъсир кўрсатди. Ундан Куфанинг улуғ зотлари илм ўрганишди. Унинг шогирдлари ичида кўзга кўрингани ва машҳури “Куфа фақиҳларининг тили” деган номга сазовор бўлган Имом Масъуд Иброҳим Нахаий (розияллоҳу анҳу) эди. Иброҳим Нахаий устози Алқаманинг йўлини тутди. Алқама эса, Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га маҳкам эргашиши билан танилган Абдуллоҳ ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу)нинг изидан борган эди. Ҳатто инсонлар: “Алқамага Нахаийдан кўра кўпроқ эргашувчи бирор кишини кўрмаганмиз. Ибн Масъудга Алқамадан кўра кўпроқ эргашувчи бирор кишини кўрмаганмиз. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га Ибн Масъуддан кўра кўпроқ эргашувчи бирор одамни билмаймиз”, дейишарди[12]. Иброҳим Нахаий вафотидан кейин унинг ўрнини Куфа муфтийси ва фиқҳда мурожаат қилинадиган зот Ҳаммод ибн Абу...