Имом Ғаззолий раҳматуллоҳи алайҳи «Сафар яхши, ёмон ва мубоҳга тақсимланади», деган. Яхши сафар ҳажга ва илм талабига ўхшаш сафар бўлса, фарз бўлади. Шунингдек, уламоларнинг зиёратига ўхшаш ишлар бўлса, мандуб бўлади. Ёмон сафар ота-онасига оқ бўлиш ила бўлса, ҳаром, вабо тарқалган жойдан чиқиш бўлса, макруҳ бўлади.
Сафарнинг мубоҳлиги ниятга боғлиқ бўлади. Мисол учун, бир киши сафарга чиқди. Унинг нияти — тиланчиликдан сақланиш, аҳли-аёлига мурувватли бўлиш, ҳожатидан ортиғини садақа қилиш. Бундай сафар мазкур ният ила охират ишига айланади. Бир одам ҳаж сафарига чиқди. Нияти – риёкорлик билан ва хўжакўрсинга ҳаж қилиш. Бундай сафарда охират учун, деган ният йўқ. Зотан, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Албатта, амаллар Ниятга боғлиқдир», деганлар.
Сафарга борилаётган юртда инсонга зарур бўлган қуйидаги беш нарсани муҳофазасиучун кафолат бўлмаса сафар қилиб бўлмайди:
- Ҳаётига таҳдид бўлса.
- Дини ва эътиқоди бузилишига ҳаракат қилинадиган жой бўлса.
- Молига тажовуз қилинса.
- Обрусини туширадиган иш бўлса.
- Саломатлигига путур етса.
Сафарда мақсад ҳосил бўлгач, тезда уйга қайтиш лозим. Ҳадисда: «Сафар азоб-уқубатнинг бир кўринишидир. Сизлардан бирингиз сафарга чиқса, таоми, ичимлиги ва уйқусидан тўла баҳра ололмайди, (сафарда) истаги ҳосил бўлса, оила-аҳлига шошилсин», дейилган (Имом Бухорий ривояти).
Сафар одоблари ва ҳукмлари эркак ва аёллар борасида фарқланади. Эркакларнинг эрклари ўз қўлларида бўлиб улар ўз хоҳишларига кўра сафар қила оладилар. Аммо аёлларда бундай эмас. Улар агар турмуш қурган бўлса, турмуш ўртоқлари розилиги ва ҳамроҳлиги билан, агар оила қурмаган бўлса отаси ёки маҳрамлари билан сафар қилишлари лозим бўлади. Шу ўринда сафар масофаси ҳақида ҳам сўз юритиб ўтамиз.
“Кифоя“ китобида қуйидагича берилган: Ҳанафий уламоларнинг кўплари: «Сафар фарсахлар билан ўлчанмайди», деганлар. Бошқа мазҳаблар: «Сафар масофаси тўрт барид бўлса, шаръий сафар бўлади ва унда намозни қаср ўқишга рухсат бўлади», дейдилар. «Барид» масофа бирлиги бўлиб, бир барид масофа тўрт фарсахга, ҳадисда келган тўрт барид эса ўн олти фарсахга тўғри келади. Бир фарсах 5544 метр, тўрт фарсах 22176 метр бўлади. Тўрт барид эса 88704 метр бўлади. «Барид» луғатда «почта» маъносини билдиради. Илгари вақтда Ислом ўлкаларида почта ишлари отда юриб амалга оширилган. Шаҳарлар орасидаги почтахоналар маълум масофага қурилган. Бир барид билан иккинчисининг ораси тўрт фарсах, яъни 22176 метр бўлган. Ҳар почтахона – баридда ходимлар отларини боқиб, шай бўлиб турганлар, аввалги бариднинг ходимлари узоқдан кўриниши билан йўлга тайёр бўлиб отни миниб турганлар. Улар келиб, почтани топшириши билан булар от чоптириб, олға босганлар. Биринчи ва иккинчи почтахона орасидаги масофа ўша вақтнинг таомилига кўра, «барид» деб айтилган. Ушбу биз ўрганаётган ривоятга кўра, тўрт барид, яъни 88 км 704 метр жойга сафар қилган одам мусофир ҳисобланган. Ҳанафий мазҳаби ўлчовига кўра, 96 км масофа сафар масофаси ҳисобланган. Баъзи уламолар юқорида зикр қилинган вақт ва шароитда пиёда юриб, ҳар қадамини ўлчаб, уч кунлик йўл 88 км билан 96 км орасида чиқишига гувоҳ бўлганлар. Улар туяга юк юклаб, юргизиб кўриб ҳам худди шу каби натижанинг гувоҳи бўлганлар.Ва ниҳоят, икки тарафнинг услуби икки хил бўлса ҳам, натижа бир хил экан, деган хулосага келганлар. Мана шу миқдордаги йўлни аёл киши маҳрамсиз ўтиши ҳаром амалдир.
Бу боради бир неча ҳадислар ворид бўлган.
- Ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:“Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аёл киши асло уч кеча кундузлик масофага маҳрамсиз сафар қилмасин“, дедилар“.
- Абу Саид Ал-Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:“Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ таолога ва охират кунига иймон келтирган аёлга уч кун ва ундан кўп бўлган сафарга отаси ёки акаси ёки эри ёки фарзанди ёки бирор маҳрамисиз чиқиши ҳалол бўлмайди“, дедилар“.
- Абу Умома Боҳилий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Мен Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни: “Муслима аёл кишига эри ёки маҳрамисиз ҳаж қилиши мумкин эмас“, деяётганларини эшитдим“.
- Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу айтадиларки, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам хутба қилаётиб:“Ҳаргиз бир эркак бир аёл киши билан холи қолмасин, агар аёлнинг маҳрами бўлса, майли, аёл киши зинҳор сафарга маҳрамсиз чиқмасин“, дедилар. Шунда бир киши ўрнидан туриб:“Эй Аллоҳнинг Расули, менинг аёлим ҳажга чиқди, мен эса фалон жойда бўладиган ғазотга ёзилдим“, деди. У Зот соллаллоҳу алайҳи васаллам унга:“Сен бориб аёлинг билан бирга ҳаж қил!“ дедилар.
Ушбу ҳадисдан кўриниб турибдики, аёл кишини ҳатто ҳажга ҳам ёлғиз ўзини юбориб бўлмас экан. Ҳатто Аллоҳнинг, дину диёнатнинг йўлида қилинадиган жиҳодни қўйиб бўлса ҳам, аёлнинг маҳрами бўлиб ҳажга бориш лозим эканлиги таъкидланмоқда. Чунки сафар машаққат ва хавфдан холи эмас. Мўмина аёлларни машаққат ва хавфда ёлғиз қолдиришга унинг маҳрамларининг эркаклик ғурурлари ҳам йўл бермаслиги керак. Йўлда аёлнинг хизматини қилиб, қийинчиликлардан, хавф-хатар ва турли кўнгилсизликлардан ҳимоя этиши керак. Мана шу ҳадисларга биноан аёл киши фақат маҳрамлари билан сафарга чиқишлари лозим бўлади.Сафарга бирга чиқиши мумкин бўлган маҳрамлар ҳақида ҳам маълумот келтириб ўтсак:
“Мўминаларга ҳам айтинг, кўзларини (номаҳрам эркаклардан) қуйи тутсинлар ва авратларини (зинодан) сақласинлар! Шунингдек, (одатда) кўриниб турадиганидан бошқа зийнатларини кўрсатмасинлар ва рўмолларини кўкраклари узра тушириб олсинлар! Улар зеб-зийнатларини эрлари, ё оталари, ё эрларининг оталари, ё ўғиллари, ё эрларининг ўғиллари, ё ўзларининг ака-укалари, ё ака-укаларининг ўғиллари, ё опа-сингилларнинг ўғиллари, ё ўзлари (каби) аёллар, ё қўл остиларидаги (чўри)лар, ёки аёллардан беҳожат бўлган (яъни жуда кексайиб қолганлар, ҳунасалар, ёки ақлсиз-девоналар каби) эркак хизматкорлар, аёлларнинг авратларидан хабардор бўлмаган ёш болалардан бошқа кишиларга кўрсатмасинлар! Яна яширган зийнатларини билдириб, оёқларини (эрга) урмасинлар! Барчангиз Аллоҳга тавба қилингиз, эй мўминлар! Шояд (шунда)нажот топсангиз. («Нур» сураси 31-оят)
Ислом умматининг бахт-саодатга эришиши учун барча нарсани батафсил баён этиб берган Қуръони Карим аёлларнинг зийнатларини кўрсатиши мумкин бўлган умр йўлдошидан ташқари маҳрам эркакларни умумий ҳукмдан истисно тарзда бирма-бир баён этган. Бунинг ҳикмати оятда зикр қилинган эркаклар билан аёлнинг доимий муомалада бўлиш заруратидир. Бу зикр қилинган эркаклар аёл ила қариндошлик риштаси билан боғлиқ ва фитнага ўрин йўқ. Демак, аёлнинг маҳрамлари билан танишиб чиқамиз.
- Эр. Эр хотиннинг барча жойига, бутун вужудуга қараши мумкин. Яна оятда истисно этилган аъзодан ташқари барча аъзолардан манфаатланиши мумкин;
- Ота ва боболар. Аёлнинг ота ва она томонидан оталари;
- Эрнинг отаси (қайнотаси);
- Аёлнинг ўз ўғиллари, эрнинг ўғиллари (ўгай ўғиллари) ва набиралари;
- Аёлнинг қариндоши(ака-ука,опа-сингил)лари. Хоҳ ота-онаси бир, хоҳ фақат она, ёки ота бир қариндоши бўлсин, фарқи йўқ;
- Қариндош (ака-ука, опа-сингил)ларининг ўғиллари;
Санаб ўтилганларнинг барчаси аёлга маҳрам ҳисобланади. Булар олдида зийнатларини очиш мубоҳдир. Аллоҳ таоло юқоридаги оятда амаки ва тоғаларига оид ҳукмни баён этмаган. Фиқҳ илми олимларнинг фикрига кўра, амаки ва тоғаларнинг ҳукмлари ҳам маҳрамият эътиборидан яқинлик даражалари саналган кишилар билан бирдир. Амаки ва тоғалар ота ҳукмида бўлгани учун оятда алоҳида саналмаган. Оятда айтиб ўтилган қариндош эркаклар аёлнинг маҳрами бўлгани каби эмикдош (бир онанинг сутидан озуқаланган) ака-укалар ҳам аёлнинг маҳрамилари ҳисобланади. Агар куёви, жияни, эрининг бошқа аёлидан ўғли, эмизиш йўлига кўра маҳрамлари фосиқ бўлса улар билан билан сафар қилинмайди.Мана шулар агар балоғат ёшига етган ақли расо бўлса сафарда ҳамроҳ бўлиши жоиз ҳисобланади.
Имом Зайлаий: Мажусийлик динига эътиқод қиладиган маҳрамлар билан сафар қилиб бўлмайди. Чунки уларнинг эътиқодига кўра маҳрамлар никоҳи жоиз.
Аёл кишининг маҳрамсиз сафар қилиши мумкин эмаслигига аввало Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бир неча ҳадисларини далил қиламиз.Кейинги сабаб, фитна кўпайишида қўрқиб маҳрамсиз сафар қилмасин деймиз. Чунки аёл киши энг катта фитналардан ҳисобланади ва ушбу фитна кенг оммалашишини олдини олиш эса вожиб амаллардан бири ҳисобланади.
Ислом шариатида аёл кишининг зиммасига ҳажнинг фарз бўлишининг шартларидан бири юқорида айтиб ўтганимиздек, сафарда у билан бирга маҳрамининг бўлишидир. Маҳрами бўлмаган ёки бўлса ҳам, бирга ҳаж сафарига чиқишга қодир бўлмаса, ундай аёлларга ҳаж ибодати фарз эмас. Агар шу ҳолатда улар маҳрамсиз ҳажга борсалар, уларнинг ҳажлари макруҳи таҳримий билан адо бўлади. Маҳрамдан мурод хоҳ насаб жиҳатидан бўлсин, хоҳ эмикдошлик жиҳатидан бўлсин, хоҳ никоҳ жиҳатидан бўлсин, никоҳи абадий жоиз бўлмаган кишилардир.Шариатимиз сафар мобайнида аёл кишининг маҳрами доимо бирга бўлишини талаб қилади. Мақоланинг аввалида айтиб ўтганимиздек, динимиз аёлларнинг иффати, ҳаёси ва уларнинг заифаликларини эътиборга олиб, баъзи хизматлари маҳрамлари томонидан адо қилиниши лозимлигини қаттиқ таъкидлайди. Шунинг учун бир аёл ўз ватанидан маҳрамсиз ҳаж сафарига чиқиб, Маккаи Мукаррамада маҳрами билан кўришишни ният қилса ҳам, унинг сафари жоиз эмас. Ҳаттоки аэропортдан бир маҳрами кузатиб қўйиб, бошқа манзилда бошқа бир маҳрами кутиб оладиган бир неча соатлик сафар ҳам аёл киши учун жоиз эмасдир.
وَمِنْهَا الْمَحْرَمُ لِلْمَرْأَةِ شَابَّةً كَانَتْ أَوْ عَجُوزًا إذَا كَانَتْ بَيْنَهَا وَبَيْنَ مَكَّةَ مَسِيرَةُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ هَكَذَا فِي الْمُحِيطِ
«Аёл киши хоҳ ёш бўлсин, хоҳ қари бўлсин у билан Макка орасидаги масофа уч кунли йўл бўлса, ундай аёл ҳаж сафарига чиқиши учун маҳрами бўлиши шарт. Муҳитда шундай келган» (Фатвои ҳиндия).
Ислом энг нозик хилқат саналмиш аёлларнинг иззат-обрўларини ҳар қандай ҳолатда ҳам эътибордан четда қолдирмайди. Ана шу ҳолатлардан бири сафар ҳолати бўлиб, шариатимизда улар ҳақида ҳам ўзига хос кўрсатмалар мавжуд. Яқин масофага сафар қилишда умумий ҳолатда хавф-хатар учрамайди. Шунинг учун аёлларнинг маҳрамсиз сафар қилишларига рухсат берилади. Лекин ана шу яқин масофага ҳам маҳрами олиб бориб қўйиши аёл кишининг иззат-икромидир. Пиёда юрганда уч кеча-кундузлик масофага маҳрамсиз сафар қилиш ҳаром саналади.
Абу Саъийд Худрий розияллоҳудан ривоят қилинади:“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:«Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган аёл учун уч кунлик ва ундан ортиқ масофага отаси ёки ўғли ёки эри ёки ака-укаси ёки маҳрам қариндошисиз сафар қилиши халол бўлмайди», дедилар”. Ислом бундай сафарни балоғатга етган аёллар ва балоғат арафасидаги қизлар учун ҳаром қилгандир.Аёл киши табиатан нозик бўлиб, сафар мобайнида турли хил зарурат ва эҳтиёжларга дучор бўлади. Ҳолбуки, уларнинг иззат ва обрўларининг ҳимояси муҳим бир масала ҳисобланади. Шунинг учун улар сафарга ўзларининг маҳрамлари билан чиқишлари зарурдир. Балоғат ёшига етмаган маҳрам эса ўзи ҳам бу нарсаларга муҳтож ҳисобланади. Демак, балоғат ёшига етмаган маҳрамнинг сафарда аёл киши билан бирга бўлиши ёки бўлмаслиги баробар бўлиб, бунда аёл киши маҳрамсиз сафар қилган ҳисобланади.
لا عِبْرَةَ لِلصَّبِىِّ الَّذِى لا يَحْتَلِمُ
«Балоғатга етмаган боланинг маҳрамликда эътибори йўқдир» (Фатовои ал-Ҳиндия).
Тошкент ислом институти
403-гуруҳ талабаси Маннобжонова Робия
