Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим.
Дунёдаги қадимий ва бой тиллардан бири бўлган ўзбек тили халқимиз учун миллий ўзлигимиз ва мустақил давлатчилигимиз тимсоли, бебаҳо маънавий бойликдир. Туркий тилларнинг катта оиласига мансуб бўлган ўзбек тилининг тарихи халқимизнинг кўп асрли кечмиши, орзу-интилишлари, дард-у армонлари, зафарлари ва ғалабалари билан чамбарчас боғлиқ.
Сўнгги йилларда она тилимизни том маънода давлат тилига айлантириш йўлида катта чора-тадбирлар кўрилди. Жумладан, маънавий ҳаётимизни янада ривожлантириш, таълим-тарбия ишларини замон талаблари асосида ташкил этиш, маданият, санъат ва адабиёт соҳаларини такомиллаштириш, китобхонлик маданиятини ошириш бўйича қабул қилинган ўнлаб фармон ва қарорлар ўзбек тили равнақига хизмат қилмоқда.
Давлат тилини ривожлантиришга қаратилган ишларнинг мантиқий давоми сифатида мамлакатимизда яна бир муҳим қадам қўйилди. Президентимиз 2020-йил 20-октябрь куни “Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармонни имзолади. Ушбу тарихий ҳужжат она тилимизнинг давлат ва жамият ҳаётидаги таъсири ва мавқеини янада оширишга кенг йўл очмоқда.
Охирги йилларда Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети фаолияти йўлга қўйилиши, азим пойтахтимиз марказидаги Миллий боғ ҳудудида Адиблар хиёбони бунёд қилиниши, ҳудудларда ижод мактаблари ташкил этилиши ва Вазирлар Маҳкамаси ҳузурида давлат тилини ривожлантириш бўйича алоҳида тузилма таъсис этилгани ўзбек тилининг нуфузи ва мавқеини оширишда муҳим босқич бўлди.
Оммалашаётган жиддий муаммо
Афсуски, жамоат жойларида, кўчаларда, бинолар пештоқида ёзувлар, турли лавҳа ва рекламалар кўпинча хорижий тилларда, маънавиятимизга ёт мазмун ва шаклларда акс эттирилмоқда. Бу давлат тили талабларига, миллий маданият ва қадриятларимизга беписандликдан, умумий саводхонлик даражаси эса тушиб кетаётганидан далолат беради.
Бугунги кунда тилларнинг бир-бирига салбий таъсири ва четдан ноўрин сўзлар кириб келиши кўлами ортмоқда. Юртимизда ҳам бу жараён аста-секин юз бераётгани, турли номларни ифодалашда кўр-кўрона тақлид қилинаётгани хавотирли ҳолатдир. Чунки ижтимоий объектларга ном бериш – бу шунчаки шахсий ёки хусусий иш эмас. Бу барчамизнинг ватанпарварлик ва маънавий савиямизни яққол кўрсатадиган ўзига хос мезондир.
Маърифатпарвар Абдулла Авлоний бобомиз айтганидек: “Ҳар бир миллатнинг дунёда борлиғин кўрсатадурган ойинаи ҳаёти тил ва адабиётидур. Миллий тилни йўқотмак миллатнинг руҳини йўқотмакдур”.
Она тили ҳар бир миллатнинг руҳи, давлатнинг тимсоли. Мутафаккир Алишер Навоий “Кўнгил махзанининг қулфи тил ва ул махзаннинг калидин сўз бил”, яъни инсон қалбининг хазинаси тил, бу қалб хазинасининг калити сўздир, деганида тилнинг наинки мулоқот, балки дилларни боғловчи восита эканига урғу берган.
Ўзбек тили бой ва қадим тарихга эга бўлишига қарамай, сўнгги пайтларда савдо дўконлари, хизмат кўрсатиш шохобчалари ва тамаддихоналарнинг номи ажнабий тилда аталиши ёки кўчаларда чет тиллардаги тушунарсиз атамалар кўпайиши ўз тилимизга нисбатан ҳурматсизликни келтириб чиқармоқда.
Таассуфки, тижорий соҳада мижозларни жалб этиш, маҳсулотни оммабоп даражага кўтариш ёки мўмин-мусулмонлар онгида динийлик бор деган тасаввурни уйғотиш мақсадида араб ва турк тилларидаги жозибадор ном, исломий сўз ва атамалардан кенг фойдаланиш жамиятда кўр-кўрона тақлидга олиб келмоқда. Тўғри, ҳамма жарангдор, ёқимли эшитиладиган, ёдда қоларли ном қўйишни хоҳлайди. Лекин ном қўйишда маъно, мантиққа ҳам эътибор қаратиш лозим. Қолаверса, ҳар қандай чет тилдаги сўзнинг ўзбек тилидаги муқобили мавжуд. Ҳатто барча учун тушунарли нодир иборалар ҳам жуда кўп.
Қайд этганимиздек, ўзлашма сўзларнинг тез суръатларда кириб келиши кузатилмоқда. Масалан, араб тилидаги исм ва жой номларидан фойдаланиш, янги туғилган чақалоққа минтақа учун ноанъанавий исм қўйиш, овқатланиш шохобчаларига турлича ном бериш, шунингдек, диний мазмундаги ёзувлар акс этган лавҳаларни автомашина каби турли техника воситаларига ёпиштириш ҳолатлари шулар жумласидан. Масалан, араб тилида ўзбек тили фонетикасига тўғри келмайдиган жиҳатлар, жумладан, тўрт хил “зе” ҳарфи, уч хил “се” ҳарфи бор. Булар талаффузда ҳам, маънода ҳам бир-биридан кескин фарқ қилади. Ўзбек тилида эса битта “зе”, битта “се” ҳарфи бор. Халқимизда арабча исмлар қўйишда мазкур жиҳатларга эътибор қилинмаяпти. Оқибатда одамларни арабча исмлари билан чақиришда ҳам, кўзланган маънони ифодалашда ҳам кўп хатоларга йўл қўйилмоқда.
Айниқса, либосларга турли диний атама ва шаклларни ёзиб олиш ножоиз. Баъзилар кийим ва автоуловларга “Аллоҳ”, “Муҳаммад”, “Машааллоҳ”, “Ла илаҳа иллаллоҳ” каби муборак калималар ёки оятларни ёзиб олади. Шундай ёзув ва иборалар бор либосларни кийиш мумкин эмас, яъни диннинг эҳтиромини бузадиган нарсалар ёзилган кийим кийиш жоиз эмас. Мазкур либослар қачондир оёқ-ости бўлса ёки вақти келиб ташлаб юборилса, уларнинг ҳурматига путур етади. Оқибатда бу ишни қилган киши катта гуноҳкор бўлади.
Ислом дини манбаларида Аллоҳ таолонинг исм ва сифатлари, ояти карималар, ҳадислар, пайғамбарларнинг исмлари ёзилган нарсалар билан айрим ножўя жойларга кириш катта зарар экани алоҳида баён этилган. Араб тили Қуръон тили экани ва у юксак эъзоз-у эҳтиромга муносиблигини барчамиз эътироф этамиз. Ушбу муборак тил ва ёзувларни ҳурматсиз қилишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ.
Бундан ташқари, шундай либосларда хўжакўрсинлик, риё каби аломатлар ҳам учрайди. Ваҳоланки, динга эътиқод қилишнинг туб асоси қалб амалларидир. Аллоҳ таоло бу ҳақда қуйидагича марҳамат қилади: “Иш бундоқ. Ким Аллоҳнинг шиорларини улуғласа, бас, албатта, бу қалбларнинг тақвосидандир” (Ҳаж сураси, 32-оят). Бошқа бир ояти каримада: “Шундоқ экан, ўзингизни оқламанг, У ким тақводорлигини яхши биладир” (Нажм сураси, 32-оят).
Саудия Арабистони йирик уламолари ҳайъатининг фатвосида: “Бу каби ишлар Қуръони карим ва Пайғамбар алайҳиссалом суннатида асли йўқ, бидъат ишлардан”, дейилган.
Аллоҳ таолонинг гўзал исмлари ҳурмати вожиб зикрлардан. Аллоҳ таоло улар билан дуо қилишга чақирган. “Аллоҳнинг гўзал исмлари бордир. Бас, Унга ўша (исм)лар ила дуо қилинг ва Унинг исмларидан оғадиганлари тек қўйинг. Яқинда қилган амалларига яраша жазоланурлар” (Аъроф сураси, 180-оят).
Аллоҳ таолонинг исмларидан оғиш, асосан, икки йўл билан бўлади: биринчиси – Аллоҳ таолога лойиқ бўлмаган исмларни қўллаш, иккинчиси – Аллоҳ таолога хос бўлган исмларни Ундан бошқага ишлатиш.
Шу ўринда айтиш керакки, ажнабий тилда ёзилиб, кўпинча фаҳш ва ҳақорат маъноларини англатувчи либослардан ҳам сақланиш керак. Аслида динимиз либослар содда, ортиқча нақши нигорлардан холи, оқ рангда бўлишини тарғиб қилади. Ислом тарихида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳадя қилинган нақшли кийим у зотни бир оз чалғитди. Шунда: “Бунинг белгилари мени чалғитди”, деганлари ривоят қилинган.
Одат тусига кириб бораётган нотўғри ишлардан яна бири – дўкон ва маиший хизмат кўрсатиш масканларининг муқаддас сўзлар билан номланиши. Минг афсуски, аксарият номланишларда фаолияти дин билан боғлиқ бўлмаса-да, гўёки тақводорлик ва ҳалолликни кўрсатиш мақсадида Аллоҳнинг исми сифатлари ва Қуръони каримдаги сураларда келган сўзлардан фойдаланиш ҳолатларига гувоҳ бўлмоқдамиз. Фараз қилайлик, савдо ёки хизмат кўрсатиш шохобчаларига ҳеч қачон “Аллоҳ”, “Худо” ёки “Ҳақ” деган исмлар қўйилмайди-ку, Аллоҳ таолонинг қолган исмлари ҳам шундай азиз-у мукаррамдир.
Номларнинг олдига билиб-билмасдан “ال”– “ал” қўшимчасини қўшиш кўпаймоқда. Аслида араб тилида исм гуруҳига кирувчи сўзлар аниқ ёки ноаниқ ҳолатда бўлади. Ноаниқ ҳолатдаги исмни аниқ ҳолатга ўтказиш учун сўзга “ ال ” олд қўшимчаси қўшилади. Шунингдек, айрим исмларнинг олдига “ ال ” – “ал” қўшилиши Аллоҳнинг 99 та муборак исмидан бирини англатади.
Шундай экан, бундай муқаддас исмларни хизмат қилдириш мутлақо жоиз эмас. Чунки ишчи-ходимлар томонидан йўл қўйилган нуқсон ва камчилик туфайли мазкур муқаддас исмларга нисбатан турли нолойиқ ҳолатлар юзага келади. Бу каби шиорларнинг ҳурмати вожиб эканига оятдан далил келтирдик. Бундай номлардан тижорий ниятларда фойдаланиш асло мумкин эмас. Ҳатто бу борада Саудия Арабистонида 1420 ҳижрий йилда тижорий номлар низоми подшоҳлик фармони ҳам эълон қилинган.
Яна бир жиҳат. Ота-боболаримиз дин билан боғлиқ жиҳатларга жуда эҳтиёткор муносабатда бўлган. Тасбеҳлари кўксиларидан пастга тушмаган, жойнамозларини баланд жойларга қўйганлар. Араб ёзувидаги матнлар битилган ашёларни меҳр билан эҳтиётлаб сақлаганлар. Чунки улар динга алоқаси бор ҳар бир нарсага алоҳида одоб билан муомала қилганлар. Чунки бу динимиз талаби. Аксинча, Аллоҳ таолонинг шиорларини оёқ ости қилиш, улардан бирортасини камситиш, беҳурмат қилиш, менсимаслик, хор қилиш мўмин кишининг динига раҳна солади, Аллоҳ сақласин.
Устунлик чин эътиқод ва самимийликда
Қуръони каримда одамларнинг тили ва рангидаги фарқлар Аллоҳ таолонинг ҳикмати экани кўп бор баён этилган. Дунёдаги турли-туманлик Яратганнинг иродаси билан боғлиқ. Аллоҳ дастлаб одамзодни бир ота ва бир онадан яратди, сўнгра уларни турли миллат ва элат ҳамда халқларга ажратди. Бу борада Қуръони каримда бундай дейилади: “Эй, инсонлар! Дарҳақиқат, Биз сизларни бир эркак (Одам) ва бир аёл (Ҳавво)дан яратдик ҳамда бир-бирларингиз билан танишишингиз учун сизларни (турли-туман) халқлар ва қабила (элат)лар қилиб қўйдик” (Ҳужурот сураси, 13-оят).
Бундай ранг-барангликда фазилат жуда кўп. Ислом таълимотига кўра, бутун башарият жинси, ирқи, ранги, тили, ижтимоий келиб чиқишидан қатъи назар, барчаси баробардир.
Бу борада Расул алайҳиссалом: “Инсонлар тароқ тишлари каби тенгдирлар. Арабнинг бошқа халқлардан, оқнинг қорадан, эркакнинг аёлдан устунлиги йўқ. Фақат тақвода, холос”, деб марҳамат қилганлар. Демак, динга фақат тақлидий, кўр-кўрона амал қилиш билан иш битмайди. Балки чин эътиқод ва ихлос билан кўзланган мақсадга етилади.
Маърифатпарвар Исъҳоқхон Ибрат: “Бизнинг ёшлар, албатта, бошқа тилни билиш учун саъй-ҳаракат қилсинлар, лекин аввал ўз она тилини кўзларига тўтиё қилиб, эҳтиром кўрсатсинлар. Зеро, ўз тилига садоқат – бу ватаний ишдир”.
Демак, тилни ҳам муҳим омил, азиз ва қадрли унсурлар қаторида билиб, соф сақлаш барчамизнинг инсоний бурчимиздир. Ҳар қандай тилга, хусусан, она тилига, бирор даражада бўлсин, нописандлик ёки камситиш билан қараш инсон ва эл қадрига ҳурматсизлик, инсон ва халқ ҳамиятига дахл қилиш бўлиб, кишилар кўнглини оғритиши табиийдир. Она тилидаги собитлик ҳар бир даврда долзарб бўлган.
Тил бойишга мойил. Аммо бу қанчалик табиий жараён бўлмасин, қайси тилдан қачон, нимани олиш ёки олмасликни билиш керак. Бир тилнинг бошқа тилга таъсири бойиш би-
лан бирга, тил бузилиши бўлиши мумкин. Бу жараён ҳам ижобий, ҳам салбий маънода, зоҳирий ва ботиний ҳолда кечади. Биз эса кўпинча кўзга кўриниб турган нарсаларнигина кўрамиз-у, парда ортидагиларни пайқамаймиз. Тўғрироғи, кўзга ташланиб турган натижа ёки оқибатни кўрамиз-у, уларни келтириб чиқараётган туб сабабларни мутлақо сезмаймиз.
Тилнинг бойиши ҳам, бузилиши ҳам икки хил йўсинда кечади. Бири – хорижий сўзларни ўринли ва ноўрин қўллаш. Иккинчиси – хорижий тилнинг таъсири.
Хулоса шуки, глобаллашув шароитида миллий тилимиз софлигини сақлаш, луғат бойлигини ошириш, турли соҳаларда замонавий атамаларнинг ўзбекча муқобилини яратиш, уларнинг бир хил қўлланишини таъминлаш долзарб вазифа бўлиб қолмоқда.
Муқаддас динимиз зоҳирга ҳаддан ташқари эътибор қаратиб, ботинни эсдан чиқаришдан қайтаради. Шу билан бирга, солиҳ амалларни кўпроқ қилиб, қалбимиздаги ихлос ва ниятни тўғри ва гўзал қилишга ундайди.
Аллоҳ таоло миллийлигимиз ва имон-эътиқодимизда собитқадам айласин.
Нуриддин домла ХОЛИҚНАЗАРОВ,
Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси, муфтий,
Ўзбекистон халқаро ислом академияси фахрий доктори
Манба: “Янги Ўзбекистон” газетаси 2022-йил 22-октябрь, 217-сон
