Мазҳаблар мусулмонларни бўлиб ташламаган!

Сохта салафийлар “Тўрт мазҳаб имом­лари шариат масалаларида му­сулмонлар ўртасини бўлиб ташлаганлар”, дея даъво қилишади. Чиндан ҳам шундайми?

Тўрт мазҳаб имомлари ва фақиҳларининг ихтилофи шариатнинг фуруъий масалаларида бўлган, холос. Аммо ақида ва усулуд динда эса уларнинг ўртасида ҳеч қандай зиддият йўқ. Фуруъий масалалардаги айрим кичик баҳслар саҳобалар замонидан бери мавжуд.

Мисол учун, Ибн Аббос розийаллоҳу анҳу­мо “авл”¹ – илми фароизга тегишли масала ҳақида Умар розийаллоҳу анҳуга хилоф қил­ган. Умар розийаллоҳу анҳу фикрига эса жумҳур саҳобалар бир овоздан қўшилишган. Бу ҳақда Ибн Аббос розийаллоҳу анҳумо бирор нарса демаган. Лекин ижмо, кейин Умар ва саҳобалар розийаллоҳу анҳумнинг “авл” ҳақидаги фикрларини ҳақ деб топган.

Саҳобалар Расулуллоҳ соллаллоҳу алай­ҳи ва салламнинг Меърож кечасида Рабби­ларини кўрганлари ҳақида ҳам ихти­лоф қилишган. Ибн Аббос, Абу Ҳурайра ва улардан бошқа саҳобалар: “Ал­батта, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ўз Раббилари­ни кўрганлар”, деган. Ойша, Абдуллоҳ ибн Масъуд розийаллоҳу анҳумо: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Раббиларини кўрмаганлар, балки Жаброил алайҳиссалом­ни кўрганлар”, дейишган.

Тобеинлар замонида фуруъ² масалалари­да мужтаҳидларнинг ихтилофлари ҳам кўзга ташланади. Ҳар бир Ислом ўлкасининг ўз мужтаҳидлари бўлган. Масалан, Ироқ ва Ҳижознинг ушбу мужтаҳидлари машҳур бў­лишган: Урва ибн Зубайр, Солим ибн Аб­дуллоҳ ибн Умар, Алқама ибн Мусаййиб, Нофеъ, Сулаймон ибн Ясор ва бошқалар. Шунингдек, бошқа исломий ўлкаларнинг мужтаҳидлари ҳам илмда донг таратишган.

Табаа тобеинлар ва мужтаҳид имомлар замонида ижтиҳодий фуруъ масалаларида ихтилоф давом этди. Ушбу замонларнинг яхшилиги ҳақида эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам гу­воҳлик берганлар.

Мужтаҳидларнинг фуруъ масалаларидаги ихтилофлари мусулмонларни бўлиб, уларни фирқа-фирқа қилиб ташламаган. Асҳоби ҳаволар³ эса – муътазилалар ва хаворижлар⁴ Ислом умматини пароканда қиладиган фир­қалар­дан ҳисобланади.

Фуруъ масалаларида фақиҳларнинг ихтилофларидан зарар кўрилмаган. Бу ихтилофлар мусулмонларни ажратиб ташлашга олиб бориши мутлақо мумкин эмас.

“Бир масалада ижтиҳодлар кўп бўлиши­нинг сабаби нима? Ахир, Қуръон ҳам, араб тили ҳам бир-ку! Фақиҳ­лар фуруъ маса­лала­ридаги ихтилофни қўйиб, барча ижтиҳодла­рини битта қилишса бўлмас­миди?” деган савол туғи­лиши табиий.

Мен бу саволга бундай жавоб бераман: “Бу мушкул ишдир. Чунки Китоб ва суннатнинг насс⁵-далиллари таркиблар ҳамда хилма-хил услубларга эга, арабий лафзлардан таш­­кил топган бўлса-да, лекин улар бир-бири­га зид эмас. Булар ўз атрофидаги фикр­ларнинг саноғида ва улардан олинадиган ҳукмларнинг навларида бир хил.

Имом Шотибий бу масалаларни жамлаган. Ибн Саййид уни “Мужтаҳидлар ўртасида хилофга олиб борадиган сабаблар” деб сарлавҳа қўйиб, қуйи­дагича баён этган:

1. Лафзларда бўладиган муштараклик бу лафзлар­нинг таъвилларга эҳти­молидир. Бу уч қисмга бў­ли­нади:

а) ёлғиз бир лафзнинг ўрнидаги муштарак­лик бўлиб, “қуруъ” сўзи кабидир. Бу сўз ҳайзга далолат қил­ганидек, покликка ҳам далилдир.

б) сўзнинг тусланишидаги муштараклик. Аллоҳ таолонинг: وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ

“Котиб ҳам, гувоҳ ҳам зарарланмайди” (Бақара сураси, 282-) оятида “Ва ла юзоорра” сўзи котиб ёки гувоҳ томонидан ўз ишида зиёда ва камчилик билан зарар келиши жоиз эмас, деган маънога эҳтимол қилинади. Шунингдек, у котиб ёки гувоҳга ўз мажбуриятларини бажараётган пайтда зарар бериш жоиз эмас, деган маънога ҳам эҳтимол қилади.

в) таркиб жиҳатидан муштараклик. Аллоҳ таоло­нинг: إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ

“Хуш сўз Унга юксалур ва яхши амални ҳам (Аллоҳ Ўз даргоҳига) кўтарур” (Фотир сураси, 10-) оятида “ҳо” лафзи яхши амалга қайтиши эҳтимол қилинади. Шу­нингдек, хуш сўзга ҳам.

2. Лафзни ҳақиқий ва мажозий маъноларга буриш. Бу ҳам уч қисм:

а) ёлғиз лафзга қайтувчи нарса. Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ушбу сўзла­рига ўхшаш: “Раббимиз дунё осмонига тушади”. “Тушади” деган лафз ҳақиқатан тушишга ва мажозий тушишга эҳтимол қилинади. Лекин Аллоҳнинг комиллиги ва улуғ­лигига муносиб бўлган нарса уни ўз ҳақиқатидан буриб юборади. Аҳли сунна вал жамоа наздида эса унинг мажозга ҳамл қилиниши вожиб бўлади. Аммо мужасси­малар⁶ эса уни аслича қолдиришган.

б) лафзнинг аҳволига қайтадиган нарса. Аллоҳ таолонинг қуйидаги сўзига ўхшаш:

بَلْ مَكْرُ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ

“Балки кеча ва кундузнинг макри” (Сабаъ сураси, 33-) ­оятида макр кофирлардан бўлганига эҳтимол қилинади. Бу эса ҳақиқатдир. Макр кеча ва кундуздан бўлганига ҳам эҳтимол қилинади, бу эса мажозийдир.

в) таркиб жиҳатига қайтадиган нарса имконсиз нарсани мумкин бўлган нарса шаклида келтириш, буйруқ феълини хабар суратида келтириш, мадҳни айблов сийғаси билан келтириш ва ҳоказо.

3. Далилни ҳукм билан мустақил бўлиш ва бўлмаслик ўртасида айлантириш. Лайс ибн Саъднинг Абу Ҳанифа, Ибн Абу Лайло ва Шибрима билан байъ ва шарт масаласида келтирган ҳадисига ўхшаш. Шу ўринда Лайс ибн Саъд байъ ва шартдан қайтарилган ҳадисни мустақил қилди, бу ўринда бошқалар мустақил қилишмади.

Далилни умумий ва хос маъноларга буриш. Аллоҳ таолонинг:

لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ

“Динга мажбурлаб киритиш йўқ” (Ба­қара сураси, 256-) ояти одамларнинг ҳам­масини Ислом динини қабул қилиш­ларига зўрлашни бекор қиладиган умумий ҳолатми? Ёки аҳли китобларнинг жизяни⁷ қабул қи­лишлари билан уларга умумий айтганми? Ёхуд оят улар туфайли нозил бўлган кишиларга тегишлими?

4. Ровийларнинг ва ҳадисни ривоят қилиш йўлларининг саноғидаги ихтилоф. Гоҳида ривоят мужтаҳидга саҳиҳ йўл орқали етиб келса, бошқаси уни саҳиҳ деб топмайди. Гоҳо эса уларнинг баъзисига бир лафз билан етиб келса, бошқасига бошқа лафз орқали етиб келади. Чунки ҳадислар улуғлигига кўра маъно билан ҳам ривоят қилинади.
5. Ижтиҳод ва қиёс⁸нинг жиҳатлари. Яъни, қиёснинг йўлларидаги ва шартла­ридаги ихтилофлар. Ижти­ҳоднинг василаларидаги, иллатидаги ва зобиталаридаги ихтилофлар.
6. Китоб ва суннатда насх^­нинг⁸борлиги. Шу ўрин­да жумҳур уламолар насх­нинг мавжудлигини айтишса, бошқалари уни инкор этадилар. Унинг борлигини айтгувчилар эса носих-мансух оят ва ҳадислар тўғрисида ихтилоф этишади. Чунки Набий соллалло­ҳу алайҳи ва салламдан бу ҳақда чегараланган баён келмаган. Саҳобалардан эса жуда кам нарса келган.
7. Далилларнинг мубоҳ­ликни ва ундан бошқасини эҳтимол қиладиган бир қан­ча йўлларга биноан келиши.

Бу ҳадисларнинг барчаси ҳам саҳиҳ бўлиб, уларнинг баъзиларини муж­та­ҳидлар ҳужжат қилиб олишган бўл­са, баъзиларини эса йўқ.

Мухтасар айтганда, сох­­та салафийлар айтаёт­га­­нидек, аҳли сунна вал жамоа маз­ҳаблари мусул­монларни бўлиб ташла­маган, балки муж­та­ҳидларни бирор фуруъий масалада далил-ҳуж­жатлар асосида баҳсла­шиб, ҳақиқатни онгли равишда англаб етишга чорлаган. Зотан, адолатли ва асосли баҳс тараққиётга хизмат қилади.

Тошкент ислом институти талабаси Солижонов Сайдулло Мухаммадсоли ўғли