“Ҳидоя” китобига ёзилган шарҳларнинг сони унинг қай даражада аҳамиятли китоб эканини англатади. Қуйида унга ёзилган шарҳ китоблар билан танишиб ўтамиз. Ундаги тартиб китоб муаллифларининг вафот йиллари кетма-кетлигида келтирилади:
1. Хулосатун ниҳоя фи фавоидил Ҳидоя. Муаллифи: Алоуддин Абул Қосим Маҳмуд ибн Абдуллоҳ ибн Соид Рузий Ҳанафий (ваф. 606 ҳ.й.).
2. Ал-Фавоидул баҳийя. Муаллифи: Ҳамидуддин Алий ибн Муҳаммад ибн Алий Зарир Бухорий Ромиший (ваф. 666 ҳ.й.).
3. Ниҳоятул кифоя фи дироятил Ҳидоя. Муаллифи: Тожуш шариа Умар ибн Садруш шариа-I Маҳбубий (ваф. 673 ҳ.й.)
4. Шарҳул Ҳидоя. Алий ибн Муҳаммад ибн Ҳасан Алоуддин (ваф. 708 ҳ.й.).
5. Ал-Ғоя шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Қози Шамсуддин Абул Аббос Аҳмад ибн Иброҳим ибн Абдулғаний Саружий (ваф. 710 ҳ.й.). Ушбу китоб “Ҳидоя”ни кенг шарҳланган шарҳларидан бири бўлиб, муаллиф “Қасамлар китоби”га етган пайтда вафот этган. Сўнг Саъдуддин ибн Муҳаммад ибн Дирий ниҳоясига етказган.
6. Ан-Ниҳоя фи шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Ҳусомиддин Ҳусайн ибн Алий ибн Ҳажжож Сиғноқий (ваф. 710 ҳ.й.).
7. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Ҳофизуддин Насафий Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Маҳмуд (ваф. 710 ҳ.й.). Баъзилар “Бу зот “Ҳидоя”га шарҳ ёзмаганликларини айтишган.
8. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Нажмуддин Абут Тоҳир Исҳоқ ибн Алий ибн Яҳё (ваф. 711 ҳ.й.)
9. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Шамсуддин Муҳаммад ибн Усмон ибн Абул Ҳасан (ваф. 728 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Ҳаририй” исми билан танилган.
10. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Аҳмад ибн Ҳасан Шиҳобуддин (ваф. 737 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Заркаший” исми билан танилган.
11. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Иброҳим ибн Алий ибн Аҳмад (ваф. 744 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Абдулҳақ Воситий” исми билан танилган.
12. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Аҳмад ибн Ҳасан Табризий (ваф. 744 ҳ.й.).
13. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Тожуддин Абу Муҳаммад Аҳмад ибн Абдулқодир ибн Аҳмад (ваф. 749 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Мактум” исми билан танилган. Китоб охирига етмай қолган.
14. Миърожуд дироя ила шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Қавомуддин Кокий (ваф. 749 ҳ.й.). Бу зот Алоуддин Бухорий ва Сиғноқийларнинг шогирди ҳисобланади.
15. Ал-Ғоя фи шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Қавомуддин Кокий (ваф. 749 ҳ.й.).
16. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Алоуддин Алий ибн Усмон ибн Иброҳим (ваф. 750 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Туркмоний” исми билан танилган. Муаллиф бу шарҳни охирига етказишга муваффақ бўлмаган. Кейинчалик у зотнинг ўғли китобни охирига етказган.
17. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Нажмуддин Иброҳим ибн Алий ибн Аҳмад Абу Исҳоқ Тарсусий Димашқий (ваф. 758 ҳ.й.).
18. Ғоятул баён ва нодиратул ақрон. Муаллифи: Амир Котиб ибн Амир Умар Амид ибн Амид Атқоний (ваф. 758 ҳ.й.).
19. Кифоя шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Жалолуддин ибн Шамсуддин Хоразмий Карлоний (ваф. 767 ҳ.й.). Бу зот имом Сиғноқийнинг шогирди ҳисобланади.
20. Тавшиҳ. Муаллифи: Умар ибн Исҳоқ ибн Аҳмад Ғазнавий, Қози Сирожуддин Абу Ҳафс Ҳиндий (ваф. 773 ҳ.й.).
21. Ан-Ниҳоя алал Ҳидоя. Муаллифи: Муҳйиддин Абу Муҳаммад Абдулқодир ибн Муҳаммад Қураший (ваф. 775 ҳ.й.). Бу киши машҳур “ал-Жавоҳирул музиа фи табақотил ҳанафийя” китобининг ҳам муаллифи саналади.
22. Ат-Такмила фи фавоидил Ҳидоя. Муаллифи: Маҳмуд ибн Аҳмад Қувнавий (ваф. 775 ҳ.й.).
23. Ал-Иноя фи шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Маҳмуд Румий Акмалуддин Бобартий (ваф. 786 ҳ.й.).
24. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Саййид Шариф Алий ибн Муҳммад ибн Алий Журжоний (ваф. 816 ҳ.й.).
25. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Шайх Тақийюддин Абу Бакр ибн Муҳаммад Шофеий (ваф. 829 ҳ.й.).
26. Ал-Биноя фи шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Аллома Бадруддин Маҳмуд ибн Аҳмад ибн Мусо Қози Айний Мисрий (ваф. 855 ҳ.й.).
27. Ҳошия алал Ҳидоя. Муаллифи: Маждуддин Муҳаммад ибн Аҳмад Мавлонозода (ваф. 859 ҳ.й.).
28. Фатҳул Қодир. Муаллифи: Камолиддин Муҳаммад ибн Абдулвоҳид Абдулҳамид Сивосий (ваф. 861 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Ҳумом” исми билан машҳур. Муаллиф бу китобни “Ваколат китоби”гача шарҳлаган, охирига етказа олмаган. Қозизода (ваф. 988 ҳ.й.) уни мукаммал қилиб, “Натоижул афкор фи кашфир румуз вал асрор” деб номлаган.
29. Ҳавоший алал Ҳидоя. Муаллифи: Ҳамидуддин ибн Афзалуддин Ҳанафий (ваф. 908 ҳ.й.).
30. Ад-Дироя шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Муҳаммад ибн Муборакшоҳ ибн Муҳаммад Ҳаравий, Румий (ваф. 928 ҳ.й.). Бу зот “Ҳакимшоҳ Қазвиний” исми билан машҳур.
31. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Аллома Аҳмад ибн Сулаймон ибн Камол пошо (ваф. 940 ҳ.й.). Бу зот “Ҳидоя”ни “Поклик китоби”дан “Никоҳ китоби” ва “Савдо китобининг айрим қисмларигача шарҳлаган.
32. Ҳошия ала шарҳил Ҳидоя либни Шиҳна. Муаллифи: Муслиҳуддин Мустафо ибн Шаъбон Сарурий (ваф. 962 ҳ.й.).
33. Иддатул фатово фи таърифи масоилил Ҳидоя. Муаллифи: Аҳмад ибн Мустафо ибн Халил (ваф. 968 ҳ.й.). Бу зот “Баттош Кўпризода” исми билан машҳур.
34. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Алий ибн Қосим Марғиноний Зайтуний (ваф. 979 ҳ.й.).
35. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Сорий Карззода Муҳммад Марғиноний (ваф. 990 ҳ.й.).
36. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Закарийё ибн Бийром Анқурий Румий (ваф. 1001 ҳ.й.).
37. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Абдулҳалим ибн Муҳаммад (ваф. 1013 ҳ.й.). Бу зот “Ахийзода Қози Румий” исми билан машҳур.
38. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Алий ибн Султон Муҳаммад Қорий Ҳиравий Нуриддин (ваф. 1019 ҳ.й.).
39. Итҳофу арбобид дироя ли фатҳи бобил Ҳидоя. Муаллифи: Аҳмад ибн Муҳаммад Ҳамавий Ҳусайний (ваф. 1098 ҳ.й.).
40. Ионату толибил кифоя фи ҳалли алфозил Ҳидоя. Муаллифи: Шайх Исмоил ибн Абдулбоқий ибн Исмоил Димашқий (ваф. 1121 ҳ.й.).
41. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Абдулғаний ибн Исмоил Нобулусий (ваф. 1143 ҳ.й.).
42. Тарғибул лабиб ила тахлиси шуруҳил Ҳидоя ан журуҳил аллома Ибн Камол. Муаллифи номаълум.
43. Равзатул ахёр. Муаллифи номаълум.
44. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Ҳамидуддин Мухлис ибн Абдуллоҳ Ҳиндий Деҳлавий. Бу китоб охирига етмаган.
45. Ал-Иноя би шаънил Ҳидоя. Муаллиф: Жамолуддин Аҳмад ибн Юсуф.
Айримлар “Ҳидоя” китобини мухтасар ҳолга келтирганлар. Қуйида улар билан танишиб чиқамиз:
1. Сулолатул Ҳидоя. Муаллифи: Иброҳим ибн Аҳмад ибн Барака Мавсилий (ваф. 652 ҳ.й.).
2. Ал-Кифоя Мухтасарул Ҳидоя. Муаллифи: Алий ибн Усмон Ибн Туркмоний (ваф. 750 ҳ.й.).
3. Хулосатун ниҳоя фи фавоидил Ҳидоя. Муаллифи: Маҳмуд ибн Аҳмад ибн Масъуд Қувнавий (ваф. 771 ҳ.й.).
4. Ар-Риоя фи тажриди масоилил Ҳидоя. Муаллифи: Муҳаммад ибн Усмон ибн Мусо (ваф. 779 ҳ.й.).
5. Иддату асҳобил бидоя ван ниҳоя фи тажриди масоилил Ҳидоя. Муаллифи: Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Мустафо (ваф. 1030 ҳ.й.). Бу зот “Баттош Кўпризода” исми билан машҳур.
Баъзи уламолар “Ҳидоя” китобида келган ҳадисларни тахриж қилиб, алоҳида китоб таълиф этишган. Қуйида уларни келтириб ўтилади:
1. Ат-Танбиҳ ала аҳодисил Ҳидоя вал хулоса. Муаллифи: Маҳмуд ибн Убайдуллоҳ ибн Соид Алоуддин Ҳорисий Марвазий (ваф. 606 ҳ.й.).
2. Ал-Кифоя фи маърифати аҳодисил Ҳидоя. Муаллифи: Алий ибн Усмон ибн Иброҳим Алоуддин Мординий Ибн Туркмоний (ваф. 750 ҳ.й.).
3. Насбур роя ли аҳодисил Ҳидоя. Жамолиддин Абдуллоҳ ибн Юсуф ибн Муҳаммад Зайлаий (ваф. 762 ҳ.й.).
4. Ал-Иноя фи маърифати аҳодисил Ҳидоя. Муаллифи: Абдулқодир ибн Муҳаммад Абу Муҳаммад Қураший (ваф. 775 ҳ.й.).
5. Мунятул алмаий фи ма фата мин тахрижи аҳодисил Ҳидоя лиз Зайлаий. Муаллифи: Қосим ибн Қутлубғо ибн Абдуллоҳ Зайнуддин Абул Адл (ваф. 879 ҳ.й.). Бу зот “Ат-Тасҳиҳ ват таржиҳ ала мухтасарил Қудурий” китобининг муаллифи ҳамдир.
Имом Абу Бакр ибн Алий Ҳомилий Яманий (ваф. 769 ҳ.й.) “Ҳидоя” китобининг матни ҳисобланмиш “Бидоятул мубтадий” китобини назмий тарзда ёзиб, уни “Дурарул муҳтадий ва захрул муқтадий фи назми Бидоятил мубтадий” деб номлаган.
Абу Бакр ибн Алий Ҳаддод Яманий (ваф. 800 ҳ.й.) ушбу назмий асарга шарҳ ёзиб, уни “Сирожуз золам ва бадрут тамом шарҳу Дурарил муҳтадий” деб номлаган.
“Ҳидоя – шарҳу бидоятил мубтадий” китобига ёзилган ушбу шарҳ, мухтасар ва назм китоблари “Ҳидоя” китобининг нақадар машҳур ва кўпчилик мурожаат қиладиган китоб эканига бир далилдир. Аллоҳ таоло барчаларидан рози бўлсин!
Интернетдаги маълумотлар асосида “Ақоид ва фиқҳий фанлар” кафедраси ўқитувчи-стажёри Абдуллоҳ Қосим тайёрлади.
