Ўзбекистонда ҳозирда муқаддас динимиз Исломда нодир Қуръоннинг энг қадимий сақланиб қолган қўлёзмаси Мусҳафи Усмоний сақланиб келинмоқда. Бу муқаддас Калом учинчи халифа – Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳунинг қонига бўялган Усмон Қуръонидир. Бу ягона қўлёзма эмас, балки дунёда ҳали ҳам тарихга бой намуналар мавжуд. Қуйида улар ҳақида қисқача маълумот бериб ўтамиз.
1. Бирмингем университетининг қўлёзмалари.
2015 йилда Бирмингемда Қуръоннинг энг қадимги намуналаридан бири топилган. Бу алоҳида парчалар, VII асрда қўй ёки эчки терисига ёзилган. Олимларнинг фикрига кўра, эҳтимол улар Муҳаммад Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам яшаган даврларда саҳобалар томонидан кўчирилгандир.
Радиокарбон таҳлили терининг ёшини камида 1370 ёшга (568 ёшдан 645 ёшгача) тўғри келади.
Қуръонни 100 йил олдин Бирмингем университетига Эронлик тарихчи томонидан ҳадя этилган. Матн арабча ёзувда Ҳижози хатидан фойдаланиб ёзилган (энг қадимги Қуръон ёзувларидан бири).
2. Ямандан келган Сана қўлёзмалари.
Ушбу қўлёзмалар 1972 йилда Буюк Сано масжидини таъмирлаш пайтида топилган. Аввалига ишчилар уларга аҳамият беришмаган, аммо кейинчалик улар артефактлар ҳақида биладиган Исмоил ал-Акванинг қўлига тушган. Кейинчалик, мураккаб илмий тадқиқотлар натижасида тахминий VII – VIII асрларга оид пергамент қоғозига ёзилган икки қатламидан иборат бўлган қўлёзмалар матннидир. Радиоуглеродлар таҳлили шуни кўрсатдики 99% аниқлик билан ушбу қўлёзма 671 йилгача бўлган даврда ёзилган. Топилмадан 12000 парча ҳозирда мавжуд.
3. Тўпқопи қўлёзмаси.
Тўпқопи қўлёзмаси аввалгиларига қараганда Қуръоннинг кейинги қўлёзмаси, аммо умуман олганда VIII аср бошларига тегишли энг қадимийларидан биридир.
Ушбу қoлёзма Истанбулдаги (Туркия) Тўпқопи сарой музейида сақланади. Бу Усмон ибн Аффоннинг Қуръондан бири эканлиги ҳақида бир ривоят бор, лекин бунга шубҳа бор. Шунга ўхшаш намуналар Қуддусдаги Қоя гумбазида, Дамашқдаги Умайяд масжидида. Қўлёзманинг ўлчами 41х46 см бўлиб, унда Қуръоннинг 99% дан кўпроғи мавжуд, иккита варақ йўқ (23 сура). Ушбу қўлёзма Қуръоннинг тўлиқ матнига энг яқин.
Миср ҳокими Меҳмед Али Пошо буни XIX асрда Усмонли Султон Маҳмуд II га совға сифатида юборган.
4. Тошкентдаги Қуръони карим.
Мусҳафи Усмоний (Усмон Қуръони) номи билан танилган VIII ёки IX аср Қуръон қўлёзмаси замонавий Ироқ ҳудудида Куфий хатида кўчрилган. Бугунги кунда у Тошкент шаҳридаги Хаст-Имом кутубхонасида сақланади.
Маҳаллий ўзбек урф-одатларида у учинчи халифа Усмон ибн Аффонга тегишли деб ишонилади.
Имло ва палеографик тадқиқотлар асосида қўлёзма VIII ёки IX асрга оиддир. Радиокарбон билан танишиш 76,5 дан 855 йилгача бўлган сананинг 95,4% эҳтимолини кўрсатди.
5. Санкт-Петербургдаги Қуръон.
Санкт-Петербургдаги Қуръон сақланиб қолган энг қадимги қўлёзмалардан бири бўлиб, у VII – VIII асрларга тўғри келади.
Қўлёзманинг катта қисми Парижда, Миллий кутубхонада (70 бет). Яна 46 саҳифа Санкт-Петербургдаги Россия Миллий кутубхонасида сақланади. Ватикан кутубхонаси ҳамда Лондондаги профессор Халил тўпламидан бир вақтнинг ўзида битта варақ. Ҳаммаси бўлиб сақланиб қолган қўлёзмалар Қуръон матнининг 45% ни ташкил қилади.
6. Мовий Қуръон.
IX аср охири X аср бошлари орасида Каёуан мусулмонлари учун яратилган Тунислик куфий Қуръоннинг кўк рангдаги қўлёзмаси. Қўлёзма Қуръоннинг энг бадиий нусхаларидан бири, шунингдек ислом санъатининг энг буюк асарларидан бири ва шу вақтгача қилинган энг қиммат қўлёзмалардан бири ҳисобланади. Қўлёзма индиго рангига бўялган олтин (хризография) ва пергаментга кумуш ёзувлар ёрдамида тайёрланган. Қизил сиёҳ ҳам ишлатилади. Бу “ҳашаматли ҳашаматли қўлёзмалардан бири” – деб номланган мусулмон хаттотлигининг машҳур намунасидир. Қўлёзма 7 жилддан иборат бўлиб, 600 саҳифадан иборат бўлиб, Усмонли империяси даврида дунё бўйлаб тарқатилган. Ҳар бир сура 20 дан ортиқ кумуш розетлар билан безатилган ва ҳарфлар олтин билан босилган; бой индиго билан бир қаторда қимматбаҳо метал матни, ўша пайтда Шимолий Африкани бошқарган Фотимийлар сулоласи, ўша пайтда Анадолида ҳукмронлик қилган Византия империясининг санъат ва қудратини намойиш этишга уриниб кўриш мумкинлигини кўрсатади. Ҳашаматли қўлёзмаларида бинафша рангли пергаментга ёзишда олтин ва кумуш сиёҳлардан фойдаланган. Ушбу намуна барча Фотимийлар Қуръонидан тирик қолганлардир. Тунис Миллий кутубхонасида сақланади.
Исмоилжон Икромов
