Мутаассиблик – фитналарни пайдо қилади

Машҳур тилшунос Ибн Манзур: “Та­ас­суб” сўзи “асабият”дан олинган. “Аса­бият” бошқаларни ўзининг ота то­мо­нидан қариндошларига ёрдам беришга чақириш маъносини анг­латади. Бир гуруҳга нисбатан таассуб қилиш дегани ўша гуруҳ ёрдами учун жамланиш маъносини англатади», деб ёзади.

Луғат китобларида эса “мутаассиб­лик” қаттиқ­қўл­лик, бир фикрда қаттиқ туриб олиш маъноларига ҳам далолат қилиши айтиб ўтилган. Истилоҳда эса, доим ўзини сўзсиз ҳақ деб билиб, фик­рида қаттиқ туриб олиш, бошқа­ларни эса ноҳақ деб қараш таассубдир. Бу туйғу мутаассиб кишида ўзгани таҳқирлайдиган, унинг инсоний ҳақ-ҳуқуқларини эътироф этмайдиган муайян хатти-ҳаракатлар кўринишида акс этади. Бориб-бориб бу унинг та­биатига сингади.

Қисқача айтганда, мутаассиблик, гарчи далил кўриниб турган бўлса ҳам, бир томонга мойиллик туфайли ҳақни рад этишдир. Мутаассиблик ва фанатизм тушунчалари бир-бирига маънодош бўлиб, уларнинг акси бағрикенгликдир.

Мутаассибликнинг бир қанча турлари бор:

– диний мутаассиблик;

– ирқий мутаассиблик;

– қабилавий мутаассиблик;

– табақавий ёки ижтимоий мутаас­сиблик;

– фикрий мутаассиблик ва ҳоказо.

Яна спорт мутаассиблиги деган тушунча ҳам мавжуд. Футбол фанатизми бунга мисол бўлади.

Тарихда содир бўлган кўплаб уруш-жанжал ва хунрезликларнинг моҳияти ҳақида гап кетса, уларнинг асл сабаби мутаассибликка бориб та­қалишига гу­воҳ бўламиз.

Ҳозир кўплаб давлатлар бошидан кечираётган маънавий бўҳрон билан бирга мутаассиблик кўлами ҳам кенгайиб бормоқда. Бу жараёнда мута­ассибликнинг турли кўринишда жа­мият ҳаётига хавф солаётганини инкор этиб бўлмайди. Файласуфлар, ҳуқуқ­шунослар, сиёсатчилар, жамиятшунос ва дин­шунос олимлар мутаассибликнинг келиб чи­қиши ва унинг салбий оқибатла­рини ўрганишмоқда.

Бугунги кунда кўпгина минтақалар­да иж­тимоий-сиёсий вазиятни кескинлаштиришга уринаётган, бегуноҳ кишиларнинг ҳаётига зомин бўлаётган мутаассибларнинг экстремистик хат­ти-ҳаракати тобора хатарли тус олаётгани барча давлатларнинг бу иллатга қарши бирга­ликда кураш олиш бориши, кишиларнинг маданий даражаси-
ни юксалтириш, шахсга нис­батан ҳур­мат туйғусини шакллантириш бора­сида саъй-ҳаракатларни бирлашти­ришни та­қозо этмоқда.

Президентимиз Шавкат Мирзиёе­в Бир­лашган Миллатлар Ташки­лоти Хавф­сиз­лик Кенгашининг 72-сессияси­да: “Биз муқаддас динимизни азалий қад­рият­ларимиз мужассами ифодаси сифатида беҳад қадр­лаймиз. Биз му­қаддас динимизни зў­равонлик ва қон тўкиш билан бир қаторга қўядиган­ларни қатъий қоралаймиз ва улар билан ҳеч қачон муро­са қила олмаймиз. Ислом дини бизни эзгулик ва тинчликка, асл инсоний фа­зилатлар­ни асраб-авайлашга даъват этади”, дея таъкидлаган эдилар.

Мутаассибликнинг шахс ва жамиятга етказадиган зарарлари жуда каттадир. Мутаассиб кимса бу – дарғазаб, жазавали, асабий, ҳиссиётга берилган ва қаттиқ салбий ҳис-ҳаяжонга тушувчи шахс. У бузғунчи ғояларни фаол ташувчилардан ҳисобланади. Айнан шу сифатлар унга омма орасидаги тарафдорлар қалбини эгаллашга имкон беради.

Мутаассиб воқеликни ўзининг асл ҳолатида кўра олмайди. Чунки у фа-
қат ўзи мойил бўлган нарсанигина кўради. Инкор этиб бўлмас даражада ошкор бўлса ҳам, ўзгалар кўраётган ҳақиқатни кўрмайди. Мутаассиб фақат ўзини ҳақ, ўзгаларни ноҳақ деб билгани учун доим сезмаган ҳолда ижтимоий ришталарни узади, ихтилоф жарлигини кенгайтиради. Унинг тор онгига кўра ҳамма фақат унинг қолипи бўйича яшаши керак. Акс ҳолда “адашган” одам ҳисобланади.

Мутаассиб учун илмий омонатдорлик тушунчаси умуман йўқ нарса. У ҳақи­қатдан бўйин товлаб, воқеликни фақат ўзининг фойдасига буришга, ҳақиқатни сох­талаштиришга ҳаракат қилади. Шу боис барча масалада одамларни тўғ­ри ечимни топишдан маҳрум қилади, шахс­лар ва жамоаларга тўғри баҳо бериш масаласида ҳаммани адаштиради. Мутаассиб мўътадил илмий баҳс орқали ҳақи­қатга эри­шиш йўлларини ўзининг низо қўзғайдиган, ихтилофни кучайтирадиган баҳслари билан барбод қила­ди. Натижада жами­ятлар, халқлар ва маданиятлар ўрта­сида кескинлик яна­дакучаяди.

Мутаассиб кенг фикрлашга қодир эмас. Уни фақат ички эмоционал туйғу бошқаради. Ўзгаларнинг янглиш фик­ри билан ҳаракат қилади. Айнан шунинг учун муқобил томон фикрини тарозуга солиш ва ҳурмат қилиш имконидан маҳрумдир. Тоқатсизлик анча вақтлардан бу­ён фанатизмнинг синоними сифатида тадқиқотчилар томонидан тан олинган. Бирон-бир қарашни фақат ўзининг севимли қоидаларига мос келмагани, қарши экани учунгина қатъ­иян рад этадиган ҳар қандай одам тоқатсиз бўлиши мумкин.

Хулоса қилиб айтганда, мутаассиб учун бағрикенглик ҳеч қандай маъно касб этмайди. У бағрикенгликни киши руҳиятининг пастлиги, иродасининг бўшлиги деб билади. Фанатик кимса кимни ўзидан йироқ деб билса, унга рақиб деб қараса, уларга асло тоқат қила олмайди.

Пўлатхон КАТТАЕВ,

Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институти ўқитувчиси