Бугун, 2021 йил 10 март куни Тошкент ислом институтида “Март ойи –ақоид фани ойлиги” муносабати билан “Мотуридия ва ашъария таълимотлари ўртасидаги фарқлар” мавзусида Тошкент ислом институтида устоз ва талабалар билан илмий суҳбат ўтказилди. Суҳбатда ЎзХИА устози, мисрлик машҳур олим доктор Аҳмад Саъд Даманҳурий ўз маърузаси билан иштирок этди.
Суҳбатни “Ақоид ва фиқҳий фанлар кафедраси” мудири Примов Соатмурод домла бошлаб бердилар. У киши аввало йиғилганларга ҳурматли меҳмон ҳақида қисқача маълумот бериб ўтдилар:
Аҳмад Саъд Иброҳим Абдурраҳмон Усмон Даманҳурий 1978 йил, 26 июнь куни Миср Араб республикасида таваллуд топган. Академик тадқиқотчи, нотиқ Аҳмад Саъд Иброҳим Абдурраҳмон Усмон Даманҳурий Туркиянинг Фотиҳ Султон Меҳмет университети исломий билимлар факультетида катта илмий ходим ва ўқитувчи, ислом билимларини масофавий ўқитиш Миср хусусий университетида директор ва нотиқ, Миср Ислом ишлари Олий кенгашида катта илмий ходим бўлиб фаолият олиб бормоқда.
У 2000 йил Ал-Азҳарда Тафсир ва Қуръон илмлари (Tafseer and Sciences of Quran) бўлимида бакалаврлик дипломини ҳимоя қилган. 2002-2004 йиллар Тафсир ва Қуръон илмлари мутахассислиги бўйича 2 йил таҳсил олиб, имтиҳон топширган. Кейинчалик 2005 йил Ал-Азҳар университетининг Қуръон илмлари борасида ва Ибн Таймия асарларининг қиёсий таҳлили мавзусида тадқиқотлар қилади ва магистр даражасига эга бўлади.
2015 йил Ал-Азҳар университети шариат илмлари факультетининг Имом Мотуридий ва унинг илмий услублари мавзусида фалсафа фанлари доктори даражасини олади. Шунингдек, Қуръон ва суннат илмлари борасида яна кўплаб соҳалар бўйича турли илмий унвон ва даражаларга эга. Ҳозирда Ўзбекистон халқаро ислом академияси “Исломшунослик ва ислом цивилизациясини ўрганиш ICESCO” кафедрасида турли исломий илмлардан дарс бериб келмоқда.
Аҳмад Даманҳурий:
“Мусулмонлар ўз ҳаётларида Қуръон ва Суннат таълимотларига амал қилиб яшаган пайтларида илм нурини бутун оламга таратганлар. Ёшу қари, эркагу аёл бешикдан то қабргача илм талаб қилиш ўзи учун фарз эканлигини тўла ҳис қилган ҳолда умр бўйи ўзини толиби илм ҳисоблаб яшаган. Ана ўша даврни яхшилаб ўрганган ғарблик инсофли шарқшунослардан бири ислом умматини «ёппасига мадрасага қатнайдиган» уммат деб васф қилган.
Бу жуда ҳам тўғри васфдир. Ўша ҳамма бутунича Ислом шариати бўйича ҳаёт кечирган вақтда Ислом нуридан баҳраманд бўлган ҳар бир ўлкада илм-фан, маърифат ва маданият гуллаб-яшнаган. Илмнинг ҳар бир соҳасида оламшумул кашфиётлар қилинган, улкан уламолар етишиб чиққанлар.
Ҳозир сиз азизлар билан Имом Мотрудийнинг қарашлари ҳақида суҳбатлашиш мен учун алоҳида аҳамият касб этади. Зеро бу юрт Имомнинг туғилиб, илм олиб, ўз асарларини ёзган юрт ҳисобланади. Мана минг йилдан ошиқ вақтдирки, бу юрт исломнинг соф ақидасини ана шу зотнинг китоблари асосида ўрганиб, эътиқод қилиб келмоқда. Ҳидоят имоми Абу Мансур Мотрудий ҳазратлари мотрудия таълимотини ўзлари ўйлаб топиб ёки ўзларига ёққан фикрларни жамлаб тузгарлари йўқ, балки саҳобалар, салафи солиҳлар, мужтаҳид имомлар, хусусан имоми Аъзам Абу Ҳанифа Нўъмон ибн Собитнинг ақидасини жамлаб, уларни ҳам нақлий, ҳам ақлий далиллар билан исботлаб бердилар. Бунинг энг катта исботи бир даврда, аммо Ер юзининг бошқа-бошқа қитъаларида бир-биридан мутлақо бехабар ҳолда ёзилган икки асар, Имом Таҳовийнинг “Ақоид”и ва Имом Мотрудийнинг “Тавҳид” асарлари бир-бирига тўла мос келишида кўринади.
Афсуски, ҳозирда баъзи доираларда мотрудия таълимоти ҳақида хато қарашлар мавжуд. Эмишки, мотрудия таълимотида бирламчи манба бу ақл, сўнг эса нақл экан, салафийлик таълимотида эса бирламчи манба нақл, яъни қуръон ва суннат экан. Хўш, ушбу даъво қанчалар тўғри?
Келинг, Имом Мотрудийнинг “Тавҳид” китиобларига мурожаат қиламиз. Имом китобнинг биринчи саҳифасидаёқ ушбу таълимотнинг бош мезонини баён қилиб қўйганлар: “Динимизнинг асоси самъ, яъни Қуръон ва суннатдан иборат нақлий далиллар, сўнгра ақл”, деганлар. Демак, юқоридаги иддао мутлақо хато экан.
Ақлий далилларни эътиқод масалаларида мутлақо инкор қилиш ҳам жуда хато даъво ҳисобланади. Қуръон барча ишларда ақлни ишлатишга чақиради, ақлни ишлатмаганларни қаттиқ танқид қилади. Қуръонда ақлга тааллуқли сўзлар 50 марта ишлатилган. «Ақл эгалари» сўзи эса 10 мартадан кўпроқ ишлатилган. Шунинг ўзи ҳам Қуръон ақлга катта эътибор берганининг далилидир. Қуръон ақлнинг улкан неъмат эканини баён қилади:
«Бунда, албатта, ақл ишлатувчи қавмлар учун оят-белгилар бордир», «Ақлни ишлатмайсизми?» ва ҳоказо (Раъд сураси, 4-оят, Бақара сураси, 76-оят).
Бошқа оятларда эса ақлни ишлатмаганларни айблайди:
«Аллоҳнинг ҳузурида энг ёмон жонзотлар кар, соқов, ақлни ишлатмайдиганлардир» (Анфол сураси, 22-оят).
«Ёки сен уларнинг кўплари тинглай оладилар ё англай оладилар, деб ҳисоблайсанми? Аслида уларнинг ҳайвонлардан фарқи йўқ. Балки яна ҳам йўлдан озганроқдирлар» (Фурқон сураси, 34-оят).
Бошқа бир оятда ақлни ишлатмаслик охират азобига сабаб бўлганлигини эслатади:
«Ва улар: «Агар эътибор қулоғи билан эшитганимизда ёки ақлни ишлатганимизда эди, дўзахийлар орасида бўлмаган бўлар эдик», дерлар» (Мулк сураси, 10-оят).
Мана шу нарсаларнинг барчаси Исломда ақлнинг нақадар улкан баҳоланишини кўрсатади.
Биз Имом Мотрудийни ислом таълимотларидан узоқ, қандайдир фалсафа олими деб ўйламаслигимз керак. Имом Мотрудий аввало, ақида олими, ҳанафий мазҳаби фақиҳи ва тасаввуфни маҳкам тутган зоҳид киши бўлганлар. Ислом таълимотини турли фикрий ҳужумлар, ботиний, мўътазилий, шия каби адашган тоифаларнинг турли хужумларидан ҳимоя қилиш учун фалсафа мантиқ фанига оид билимлардан ҳам кенг фойдаланганлар. Аммо бу йўлда шаръий матнлар чизиб берган чегарлардан қилча ҳам ташқарига чиққан эмаслар.
Энди, аҳли суннанинг икки эътиқодий мазҳаби мотрудия ва ашъария таълимотлари орасидага фарқларга тўхталсак.
Аввало шуни таъкидлаб ўтмоқчиманки, биз исломий матнлар ва ҳукмларнинг ҳаммасини бир хил даражада деб билишимиз керак эмас, афсуски аксар адашувлар ана шу ҳақиқатни яхши англамасликдан келиб чиқади. Бу насслар, ҳукмлар орасида қатъийлари бор, зоннийлари бор. Қатъийлари бу – исломнинг қизил чизиқлари бўлиб, уларни асло ҳатлаб ўтиш жоиз эмас. Аммо, зонний насслар ва улар натижасида келиб чиққан зонний ҳукмлар қатъий далиллар билан тенг бўла олмайди. Бундай насслар борасидаги ихтилофлар ҳеч қачон ўзаро жанжалларга ва бир-бирини хатога чиқаришларга сабаб бўлмаслиги лозим.
Аҳли сунна вал жамоанинг икки эътиқодий мазҳабидаги ўзаро фарқларнинг ҳаммаси зонний наслар, таъвил эҳтимоли бор матнлардагина бор холос. Бу икки мазҳаб қатъий далиллар борасида асло ихтилоф қилган эмаслар.
Икки мазҳаб ўртасидаги фарқларнинг ўзи бир неча хил. Масалан, ҳар иккала мазҳаб охиратда мўминлар Аллоҳ таолони кўришини айтганлар. Аммо Имом Мотрудий бунга қуръон ва суннатдан далил келтириш билан чекланган бўлсалар, Имом Ашъарий ақлий далиллар ҳам келтирганлар. Имом Мотрудий эса нақл билангина топиш мумкин бўлган ҳақиқатларда ақлга мутлақо ўрин бўлмайди деганлар.
Уламоларимиз ақлий далил деганда қандайдир тахминлар ёки фаразлар ёҳуд кимларнингдир хиссиётларини тушунишмаган. Балки, муайян қоидалар асосидаги ақлий изчиллик ва мантиқий фикрлар кетма-кетлигини тушунганлар.
Ақоид уламолари бу икки мазҳаб ўртасидаги фарқларга бағишлаб алоҳида асардар битганлар. Баъзи уламолар бу фарқларни 73 та деса, баъзилар 76 та, баъзилар 58 та, баъзи уламолар эса 13 та деганлар. Ихтилофлар сонини озроқ санаган олимлар бирламчи, асосий масалаларни эътиборга олганлар. 73 та ёки 76 та деб санаган олимлар эса бирламчи масалалардан келиб чиққан фаръий масалаларни ҳам алоҳида фарқ сифатида ҳисоблаганлар. Ушбу фарқлар ичида ҳақиқатда ҳам фарқли бўлган қарашлар ҳам, шунингдек фақат лафзий фарқлар ҳам бор. Масалан, иймондаги истисно масаласи энг машҳур ақидавий масалалардан бири бўлиб, мотрудий таълимотида иймонда истисно қилиш жоиз эмас, дейилади. Ашъарий таълимотида эса бу иш жоиз ҳисобланади. Аммо масалани яхшилаб ўрганилса, бу ихтилоф фақат иборалар ўртасида фарқ бўлиб, маъно жиҳатдан ҳар иккала мазҳаб тамоман бир хил экани кўринади.
Аммо бу икки мазҳаб ўртасидаги фарқли қаршларнинг ҳаммаси ҳам лафзий эмас, балки баъзи масалаларда ҳақиқатан ҳам фарқли фикрлар бор. Масалан, Аллоҳ таъолони таниш ақл билан бўладими ёки фақат хабар билангина бўладими? Ашъарий таълимотига кўра Аллоҳ таъолонинг маърифати фақат нақл билан бўлади, мотрудийлар эса ақл билан ҳам топиш мумкин деганлар.
Суҳбат сўнгида мисрлик шайх институт талабаларининг турли саволларига жавоб берди.
Тошкент ислом институти Ақоид ва фиқҳий фанлар
кафедраси ўқитувчиси Умарходжаев Мурод
