Тил
Тил ҳақида очиқ мунозарани бошлаш учун, аввало, тилшунос олим Соссюрнинг белги назарияси ушбу соҳада самарали ва муҳим рол ўйнаган асосий назариялардан бири эканлигини эслатиб ўтиш зарур. Соссюрнинг белги назарияси лингвистик ва семиотик ёндашувнинг кўтарилишида мулоҳазали ва акс эттирувчи манипуляцияга эга. Шу нуқтаи назардан, Соссюр (1974) тил белгилар тизимидир, деб ҳисоблайди. Унинг учун белги ишора қилувчи (овозли тасвир ёки ёзма шакл) ва белгили (контсептсия;тушунча) дан иборат бўлиб, улар иккаласи ҳам бир-бири билан чамбарчас боғланган . Умуман айтганда, овозли тасвирни контсептсиядан ажратиб бўлмайди, яъни иккаласи ҳам ҳеч қачон бир-биридан ажралмайди. У яна тил ва фикрни вараққа ўхшатади; У фикр қоғознинг олд қисми, орқа қисми эса товушдир, деб ҳисоблайди. Иккала қисмни бошқасини кесмасдан кесиб олиш мумкин эмас. Тилда товушлар ва фикрни бир-биридан ажратиб бўлмайди. Бошқа томондан, белгининг ва белини англатадиган сўзнинг ўзига ҳослиги ҳамда ажралмаслигибутунлиги),масалан, инглиз тилида сўзлашувчи учун товушли тасвир ит (кучук) тушунчаси ва ит сўзини идрок қилишга тегишли. сигир тушунчаси билан эмас, тилнинг равшанлиги ва тушунарлиги тўғрисида нотўғри тушунча ва нотўғри таассурот юзага келтиради. Бошқача қилиб айтганда, Хжелмслев (1969) таъкидлаганидек: “Тилнинг табиатига эътибор бермаслик керак” (5-бет). Умуман айтганда, тил Кристал (1971, 1992) томонидан “инсоният жамиятида товушлар, белгилар ёки ёзма рамзлар мулоқот ва ўзини намоён қилиш учун мунтазам, одатий фойдаланиш” сифатида тушунтирилади. Шунингдек, Эммитт ва Поллок (1997) тил асоссизлик билан ишора қилувчи ва ундан фойдаланувчилар гуруҳи ҳамда жамият қабул қилан тизим эканлигига ишонади. Бу мижозларнинг умумий дунёсига нисбатан маълум бир мақсадни амалга оширишдир. Часе (1969) нинг таъкидлашича тилдан фойдаланиш мақсади бошқалар билан мулоқот қилиш, фикрлаш ва ҳаётга ўз нуқтаи назарини ва дунёқарашини шакллантиришдир. Дарҳақиқат, тил одамларнинг фикрларини англатади . Соссюр (1956, 1972, 1974, 1983) тилни фарқлар тизими сифатида белгилайди. Шу маънода у турли хил тилларда товушли тасвир ёки ёзма шаклнинг маъноси фарқига ишонади. «Агар сўзлар илгари мавжуд бўлган тушунчаларни англатса, уларнинг барчаси бир тилдан иккинчи тилга маъно жиҳатидан аниқ эквивалентларга эга бўлар эди; аммо бу тўғри эмас » (Суссюр, 1974, 116-бет). Яъни, турли хил тилларда овозли тасвир ёки белги тушунчаси ҳар хил.
Маданият
Рооҳул-Амини (1989) фикрига кўра “Маданият кўп қиррали маъноларга эга. Маданият деҳқончиликни англатарди” (15-бет). У ҳамма жойда қишлоқ маданияти, шаҳар маданияти, Америка маданияти ва бошқалар сифатида ишлатилади. Бугунги кунда ҳар қандай соҳада, гуманитар фанлар бўйича, ҳар бир тадқиқот маданиятга умумий қарашни талаб қилади. У археология, тилшунослик, тарих, психология, социология ва бошқаларда қўлланилади. Ҳатто инсон маданиятга эга бўлган мавжуотдир. Демак, одамнинг феъл-атворини ҳайвонларнинг хатти-ҳаракатларидан ажратиб турадиган омил маданиятдир (Месбаҳе Язди, 2005). Умуман олганда, социологик нуқтаи назардан, маданият – бу ижтимоий ҳаракатларнинг умумий асосларини ўз ичига олган ёки шакллантирган, мерос бўлиб ўтган ва туғма ғоялар, қарашлар, эътиқодлар, қадриятлар ва билимларнинг йиғиндиси. Худди шу тарзда, антропологик ва этнологик туйғулардан келиб чиққан ҳолда, маданият гуруҳ аъзолари томонидан этказилган, тарқатилган ва таъкидланган умумий ва умумий анъаналарга эга бўлган маълум бир гуруҳ одамларининг фаолияти ва ғояларининг умумий доирасини қамраб олади (Коллинзнинг инглиз луғати 1991, 1994) , 1998, 2000, 2003). Маданият учун тахминан икки-уч юз ва ундан ҳам кўпроқ таърифлар мавжуд. Маданият таърифига келсак, Эдуард Сапир (1956) маданият бу онгсизликка боғлиқ бўлган хатти-ҳаракатлар ва режимлар тизимидир. Антрополог Рочер (1972, 2004) “Маданият – бу жамиятдаги кўпчилик одамлар томонидан қабул қилинган ғоялар ва ҳиссиётларнинг алоқаси” (142-бет), деб ҳисоблайди. Шубҳасиз, маданият ижтимоий гуруҳларда ўрганилади ва биргаликда қўлланилади ва нонгенетик усуллар билан этказилади (Америка мероси, илм луғати 2005). Антрополог Тейлор (1974) ўзининг “Ибтидоий маданият” асарида маданият мураккаб таърифда шахс, жамият аъзоси сифатида ўз жамиятидан оладиган эътиқод, санъат, маҳорат, ахлоқ, қонунлар, урф-одатлар ва хатти-ҳаракатларни ўз ичига олади. Кробер ва Клюхон (1952) тцивилизация ва маданиятни бир хил деб ҳисоблашади ва улар бу икки атама синоним сифатида ишлатилган деб ҳисоблашади. Улар учун уларнинг иккаласи ҳам битта мавзунинг турли даражаларини билдиради. Цивилизация тцивилизациялашган жамиятнинг буюк ривожланишидан далолат беради; маданият ҳам худди шу мавзуни кўрсатади . Ҳар бир жамият оддий ёки мураккаб бўлган ўзига хос маданиятга эга. Агар маданият жиддий қабул қилинса, афтидан одамлар нафақат этарли овқатни, балки яхши пиширилган овқатни ҳам талаб қилишади. Гооденоугҳ (1996) маданият – бу маълум бир турмуш тарзига эга бўлган одамларнинг мунтазам бирлашмаси. Шунинг учун маданият инсон ва ҳайвонлар ўртасидаги ягона фарқдир. Албатта, ҳайвонлар бирлашиб яшайдилар, аммо бу алоҳида тур. Дарҳақиқат, одамлар ва ҳайвонлар ўртасида ассоциатив ҳаёт, болалар олдидаги масъулият ва бошқалар каби кўплаб умумий хусусиятлар мавжуд. Аммо маданият фақат одамлар учундир. Т. С. Элиот (1961) маданиятни капитал деб билади ва инсоният билан бўлишишдаги барча муаммоларни тўхтатиш, иқтисодий барқарорлаштириш ва сиёсий хавфсизликни таъминлаш учун барча маданият ва билимларни ривожлантириш воситаси деб билади. Спенсер (1986) маданиятни ўта органик муҳит деб атайди ва маданиятнинг жисмоний ва табиий омиллардан ажратилишини таъкидлайди. У супер органик омил фақат инсон учун, деб ҳисоблайди; бошқа иккита омил инсон ва ҳайвон учун бир хил.
Маданият элементлари
Ҳар бир алоҳида шахс махсус гуруҳга киради. У ўзига хос фикр ва маданиятини акс эттиради. Уни ўз гуруҳига киритиш ва уни бошқалардан ажратиб олиш осон. Масалан, боланинг тили катталарникидан фарқ қилади ёки шимолликлар жанубдагилардан фарқ қилади ёки камбағаллар тили бойларнинг тилидан фарқ қилади, ҳатто уларнинг кийими ҳам бошқача. Тил, маросимлар, кийим-кечак, илм-фан, эътиқод ва қадриятлар каби элементлар одамларни бир-бирига боғлаб туради (Рооҳул-Амини, 1989). Маданият бошқа одамлар билан муносабатлар орқали ўрганилади. Шунинг учун маданият табиий эмас, туғма ва иродасиз, бу ижтимоий маҳсулот. Ушбу узатишда жамиятдаги ахборот ва билим, ижтимоий ўзгаришлар, ижтимоий муносабатлар ва оммавий ахборот воситалари каби баъзи омиллар муҳим ва аҳамиятли. Шундай қилиб, маданият авлоддан-авлодга ўтиб боради, элементлар бир жойдан иккинчи жойга кўчирилади, у баъзи пастки маданиятларга бўлинади ва ниҳоят инқирозлар қурбонига айланади. Сўзлар маданий белгиларнинг энг муҳим воситасидир. Яъни шеърлар, ҳикоялар, фантастикалар, достонлар ва афсоналар жамиятдаги маданиятнинг асосий таркибий қисмларидан иборат. Левис Страусс (1976), афсона бир тилда универсал ҳақиқатларни рамзлар билан ифодалайди, деб ҳисоблайди. Умуман олганда, маданият элементлари – бу ижтимоий йўлга қўйилган ва умумий хулқ-атвор нақшлари, тимсоллари, намуналари, санъатлари, эътиқодлари, муассасалари ва инсон меҳнати ва тафаккурининг барча бошқа маҳсулотларидир.
Интернетдан инглиз тилидан Тиллар кафедраси катта
ўқитувчиси Фаҳриддин Эрназаров таржима қилди
Манба: http://ijhssnet.com
