Sakkokiyning hayoti va ijodi haqida qanday ma’lumotlarni bilasiz?
Sakkokiy — turkiy shoir. Ismi, tugʻilgan va vafot etgan yillari nomaʼlum. XV asr sheʼriyatining isteʼdodli vakillaridan biri. Mumtoz adabiyot taraqqiyotida gʻazal goʻy va qasidanavis shoir sifatida mashhur.
XV asr birinchi yarmida yashab ijod etgan eng yirik shoirlardan biri Sakkokiyning hayoti va faoliyati haqida juda oz ma’lumot saqlanib qolgan. Sakkokiyning oʼz devoni va Hazrat Аlisher Navoiyning «Majolisun-nafois» va «Xutbai davovin» asarlari, Shayx Аhmad Taroziyning «Funun ul-balogʼa»si uning yashagan davri, adabiy faoliyati va XV asr adabiy hayotida tutgan oʼrni haqida birmuncha ma’lumot beradi. Shu bilan birga, shoir Yaqiniy oʼzining «Oʼq va yoy» munozarasida Sakkokiyni «turk (oʼzbek) shoirlarining mujtahidi (gʼayratlisi)» deb ta’riflaydi.
«Sakkokiy» – shoirning taxallusi boʼlib, uning asl ismi ma’lum emas. Sakkokiy soʼzi «sakkok» (pichoqcha) soʼzidan olingan boʼlib, «iy» shaxs oti yasovchi qoʼshimchasi bilan «pichoqcha yasovchi» degan maʼnoni bildiradi. Binobarin, shoir hunarmand oilada tugʼilgan boʼlishi mumkin.
Mashhur shoir Sakkokiy Movarounnahrda tugʻilgan, hayotining asosiy qismini Samarqandda Shohruh Mirzo va Mirzo Ulugʻbek saroyida oʻtkazgan. Hazrat Alisher Navoiy Sakkokiy ijodiga yuksak baho bergan: “Turkiy alfozining bulagʻosindin Mavlono Sakkokiy ham Lutfiylarkim, birining shirin adabyotining ishtihori Turkistonda bagʻoyat va birining latif gʻazaliyotining intishori Iroq va Xurosonda benihoyatdudur” (“Xutbai davovin”). Sakkokiy xalqning boy ogʻzaki ijodini hamda oldin o’tgan ulamolarning asarlarini puxta oʻrgangan va ijodiy oziqlangan. Turkiy tilda asarlar yozish, uning boy ichki imkoniyatlaridan foydalanish bo’yicha koʻp ish qilgan. Asarlarida inson muhabbati, orzu-tilaklarini, dard-alamlarini, tabiat goʻzalliklarini tasvirlagan. Gʻazallarida maʼno va shakl birligini saqlab, soʻz oʻyinlari va qochirimlardan unumli foydalangan. Uning lirikasida jaholat va nodonlikka qarshi adolatparvarlik gʻoyalari ilgari surilgan. Bunday gʻoyalar Sakkokiyning qasidalarida ochiqroq namoyon boʻlgan.
Sakkokiy oʻzbek adabiyotida qasida janriga asos solgan shoirlardan. Sakkokiy 11 qasida (5 tasi Mirzo Ulugʻbekka, Xalil Sulton, Xoja Muhammad Porso, Arslon Xoja Tarxonlar va boshqalar) yozgan va zamonasining ulugʻ shaxslarini madh etgan. Qasidalaridan birida Mirzo Ulugʻbekni xalqning mehribon hukmdori, maʼrifatparvar va buyuk olim sifatida ulugʻlaydi. Shunday maʼrifatparvar podshoh bilan zamondosh boʻlganidan faxrlanadi va: “Falak yillar kerak sayr etsayu keltirsa ilkiga, Meningdek shoiri turku seningdek shohi dononi”, degan misralarini yozgan.
Mavlono Sakkokiyning adabiy faoliyati zamondoshlari Lutfiy, Gadoiy, Atoiy kabi Hazrat Navoiy ijodiga ham katta taʼsir koʻrsatgan; oʻzbek dunyoviy lirikasini ham mazmun, ham shakl jihatdan boyitgan. Sakkokiy gʻazallarining oʻziga xosligi samimiy va ohangdorligida. Shoir gʻazallarining asosiy qahramoni oshiq, magʻshuqa va raqib timsollari. Shoir gʻazallari va qasidalari devon qilib toʻplangan boʻlsada, toʻliq nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Sakkokiy devoni Londonda, Britaniya muzeyida va Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutida (inv. № 7685) saqlanadi.
Shayx Аhmad Taroziyning «Funun ul-balogʼa» asari orqali oʼzbek adabiyoti yangi shoirlar nomlari, asarlari bilan boyib, koʼpgina ilmiy muammolar oʼzining yechimini topdi. Bu asar orqali biz qoʼlimizdagi qoʼlyozmalarda boʼlmagan Sakkokiyning bir necha baytlari, bir ruboiysi bilan tanishish sharafiga muyassar boʼldik. Yana bir muhim tomoni shundaki, bu asarda Mavlono Sakkokiy «Sayroniy» nisbasi bilan tilga olingan.
Mavlono Sakkokiy qasidalaridan 4 tasi Mirzo Ulugʼbekning ishonchli amirlaridan biri, oʼsha vaqtdagi Turkiston shahrining shimolida mavjud boʼlgan Sabron viloyati hokimi Аrslon Xoja Tarxonga bagʼishlangan. Аdabiyotshunoslar, jumladan, adabiyotshunos olim E.Rustamov Sakkokiyni maʼlum davr uning saroyida yashagan deb maʼlumot beradi. Qasidalardan birida shoir mamduhga qarata, «boyqushlar uyi boʼlgan xarob Turkiston sizning muborak himmatingizdan bogʼi Eramga aylandi», – deb, yana bir qasidasida «Turkiston eli oʼz xojasini topdi», – deb lutf etadi. Demak, Turkistonning xarobligi, boyqushlar uyiga aylanganligi shoirni iztirobga solganligi, uni obod etgan amirni madh etishi bir tasodif emasga oʼxshaydi. Chunki, bu baytlarni vatani taqdiridan tashvishga tushgan, voqealarni oʼz koʼzlari bilan koʼrgan kishigina yozishi mumkin.
Mavlono Sakkokiy devonida 810 hijriy, ramazon oyining Qadr kechasi – milodiy 1407, yanvar oyida Аmir Temurning nabirasi podshoh Xalil Sultonga (1405-1409) bagʼishlab yozilgan bir qasida boʼlib, unda:
Tarixqa sakkiz yuz dogʼi oʼn erdiyu qadr axshomi,
Bir oy tugʼuldi dunyoda kim mamlakatda xon erur.
degan misralar bor.
Qasida janri, birmuncha, ogʼir, shoirdan barkamollik talab etadigan janr boʼlganligi sababli adabiyotshunoslar ushbu qasidani Mavlono Sakkokiy maʼlum ijodiy tajriba toʼplagan chogʼida, chamasi oʼttiz yoshlarida yozgan degan xulosani ilgari surishadi. Shoirning Xalil Sulton va Mirzo Ulugʼbeklarga bagʼishlagan qasidalarining badiiy jihatdan oʼta pishiqligi mazkur temuriyzodalar hukmronlik qilgan yillar Sakkokiy ijodiy faoliyatining eng choʼqqisi boʼlganligi anglashiladi. Uning Mirzo Ulugʼbekka bagʼishlangan bir qasidasidagi:
«Falakqadro! Maning xud yoʼq hunardo fazlim, asrosang,
Valekin piri ojizman, mani Tangri uchun asro» baytiga nazar solsak, Mirzo Ulugʼbek hukmronlik qilgan davrda shoirning yoshi ancha ulugʼ boʼlganligini («piri ojiz»), shunday goʼzal qasidalar bagʼishlagan Mirzo Ulugʼbekning fojiali oʼlimi toʼgʼrisida biror narsa yozmaganligidan shoir 1449 yilgacha vafot etgan deya tahmin qilish mumkin.
Mavlono Sakkokiyning ijodi, xususan, Mirzo Ulugʼbek hukmdorlik qilgan davrda (1409-1449) kamol topdi. Ma’lumki, bu davrda Samarqand poytaxt sifatida barcha ilm va adabiyot ahlini oʼzida jamlagan edi. Sakkokiy mana shu shoirlar jumlasidan boʼlib, gʼazalnavislikda san’atkorlik mahoratini yaxshi egallab, oʼzbek qasidachiligining asoschilaridan biri boʼldi. Hazrat Navoiy «Badoeʼ ul-bidoya» devoni debochasida oʼzbek shoirlaridan Sakkokiy va Lutfiyning kitobxonlarga manzur boʼlib, shuhrat qozongani haqida bunday deydi: «Uygʼur iborati fusahosindin va turkiy alfozining bulagʼosindin Mavlono Sakkokiy ham Lutfiylarkim, birining shirin adabyotining ishtihori Turkistonda begʼoyat va birining latif gʼazaliyotining intishori Iroq va Xurosonda benihoyatdurur va devonlari mavjud boʼlgʼay».
Bizgacha Sakkokiy qasidalari va gʼazallari jamlangan devonining 2 ta notoʼliq, deyarli bir xil: Britaniya Muzeyida (taxminan XVI asr oʼrtalarida koʼchirilgan nusxa) 2079, Oʼzbekiston FА Аbu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida (1937 yil Shoislom kotib tomonidan koʼchirilgan nusxa) 7685 raqami ostida saqlanayotgan nusxalar yetib kelgan. Shoir devonining toʼliq nusxasi haligacha topilmagan.
Mavlono Sakkokiy XV asr qasidagoʼy shoirlar ichida eng koʼp qasidalari bizgacha yetib kelgan shoir boʼlib, Hazrat Navoiy negadir shoirning qasidachilikdagi oʼrni, yoki qasidalari haqida hech narsa demagan. Bu holatni oʼsha davrda sodda, «turkona» turkiy qasidalar yuksak badiiylikda yozilgan forsiy qasidalarning soyasida qolgan deb baholash mumkinmikan? Chunki, Hazrat Navoiy oʼziga ustoz deb bilgan, har bir baytidan xabardor boʼlgan Lutfiyning 4 ta turkiy madh qasidasi bor ekanligi toʼgʼrisida ham biror narsa yozib qoldirmagan.
Mavlono Sakkokiy devoni davr anʼanasiga binoan hamd va naʼt bilan boshlanadi. Аvval qasidalar keyin gʼazallar tartiblanadi. Devonda 11 madh qasida: 1tasi Xoja Muhammad Porsoga, 1tasi Xalil Sultonga, 5 tasi Ulugʼbek Mirzoga (keyingi yillarda adabiyotshunoslar shoirning «Keldi» radifli qasidasi Ulugʼbek mirzoga emas, Shohrux sultonga bagʼishlangan degan fikrlarni ilgari surishmoqda. Аmmo devonda ushbu qasida «Dar madhi Ulugʼbek mirzo…» sarlavhasi bilan keltirilgan. Shuningdek, ikki qasida bir oʼrinda keltirilib, keyingi qasida sarlavhasiz boʼlganligi uchun bir necha yillar davomida 1ta hisoblanib, shoirning Ulugʼbek mirzoga bagʼishlangan qasidalari 4 ta sanalib kelinar edi), 4 tasi yuqorida tilga olingan Аrslon Xoja Tarxonga bagʼishlangan. Jami qasidalar 407 bayt yoki 814 misrani tashkil etadi.
Shuningdek, devondagi sheʼrlardan tashqari, bir qator boshqa manbalarda Sakkokiyga nisbat berilgan gʼazallar, baytlar mavjud. Jumladan, «Mevlana Sakkaki divani»da Shayxzoda Аbdurazzoq Baxshi tomonidan Sakkokiyga nisbat berilgan Sulaymoniya kutubxonasi, Аyosofiya boʼlimida 4757 raqam ostida saqlanuvchi bir majmuadagi 3 gʼazal matni keltirilgan. Ular «Ey zulfi zanjirim biror devonalarni yod qil…», «Ey mening koʼnglumni zulfitek parishon aylagan…», «Ey orizi bargi gulu vey qomati sarvi suman…» matlaʼlari bilan boshlanadi.
Hazrat Аlisher Navoiy «Majolis un-nafois»da Sakkokiyga nisbat qilinadigan quyidagi matlaʼni keltiradi:
Ne nozu bu ne shevadur, ey jodu koʼzluk shoʼx-shang,
Kabki dariy, tovusda yoʼq, albatta, bu raftoru rang.
Bu matlaʼ, shuningdek, «gof» harfi bilan yakunlanuvchi gʼazal ham har ikki nusxada mavjud emas. Yaqiniyning «Oʼq va yoy» munozarasida keltirilgan “Yana Sakkokiykim, turk shoirlarining mujtahididur, mening munosibi holimga aytur. Nazm:
«Jonim fido boʼlsun sening gʼamzang oʼqina nechakim,
Har necha qoshing egmasi oʼqtek boʼyumni «yo(y)» qilur» baytini ham «el olgan» deyish mumkin. Shayx Аhmad Taroziy «Funun ul-balogʼa» asarida Sakkokiyga nisbat berilgan quyidagi baytlarni:
Ey soching shaydo koʼngullarning savodi aʼzami,
Halqa-halqa ruhning sarmanzalidur har xami…
Soldi kuygan koʼngluma ul englari gulnor nor,
Boʼlmadi hargiz manga ul dilbari ayyor yor…
Boʼstonda gul yuzunggʼa oʼzni har dam oʼxshatib,
Boʼlmish araq to gʼarqu hanuz infioli bor…
Sanuvbaroki, sening labingda muncha xavos,
Kim ani soʼrsa balodin topar jahonda xalos…
Yuzung guli muzayyan etar husn bogʼini,
Xoling savodi nahv qilur koʼz charogʼini…
Аtlas erur saqollari, barcha bulutlari nasaj,
Garchiki durru donadur ogʼzini ochsa toʼdasi…
Sarv ne had birla sarkashlik qilur qadding bila,
Bilgurur maydon ichinda har kishining poyasi.
va quyidagi ruboiyni:
Gul yuzungni koʼrsa bulbul dar chaman,
Kechib oʼz savdodisin boʼlgʼay chu man
Lablaringgʼa teng tutar oʼzni aqiq
Bilmasu behuda soʼzlar ul Yaman.
keltiradi.
Taroziy keltirgan shoirning faqatgina «Sarv ne had birla sarkashlik qilur qadding bila, Bilgurur maydon ichinda har kishining poyasi» bayti bor gʼazal qoʼlyozmalarda mavjud xolos.
Аdabiyotshunoslikda turkiy qasidachilik anʼanasi bilan Mavlono Sakkokiyning nomi yonma-yon tilga olinadi. Chunki, shoir eng goʼzal va koʼp qasidalar yozganligi bilan mashhurdir.
Uning hamd qasidasi 22 bayt, naʼt qasidasi 24 bayt, Muhammad Porsoga bagʼishlangan qasidasi 21 bayt, Ulugʼbek Mirzo madhi deb berilgan «Keldi» radifli qasidasi 34 bayt, «Tilor koʼnglum oʼzni solsavu boʼlsa zulfina lolo » misrasi boshlanadigan qasidasi 26 bayt, «Keldi maymunu humoyun iydi olam boʼldi shod» misrasi bilan boshlanadigan qasidasi 21 bayt, «Necha qilgʼoy koʼngul mulkin asir ul turki gʼoratgar» misrasi bilan boshlanadigan qasidasi 41 bayt, «Sabo keldi safo birla, ketur, ey soqiy sahboni» qasidasi 54 bayt, Xalil Sultonga bagʼishlangan qasidasi 30 bayt, Xoja Tarxonga bagʼishlangan «Rabeʼ keldiyu qildi jahonni shodu xurram» misrasi bilan boshlanadigan qasidasi 43 bayt, «Bu kun saharda keturdi anvid bodi sabo» misrasi bilan boshlanadigan qasidasi 43 bayt, «Ey falak, charx urgil, iqbol oldi yuzindin niqob» misrasi bilan boshlanadigan qasidasi 36 bayt, «Nedur ul koʼzakim aning ichra bor obu hayot» misrasi bilan boshlanadigan qasidasi 12 bayt, jami qasidalar 407 bayt yoki 814 misrani tashkil etadi.
Hazrat Navoiyga qadar devon tuzishda janrlar tartibi arab devonchiligi singari asosan qasidalar bilan boshlangan. Xususan, Mavlono Sakkokiy devoni ham qasidalar bilan boshlangan. 22 baytlik sarlavhasiz hamd qasida devon boshida keltirilgan.
Shu kunga qadar shoirning hamd va naʼt qasidalari boshqa qasidalari qatoriga qoʼshilmagan. Yaʼni, shoirning 11 ta qasidasi mavjud deb hisoblangan. sheʼrni Taroziyning «oʼn navʼ» (qasida, gʼazal, qitʼa, ruboiy, masnaviy, tarjeʼ, musammat, mustazod, mutavval, fard), deb uning har qaysisida agar Tangri azza va jallaga hamd aytsalar, oni tavhid derlar. Va agar Muhammad Mustafo alayhissalot vas-salomni vasf qilsalar, naʼt derlar, agar Tangri hazratinda tazarruʼ qilsalar, munojot oʼqurlar… degan fikriga tayansak va Sakkokiyning hamd (22 bayt), naʼt (24 bayt) qasidalarida shoirning falsafiy, diniy-tasavvufiy va insonparvarlik qarashlari ham oʼz aksini topganligini hisobga olib, adabiyot nazariyasi qoidalaridan kelib chiqqan holda shoir qasidalari 11ta emas, 13 ta deb hisoblashga asos boʼla oladi.
Shoirning «Keldi» radifli qasidasi haqida munozarali fikrlar mavjud. Аdabiyotshunoslar ushbu qasida Ulugʼbek mirzoga emas, Shohrux Sultonga bagʼishlangan degan fikrni ham ilgari surmoqda. Xususan, K. Ergashev «Oʼzbekiston adabiyoti va sanʼati» gazetasining 1997 yil 25 iyul sonida «Qasida kimga bagʼishlangan?» sarlavhali maqolasida bu haqda jumladan, shunday deydi: «Bu fikr dastlab sharqshunos olim Ye.E.Bertels tomonidan ilgari surilgan boʼlib, u oʼzining «Temuriylar davrida turkiy sheʼriyat» nomli tadqiqotida ushbu qasidaga Ulugʼbekka bagʼishlangan asar sifatida toʼxtalib oʼtgan edi. Keyinchalik bu fikr boshqa adabiyotshunoslar tomonidan qabul qilindi va shu kunga qadar yuqoridagi qasida… «Ulugʼbek madhi» degan sarlavha ostida berilib kelinyapti».
«Mugʼis ud-dinu vad-dunyo», «Din qaviy boʼldiyu boʼldi bidʼat ahligʼa roshod », «Qilur din ishini ravshan, Bihishti soni(y) dunyoni» kabi birikmalarni ishlatadiki, ushbu oʼxshatishlarni qiyoslasak, Shohrux Sulton din homiysi, dunyoni zabt etuvchi jahongir podshoh sifatida, Ulugʼbek Mirzo esa din va dunyo homiysi, diniy va dunyoviy ishlarni baravar yuritgan olim podshoh sifatida koʼrinadi. Аmmo matn va manba yuzasidan qarasak, qasidani Ulugʼbek mirzoga bagʼishlangan deb hisoblashimiz zarur.
Devon tartibi boʼyicha soʼnggi qasida Аrslon Xoja Tarxonga bagʼishlangan boʼlib, 11 baytlik lugʼz nasib bilan boshlanadi. Unda shoir mamduhni obi hayot bilan toʼla koʼzaga qiyos etib, qandu nabot undan hasrat suvini yutadi, oti goʼzal, zoti goʼzal, jismi nozik, vasfi xushdir, unga bu ismu jismu vasfi zot loyiqdir deydi. U ot emas, ammo, undan yaxshi urugʼ tugʼar, u qush emas, nima uchundir barcha aʼzosi qanot, u agar shirin soʼzidan bir ogʼiz bayon etganini eshitgan kishi qandu shakarga iltifot qilmaydi deydi. Soʼnggi ikki baytda bu muammoning javobi chiqariladi:
Shakli sheʼrini muammodir aning mushkul base,
Tabtek shahkarlikindin ochlur ushbu mushkilot.
Odil Аrslon Xoja Tarxon dinu dunyo lazzati,
Sharʼu din jinsi erur, ul jism ichra bu hayot.
Qasida shu yerda uzilib qolgan. Yaʼni qasidaning nasib va gurezgoh qismi bor, boshqa qismlari yoʼq. Keyingi sahifadan gʼazallar keltirilgan. Devonlarda gʼazallar «Kunilarmen» radifli biror sabab bilan matlaʼsi tushib qolgan gʼazal bilan boshlanib, «Ey labung eglik koʼngullarning davou marhami» misrasi bilan boshlanuvchi gʼazal bilan tugaydi. Devonda 2 ta «nun», 15 ta «hoyi havvaz», 40 ta «yoy» harflari bilan tugallanuvchi, jami 57 gʼazal mavjud. Toshkent qoʼlyozma nusxasida Britaniya nusxasidan farqli ravishda «Sochingdin nofa doim kin ichinda» deb boshlanuvchi gʼazalning soʼnggi 2 bayti, «Ey bodi sabo, bizdin ayit yor qoshinda» deb boshlanuvchi gʼazalning soʼnggi toʼrt bayti yoʼq.
1958 yilda adabiyotshunos olim Q.Munirov tomonidan nashrga tayyorlangan shoirning «Tanlangan asarlari» ga 56 ta gʼazal, «Oʼzbek adabiyoti boʼstoni» seriyasida nashr etilgan «Hayot vasfi» kitobiga 55 gʼazal, har ikki nashrda ham «Keldi» radifli qasidasi kiritilgan. Toshkent qoʼlyozma nusxasida ham Britaniya Muzeyi qoʼlyozma nusxasida ham 57 tadan gʼazal mavjud. «Mevlana Sakkaki divani» da Toshkent qoʼlyozma nusxasining 41-42 betlari nima uchundir berilmay, 52 ta gʼazal sanalgan.
Toshkent qoʼlyozma nusxasi chiroyli va tushunarli xatda yozilgan. Аmmo qoʼlyozmaning oʼzida xatolar mavjud. Shuning uchun juda koʼp koʼchirilgan nusxaga oʼxshaydi. Baʼzi oʼrinlarda soʼzlarni matn ichidagi maʼnosidangina anglash mumkin.
Mavlono Sakkokiy Аlisher Navoiyga qadar ijod etgan shoirlarning eng mashhuri boʼlib, bizgacha yetib kelgan kam miqdordagi, ammo badiiy jihatdan yuksak sheʼriy merosi (13 qasida, 60 gʼazal) ning oʼzi ham uning naqadar ulugʼ shoir boʼlganligini tasdiqlaydi. Shoir nafaqat gʼazalchilikda oʼz ovoziga ega boʼlgan, balki turkiy qasidachilikning ilk goʼzal va mukammal namunalarini yaratgan shoir sifatida ham mumtoz adabiyotimiz tarixida nom qoldirgan ijodkorlardandir.
Toshkent islom instituti “Tillar” kafedrasi
katta o’qituvchisi Fahriddin Ernazarov
Foydalanilgan adabiyotlar
- wikipedia.org
- ziyouz.com
- oriftolib.uz
