Ўз бандаларига ҳар бир ишда ният ихлос ва илмни шарт қилган Аллоҳ таолога жалолига яраша ҳамду санолар бўлсин! Ўз умматларига ният, ихлос ва илмда яхши ўрнак кўрсатган Пайғамбаримиз алайҳиссаломга мукаммал ва батамом саловоту саломлар бўлсин! Тошкент шаҳри мадрасалари ХIХ асрнинг иккинчи ярмига келиб Тошкент шаҳри манзарасига кўрк бериб турувчи асосий меъморий иншоотлар, шубҳасиз масжидлар ва мадрасалар бўлган. Бундан ташқари, улар Тошкентнинг таълим масканлари вазифасини бажарибгина қолмай шаҳар маданий-маънавий ҳаёти вакиллари ўзаро фикр алмашадиган даргоҳ ҳам эди. “Тарихи жадидайи Тошканд” асарида Тошкент шаҳридаги мадраса ва масжидлар ҳамда уларнинг фаолияти тўғрисида бошқа манбаларда учрамайдиган маълумотлар келтирилган. Тошкентдаги мадрасалар сони тўғрисидаги архив, ўша давр матбуоти ёки ана шу йилларда шаҳарда бўлган рус ўлкашуносларнинг маълумоти бир биридан анча фарқ қилади. Хусусан 1868-йилда Тошкентда бўлган А.П.Хорошхин тошкентлик суҳбатдошларидан тўплаган маълумотга асосланиб, шаҳарда 17 та мадраса борлигини шунингдек, Ф.Ҳелвалд ҳам 17 та, П.И. Пашино 15 та, Ҳ.А. Маевеса 1876 йилда Тошкентда жами 11 та мадраса борлигини таъкидлайди. “Туркенстанские ведомости” газетасининг 1876 йилги 48-сонида Тошкент мадрасалари тўғрисида берган расмий маълумотида 13 та, Туркистон ўлкаси таълим тизимини ўрганган К.Э. Бендриковнинг тадқиқотида 14 мадраса тилга олинган. Муҳаммад Солиҳ хўжа эса Тошкентдаги 20 та мадраса тўғрисида бошқаларга нисбатан тўлиқроқ маълумот беради. Хўжа Ахрор мадрасаси. Тошкент мадрасалари орасида қадимийси бўлган Хожа ахрор мадрасаси 1451-йилда қурилган бўлиб, Муҳаммад Солиҳ хўжанинг ёзишича, Хожа Ахрор жомеъ масжидининг, шимолида пишиқ ғишт ва йўнилган тошлардан бино қилинган. Кўкалдош мадрасаси. Муҳаммад Солиҳ хўжанинг ёзишича, Бароқхоннинг ўғли дарвишхон томонидан бунёд этилган. Эшонқули додҳоҳ мадрасаси. “Тарихи жадидайи Тошқанд” асарида батафсил тавсифланган ва тарихий воқеаларда энг кўп тилга олинган мадраса Эшонқули додҳоҳ мадрасаси бўлиб, у рус манбаларда шайҳонтоҳур мадрасаси деб ҳам қайд этилган. Бароқхон мадрасаси. Себзор даҳасидаги қадимий мадрасалардан бири бўлган Бароқхон мадрасаси Қаффол Шоший мақбараси яқинида қурилган. ХIХ асрда бу мадрасалардан бошқа бир қанча мадрасалар Тошкентда фаолият юритган. Мадрасаларда таълим тизими энг асосан диний фанлардан ташкил топган ва ҳар бир фаннинг мутахассис олиму уламолари дарс бериб, муқаддас динимизга бениҳоят катта хизмат қилишган. Аллоҳ таоло динимизга хизмат қилиб ўтиб кетган барча олиму уламоларимизни ўз раҳматига олсин. Тошкент ислом институти битирувчиси Жўраев Далер 3 309
Алломанинг тўлиқ исми Абул Муин Маймун ибн Муҳаммад ибн Мўътамад ибн Муҳаммад ибн Макҳул ибн ал-Фазл ан-Насафий ал-Макҳулийдир. Бу ном у кишининг таржимаи ҳолларини зикр қиладиган бир қанча китобларда аниқланган. Лекин ушбу китоблардаги маълумотлар алломанинг фаолияти ҳақида тўлиқ тасаввур ҳосил қилишимиз учун имкон бермайди. Чунки, ушбу китоблардаги маълумотларнинг деярли барчаси бир-хил бўлиб, улар бир-биридан кўчирилганлигини кўрсатади. Маълумки, собиқ шўролар тузуми мафкурасига кўра ислом динига ҳамда улуғ аждодларимиз қолдирган бой илмий-маънавий меросга муносабат бутунлай бошқача эди. Юртимиз мустақиллиги шарофати билан миллий-диний қадриятларимизнинг тикланиши ва узоқ ўтмишда яшаб,ўзларининг сермаҳсул ижодлари ислом динининг турли соҳаларига бағишлаб кўплаб асарлар ёзиб қолдирган алломаларимизнинг ҳаётлари ва бой илмий меросларини ҳар томонлама чуқур ўрганиш энг долзарб масалалардан бирига айланди. Бинобарин, буюк алломаларимиз ҳаёти ва уларнинг бой маънавий меросларини ўрганиб тадқиқ қилишда мамлакатимиз олимлари томонидан талай ишлар амалга оширилди ва оширилмоқда. Чунончи, бу тарздаги тадқиқотлар жамиятимиз учун ҳар томонлама муҳим бўлган маънавий комил инсонларни тарбиялаш, қолаверса уларда соғлом диний тафаккурни шакллантиришда ҳам алоҳида аҳамиятга эгадир. Абул Муин ан-Насафий қаламига мансуб асарлар ҳақида бир қанча тарихий, қомусий манбаларда маълумотлар келтирилган. Улардаги маълумотларга таяниб, биз алломанинг ўн бешга яқин асарларини билишимиз мумкин. Лекин айни дамда алломага тегишли ушбу асарларнинг учтасидан бошқалари ҳақида аниқ маълумотга эга эмасмиз. Қуйида Абул Муин ан-Насафийнинг, асосан, бизга маълум бўлган мазкур учта асари ҳақида тўхталиб ўтишга[1] ҳамда айрим энциклопедик манбаларда унга нисбат берилган асарлар ҳақида ҳам маълумотлар беришга ҳаракат қилинди. Алломанинг энг катта асари, шубҳасиз, унинг “Табсиратул-адилла фи усулид-дин ала тариқатил-Имом ал-Мотурудия”дир.( Далилар билан шарҳлаш)”. Бу китобнинг муҳимлигини “Кашф аш-зунун” китобининг муаллифи Ҳожа Халифа шундай баён қилади. “Калом илми соҳасида “Табсиратул адилла”китоби 508 йили вафот этган Абул Муин Маймун Муҳаммад ан-Насафийнинг катта ҳажмли китобидир. Унинг аввали “Ҳамд айтаман Аллоҳ таолога неъматлари учун” деб бошланади.” Алломанинг қолдириб кетган улкан илмий-маънавий меросини ўрганиш жамиятимизда ҳар томонлама баркамол авлодни тарбиялашда муҳим аҳамият касб этади. Бундан ташқари, ушбу мавзу қуйидаги жиҳатлардан долзарб ҳисобланади. Ҳар бир юртнинг ҳар томонлама равнақ топиши учун ўз ҳиссасини қўшган юрт фарзандлари бўлади. Ана шундай етук инсонлардан бири Абул Муин ан-Насафий бўлиб, кўплаб илмий мерослар қолдириб кетган. Ватанимиз мустақилликка эришганидан сўнг, боболаримиз ҳаёти ва ижоди, қолдириб кетган илмий меросларини ўрганишга бўлган эҳтиёжни қондириш вақти келди. Абул Муин ан-Насафий ёзган асарлари шариат илмларининг турли соҳаларини қамраб олган. Лекин, алломанинг ақида бобида ёзган асарлари алоҳида таҳсинга сазовордир. Хусусан, алломанинг калом илми борасида ёзган “Ат-тамҳид ли қавоидит-тавҳид” асари ҳам муҳим манбалардан ҳисобланади. Бугунги кунда дунё миқёсида ўзаро фикрлар ва ғоялар жанги бўлмоқда, десак муболаға бўлмайди. Шу боис диёримизда азалдан жорий бўлиб келаётган Аҳли сунна вал-жамоа эътиқодининг мотрудия таълимотига зид бўлган оқимларга биз ўрганаётган манба раддия вазифасини ўтайди. Ақида ҳақидаги илмлар мусулмонлар учун ҳар бир замонда долзарб мавзу бўлиб келган. Абул Муин ан-Насафийнинг калом илмига бағишланган учта буюк асарлари (“Табсиратул-адилла”, “Баҳрул-калом”, “ат-Тамҳид ли қовоидит-тавҳид”) бизгача етиб келган ва замонамиз тадқиқотчилари томонидан тадқиқ этилиб нашр қилинган. Тарихда яшаб ижод қилган юртимиздан чиққан кўплаб алломаларимизнинг илмий мерослари каби Абул Муин ан-Насафийнинг илмий-маънавий мероси ҳам халқимизнинг маънавий юксалишига хизмат қилиши шубҳасиздир. Исломий илмлар мўъминлар ҳаётининг ажралмас бир қисми бўлиб, асрлар мобайнида ўзгартирилмасдан асл ҳолатда ўрганилгани каби юртимиз мустақиллиги шарофати билан миллий-диний қадриятларимизнинг тикланиши ва узоқ ўтмишда яшаб, ўзларининг сермаҳсул ижодлари билан ўргатилиб келинмоқда. Калом илми эса у диний эътиқодни исботлаш ва мудофаа қилиш учун хизмат қилади. Мана шу илм орқали инсон диний ақидаларни ҳужжатлар келтириб исботлашга ва шубҳаларни кетказишга қодир бўлади. Тошкент ислом институти 4-курс талабаси Рахматуллаев Довудхон 1 467
НУБУВВАТ (“Хабар бериш”)-Сўфийлар нубувватни фарқли тарзда шарҳлаганлар. Ҳаким Термизий, парданинг кўтарилиши ва ғайб сирларидан воқиф бўлиб Аллоҳни билиш, Аллоҳ нури билан ўралган ашёнинг моҳиятига басират кўзи билан разм солиш, дея шарҳлаган. Кейинги давр мутасаввифлари бу масалага фалсафий жиҳатдан муносабат билдирганлар. Масалан, Фарғонийга кўра, набий – Аллоҳнинг зотидан, сифатларидан, исмларидан, ҳукмларидан ва муродларидан хабар берувчи кишидир. Сўфийлар назарида, нубувват – Муҳаммад алайҳиссаломнинг бир ҳақиқати, зоҳирий борлиғи. Фарғоний “Руҳул аъзам” деган нарсага Ибн Арабий “Ҳақиқати Муҳаммадия”, “Нури Муҳаммадия” деган. ВАЛОЯТ – “Дўст” маъносини билдирувчи валий (кўплиги “авлиё”), Қуръони каримда икки хил маънода келган: 1. “Ишларини Аллоҳ таоло кўриб турадиган ва уни нафси билан ёлғиз қолдирмайдиган киши” сифатида; 2. “Аллоҳга ибодат ва тоатини ўрнига қўйган киши” маъносида. Набийлар “маъсум”, валийлар эса “маҳфуз”дирлар. Воситийнинг айтишича, валийнинг тўрт сифати-аломати бор: 1. Ўзи билан Парвардигори орасидаги сирларни сақлайди. 2. Кароматини яширади, риёга йўл қўймайди. 3. Аллоҳнинг яратганлари томонидан етказилган азият ва зулмга сабрбардош қилади ва уларга юк бўлмайди. 4. Аллоҳнинг бандаларини уларнинг табиати ва феъл-атворларига кўра бошқаради. ХОТАМУЛ АВЛИЁ масаласи. Бу масалани илк бор ўртага қўйган, сўфийларнинг долзарб мавзусига айлантирган Ҳаким Термизий бўлиб, бу мавзуда “Хатмул авлиё” номли кўзга кўринган асар ёзган. Пайғамбарларнинг бир-биридан устунликлари бўлганидек, валийлар орасида ҳам даражалар бор дейди. Валийларнинг энг устуни хотамул авлиёдир. Термизийнинг фикрича “валоят байроғини қўлида тутган хотамул авлиё, Муҳаммад алайҳиссаломнинг бошқа пайғамбарларни шафоат қилиши каби, бошка авлиёларни ҳам шафоат қилиш ҳуқуқига эга. Ўша пайт валийлар унинг орқасида, набийлар эса олдида бўладилар”. Термизий бошлаган бу тушунча тобора кенг ёйилди ва Ибн Арабий томонидан янада тартиблироқ ҳолга келтирилди. Ибн Арабий хатми валоят масаласини изоҳлар экан, набийлик ниҳоясига етган, валийлик эса давом этмоқда, дейди. Чунки Аллоҳнинг исмларидан бири – Валий. Шунингдек, “валий набийдан устундир” деган фикрни ҳам ўртага ташлайди. Хотамул авлиё тушунчасини энг қаттиқ қоралаганлардан бири Ибн Таймиядир. У Ибн Арабийни шу фикрлари учун “кофир” деб эълон қилган. Тошкент ислом институти 4-курс талабаси Тўхтаев Насрулло 1 235
“Муқаддас қадамжоларимизни обод қилсак, юртимизга барака ёғилади. Уларни зиёрат қилиш юртдошларимиз учун ҳам қарз, ҳам улкан саодатдир” Шавкат Мирзиёев Давлатимиз раҳбари мамлакатимизда, жумладан, Бухоро вилоятида муқаддас қадамжолар кўплиги, уларни зиёрат қилиш юртдошларимиз учун ҳам қарз, ҳам улкан саодат эканини таъкидлади. Ёш авлодни аждодларимизнинг маънавий мероси асосида тарбиялаш ҳақида сўз юритилди. “Президент Шавкат Мирзиёев Бухоро вилоятига ташрифини Баҳоуддин Нақшбанд мақбарасини зиёрат қилишдан бошлади.”- дея хабар беради president.uz сайти. Дарҳақиқат, она юртимиз азалдан ўз бағрида улуғ алломалар, мутафаккирлар ва мутасаввифларни етиштириб чиқарган муборак заминдир. Ҳатто вафотларидан кейин ҳам Бухоронинг файзига файз қўшиб турган энг ёрқин намуналаридан “Етти пирлари”имиздир. Улар Абдулхолиқ Ғиждувоний, Хожа Ориф Ревгарий, Хожа Маҳмуд Анжир Фағнавий, Хожа Али Ромитаний, Хожа Бобои Самосий, Саид Амир Кулол ва Хожа Баҳоуддин Нақшбанд ҳазратларидир. Бу мутасаввиф пирларимиз нафақат зоҳир илмини, балки ботин илмида ҳам камолга етишган зотлардан эдилар. Ҳатто уларнинг таълимотлари замонлар оша ҳали-ҳануз инсонларни ҳидоят йўлидаги ёрқин чироқ бўлиб хизмат қилиб келмоқда. Юртбошимиз буюк пирларимизни яхши биладиган, таълимотларини чуқур англаб етган, туб моҳиятини тушуниб, халққа етказиб бера оладиган кадрлар тайёрлаш кераклигига алоҳида эътибор қаратдилар. Аллоҳга ҳамдлар бўлсинким, бутун инсоният муаллимлари бўлган мутасаввиф бобокалонларимизнинг таълимотларини муносиб давом эттирадиган, туб моҳиятини халққа содда тилда мукаммал етказиб бера оладиган уламоларимиз бор. Шунингдек, президентимизнинг қарори билан Бухорода шундай кадрлар етиштириб чиқариш учун “Тасаввуф мактаби” ҳам ташкил этилди. Бу улуғ ташаббус барчамизни беҳад қувонтирди. Кўзда ёшлар билан юртбошимиз ҳаққига дуои хайрлар қилдик. Бироқ, камчилик ҳам йўқ эмас, таассуфлар бўлсинки, ҳозирги кунда юқорида тавсифлаб ўтган уламоларимизнинг саноғи жуда камайиб кетди, бу қарийб ўттиз икки миллион аҳолига ҳисоблаганда жуда оз. Бунинг натижасида халқимиз орасида кўплаб тушунмовчиликлар келиб чиқмоқда. Инсонлар тасаввуфга ўзгача бир янги соҳа бўлса керак дейдиган даражага етиб борди. Бироқ, тасаввуф алоҳида бир таълимот эмаски уни маълум бир соҳа вакиллари томонидангина ўрганилса, балки содда қилиб айтганда “тасаввуф – қалб иши”, ундаги турли ҳолатлар устида ҳар бир инсон устоз ёрдамида ўзини-ўзи ислоҳ қилишдир. Шунингдек тасаввуф инсоннинг қалби, онгини тўғрилашдаги энг кучли воситадир. Зеро, инсонни зоҳирини тўғрилаш, ботиндан бошланади, усиз зоҳирни ислоҳ қилиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам айтиб ўтмоқчимизки, халқимиз ҳозирги кунда бундай руҳий озуқага жуда муҳтож. Бу эҳтиёжни қондириш учун эса юртбошимиз таъкидлаганидек: “Ёш авлодни аждодларимизнинг маънавий мероси асосида тарбиялаш” керак. Ҳамда тасаввуфга мадрасаларимиздан бошлаб қаттиқ эътибор қаратишимиз лозим. Иншааллоҳ, шундан кейин халқимиз орасидаги турли ҳил муаммоларнинг олди олинади. Негаки инсон тўғри манбадан озуқа олишга имконияти бўлмаса, ўзига ёт бўлган ўриндан эҳтиёжини қондиришга ҳаракат қилишга мажбур бўлади. Ул улуғларимизнинг каромат денгизларидан бир томчи: Фарз амаллардан сўнг дуо мустажоб бўлур Хожатманд киши деди: “Хожам, бизга бу шайтон тузоғидан саломат қолишимиз учун иймон дуосини ўргатмоғингизга муҳтожмиз”. Хожа дедилар: “Ваъда андоқдурки, фарз амалларидан сўнг дуо мустажоб бўлур. Сен фарз амалларни собитлик билан бажар ва бизни хайр дуоси билан ёд қил! Фарз амаллардан сўнг биз ҳам сени ёд олурмиз. Бу орада ижобат асари зоҳир бўлгай, сенинг ҳаққинга, ҳам бизнинг ҳаққимизга”. Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний Хотирни яхши асрамоқ керак Хожа Баҳоуддин дедиларки, бобом менга буюрдилар: “Бориб Хожа Муҳаммад Бобога ташриф ҳозирини илтимос қилки, ул кишининг қадамининг баракоти бу манзилга етгай. Ул кишининг дийдорига етишганимда ажаб кароматлар ул зотдан мушоғада бўлди. Икки ракат намоз ўқиб, сўнг бошимни саждага қўйдим. Ўша орада тилимга бу нидо келди: “Илоҳи! Балоларинг юкини тортмоққа қувват ва муҳаббатинг меҳнатини тортмоққа сабр-тоқат бер!”. Эртаси куни Хожа хизматига етдим. Хожа буюрдилар: “Эй фарзанд, дуони бундоқ қилмоқлик керак: “Илоҳи, Сенинг ризолигинг нимаики бўлса, бу заиф бандангни Ўз фазл ва караминг ила анда тут!” Агар Худованди таоло ҳар дўстига бир бало юборса, Ўз инояти билан бу...
