Аллоҳ таъолога беадад ҳамду – саноларимиз ва Пайғамбаримиз Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи васалламга эса беҳисоб саловоту дурудларимиз бўлсин.
Қуйида мушаббиҳа, мужассима, ҳашавий ва сохта салафийларнинг “Аллоҳ осмонда”, деган эътиқодларини асоси “Жория ҳадиси” номи билан машҳур бўлган ҳадиси шарифни ҳар тарафлама илмий, маърифий ҳолда мутаассиблик, тарафкашлик, тортишиш, ғолиб келиш, фитна-фасод тарқатишдан йироқ бўлган ҳолда, омонатдорлик ила ўрганиб чиқишга ҳаракат қиламиз. Аслида, сизлар билан баҳам кўрмоқчи бўлган маълумотларимиз бир неча ўн йиллардан бери қўзғатилмаган, омма халқ орасида тарқатилмаган ва уларни ҳар-хил ташвишларга мубтало қилмаган эди. Лекин, минг афсуслар бўлсинки, вақти-вақти билан ёмғирдан кейин бўй кўрсатадиган қўзиқоринлар каби баъзи фитначи гуруҳлар тарафидан, мўмин-мусулмонларнинг ўртасига низо, хусумат ва ўзаро келишмовчиликларни келтириб чиқариш учун юқорида зикри ўтган ҳадисга ўхшаш маълумотлар тарқатилиб турилади. Аслида, бундай ўта ҳассос ва нозик эътиқодий масалаларда, шунга ўхшаш муташобеҳ оят ва ҳадисларни содда ва самимий мўмин-мусулмонлар ўртасига ташлашдан кўзланган ягона мақсад – фитнадир. Чунки бундай масалаларни агар чин ихлос билан тушуниш ва билишни хоҳлайдиганлар бўлса, ақида илмининг мутахассисларидан ташкил топган бир жамоанинг ўртасидагина ушбу муаммони ҳал қилишни имконияти бор. Лекин қалбида фитнага мойиллиги бўлган мушаббиҳа, мужассима, ҳашавий ва сохта салафийларга ўхшаганлар, ўз мақсадларига эришишлари учун доимо халқни изтиробга қўйиб, изтиробли масалаларни кўтариб чиқадилар. Ҳақиқий Аҳли сунна вал жамоа уламолари эса бундай фитналарга томошабин бўлиб, индамай тура олмайдилар. Чунки бу ҳолат динга нисбатан хиёнат деб баҳоланади. Шунинг учун ҳам тарихдан маълумки, Аҳли суннанинг ҳақиқий имомлари бўлмиш салаф ва халаф яъни, аввал бошида тўрт фиқҳий мазҳабнинг асосчилари, улардан сўнг икки ақидавий мазҳабнинг асосчилари имом Абу Мансур ал-Мотурудий ва имом Абул Ҳасан ал-Ашъарийлар мазкур ботил ва адашган гуруҳларга шиддатли раддиялар бериш ила қарши курашганлар. Ўша пайтда Аҳли сунна вал жамоа имомларига мушаббиҳа, мужассима, ҳашавий, мўътазилий, хаворижлар қарши чиққан бўлсалар, кейинга асрларда мазкур адашганларнинг давомчилари ўлароқ ваҳҳобийлар ва сохта салафийлар салаф ва халаф уламоларига қарши тинмай фитналар уюштирмоқда. Уларнинг фитна тарқатиш учун қурол қилиб олган бир неча мавзулари ва далиллари бор. Шулардан бири қуйида ўрганиб, таҳлил қилиб, ёритишга ҳаракат қилаётган мавзумизга тааллуқли “Жория ҳадиси”дир. Сохта салафийларнинг даъвоси хоҳ ақида ёки фиқҳ йўналишида бўлсин фақатгина саҳиҳ ва мутавотир хабарларни қабул қилиш бўлсада, лекин ўзларининг ғояларини ҳаспўшлаш учун бу борада ҳар қандай пасткашлик ва хиёнаткорликдан ҳам тап тортмасликларини келтирадиган маълумотларимиздан яққол билиб оламиз.
الرَّدُّ عَلَى مَنْ يَسْتَشْهِدُ بِالرِّوَايَةِ الْمُضَطَرِبَةِ لِحَدِيْثِ الْجَارِيَةِ الَّتِي ذُكِرَ فِيْهَا لَفْظُ “أَيْنَ الله”
“Айна Аллоҳ” лафзи зикр қилинган музториб ривоят “Жория ҳадиси”ни далил сифатида келтирадиганларга раддия
حَدِيْثُ الْجَارِيَةِ أَتَى بِأَرْبَعِ رِوَايَاتٍ ثَلَاثَةٌ مُوَافِقَةٌ لِأُصُولِ الْعَقِيْدَةِ وَرِوَايَةٌ مُضْطَرِبَةٌ.
نَصُّ الرِّوَايَةِ الْمُضْطَرِبَةِ : أَخْرَجَ مُسْلِمٌ عَنْ مُعَاوِيَةَ بنِ الْحَكَمِ السُّلَمِيِّ أَنَّهُ سَأَلَ رَسُولَ اللهِ ﷺ عَنْ جَارِيَةٍ كَانَتْ لَهُ، قَالَ: قُلْتُ يَا رَسُولَ اللهِ أَفَلَا أُعْتِقُهَا؟ قَالَ: «اِئْتِنِي بِهَا»، فَأَتَيْتُهُ بِهَا، فَقَالَ لَهَا: «أَيْنَ اللهُ؟» قَالَتْ: فِي السَّمَاءِ، قَالَ: «مَنْ أَنَا؟» قَالَتْ أَنْتَ رَسُولُ اللهِ، قَالَ: «أَعْتِقْهَا فَإِنَّهَا مُؤْمِنَةٌ». أُنْظُرْ: صَحِيْحَ مُسْلِمٍ/كِتَابُ الْمَسَاجِدِ وَمَوَاضِعُ الصَّلَاةِ/بَابُ تَحْرِيْمِ الْكَلَامِ فِي الصَّلَاةِ.
“Жория ҳадиси” тўртта ривоятда келган ва уларнинг учтаси ақийда асосларига мувофиқ бўлиб, битта ривоят музторибдур. Музториб ривоятнинг матни ушбудир:
Имом Муслим Муовия ибн ал-Ҳакам ас-Суламий розияллоҳу анҳудан ривоят қилади: “У Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ўз жориялари ҳақида сўраб: Эй Аллоҳнинг Расули уни озод қилайми?, дедим, дедилар. У зот: “Уни (ҳузуримга) олиб кел”, дедилар. Бас, уни у зотга олиб келдим. У зот унга қарата: “Аллоҳ қаерда?” дедилар. У: Осмонда деди. У зот: “Мен кимман?” дедилар. У: “Сиз Аллоҳнинг расулисиз”, деди. У зот: “Уни озод қил, у мўминадир”, дедилар” (Қаранг: Саҳиҳи Муслим/ Масжидлар ва намоз ўринлари китоби/ Боб: Намозда гапириш ҳаромлиги ҳақида).
Эътибор берадиган бўлсак, Имом Муслим роҳимаҳуллоҳ ушбу ҳадиси шарифни “Иймон китоби”да эмас балки, “Масжидлар ва намоз ўринлари китоби”, “Намозда гапириш ҳаромлиги боби”да келтираяптилар. Нимага имом Муслим ушбу ҳадис агар ақида бобига тегишли бўлса, иймон китобида эмас балки, намозда гапириш ҳаромлиги бобида келтирдилар?! Мана шу жиҳатдан ҳам эътибор беришингизни сўраб қолардик.
وَرِوَايَةُ أَبِي دَاوُدَ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ أَنَّ الرَّسُولَ ﷺ لَمَّا قَالَ لِلْجَارِيَةِ: «أَيْنَ اللهُ؟»، أَشَارَتْ إِلَى السَّمَاءِ بِإِصْبَعِهَا وَلَيْسَ فِي هَذِهِ الرِّوَايَةِ أَنَّهَا قَالَتْ فِي السَّمَاءِ. أُنْظُرْ: سُنَنَ أَبِي دَاوُدَ/كِتَابُ الْأَيْمَانِ وَالنُّذُورِ/بَابُ فِي الرَّقَبَةِ الْمُؤْمِنَةِ.
Абу Довуд Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан қилган ривоятда: “Расул солаллоҳу алайҳи васаллам жорияга: “Аллоҳ қаерда?”, деганларида, у бармоғи билан осмонга ишора қилди”. Бу ривоятда у(жория)нинг “Осмонда” деган сўзи йўқ. (Қаранг: Абу Довуд Сунани/ Қасамлар ва назрлар китоби, Боб: Мўъмина чўри ҳақида).
Бу ривоятда эътибор бериладиган жиҳати шуки, жориядан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ қаерда” деб, сўраганларида, у бармоғи билан осмонга ишора қилганлигидир. Айнан мана шу жойда нозик бир маъно бор. Яъни, ўша жория соқов бўлганлиги айтилади. Шунинг учун соқов-гунгларни Аллоҳ таоло тўғрисидаги маълумоти осмонга ишора қилиш билан бўлади. Чунки улар Аллоҳ таолога бўлган иймон-эътиқодини сўз билан ифода эта олмайдилар. Шунга кўра улар ушбу маънони ишора билан ифода этадилар. Бу ҳаммага маълум бўлган иш. Демак, соқов бўлгани учун осмонга ишора қилган деб келтирилади.
عَنْ رَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ أَنَّهُ جَاءَ بِأَمَةٍ سَوْدَاءَ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ إِنَّ عَليَّ رَقَبَةً مُؤْمِنَةً فَإِنْ كُنْتَ تَرَى هَذِهِ مُؤْمِنَةً فَأُعْتِقُهَا؟ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللهِ ﷺ: «أَتَشْهَدِيْنَ أَنْ لَا إِلـٰهَ إلَّا اللهُ؟» قَالَتْ: نَعَمْ. «أَتَشْهَدِيْنَ أَنِّي رَسُولُ اللهِ؟» قَالَتْ: نَعَمْ. قَالَ: «أَتُؤْمِنِينَ بِالْبَعْثِ بَعْدَ الْمَوْتِ» قَالَتْ: نَعَمْ. قَالَ: «أَعْتِقْهَا». رَوَاهُ أَحْمَدُ وَرِجَالُهُ رِجَالُ الصَّحِيْحِ. مَجْمَعُ الزَّوَائِدِ وَمَنْبَعُ الْفَوَائِدِ/ كِتَابُ الْإِيْمَانِ/ نُورُ الدِّيْنِ عَلِيُّ بْنِ أَبِي بَكْرٍ الْهَيْثَمِيُّ.
Ансорлардан бир киши бир чўрини олиб келиб: “Эй Аллоҳнинг Расули, менинг зиммамда бир мўмина чўри бор. Агар сиз уни мўмина десангиз, уни озод қиламан, деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам у чўрига: “Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ эканига гувоҳлик берасанми?”, дедилар. Ҳа, деди. “Мен Аллоҳнинг Расули эканимга гувоҳлик берасанми?”, дедилар. У: ҳа, деди. У зот: “Ўлимдан кейин қайта тирилишга иймон келтирасанми?”, дедилар. У : ҳа, деди. У зот: “Уни озод қил”, дедилар (Аҳмад ривоят қилган ва у(ҳадис)ни ривоят қилган кишилар саҳиҳдурлар. Нуруддин Али ибн Абу Бакр ал-Ҳайсамий “Мажмауз завоид ва манбаул фавоид”/ Иймон китоби).
وَرِوَايَةُ النَّسَائِيِّ (فِي السُّنَنِ) عَنْ أَبِي سَلَمَةَ عَنِ الشَّرِيْدِ بْنِ سُوَيْدٍ الثَّقَفِيِّ قَالَ: أَتَيْتُ رَسُولَ اللهِ فَقُلْتُ: إِنَّ أُمِّي أَوْصَتْ أَنْ تُعْتَقَ عَنْهَا رَقَبَةٌ، وإنَّ عِنْدِي جَارِيةً نُوبِيَّةً أَفَيُجْزِئُ عَنِّي أَنْ أُعْتِقَهَا عَنْهَا؟ قَالَ: «اِئْتِنِي بِهَا»، فَأَتَيْتُهُ بِهَا. فَقَالَ لَهَا النَّبِيُّ: «مَنْ رَبُّكِ؟» قَالَت: اللهُ. قَالَ: «مَنْ أَنَا؟» قَالَتْ: أَنْتَ رَسُولُ اللهِ. قَالَ: «فَأَعْتِقْهَا فَإِنَّهَا مُؤْمِنَةٌ».
Имом Насоий (Сунанда) Абу Саламадан, у киши Шарийд ибн Сувайд ас-Сақафийдан қилган ривоятида: “У Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга келиб: “Онам ўзининг номидан бир қул озод қилинишини васият қилган. Менда бир Нубиялик жория бор. Унинг номидан у(жория)ни озод қилишим мен учун жоизми?- дедим, дейди. У зот: “Уни олиб кел”, дедилар. Уни олиб келдим. Шунда унга: “Роббинг ким?”, дедилар. У: Аллоҳ деди. “Мен кимман”, дедилар. У: Сиз Аллоҳнинг Расули, деди. У зот: “Бас, уни озод қил, у мўминадир”, дедилар”.
وَرِوَايَةُ مَالِكٍ (فِي الْمُوَطَّإِ) وَهِيَ الرِّوَايَةُ الْأَصَحُّ وَالرِّوَايَةُ الْمُعْتَمَدَةُ عِنْدَ أَهْلِ السُّنَّةِ عَنْ عُبَيْدِ اللهِ بْنِ عَبْدِ اللهِ بْنِ عُتْـبَةَ بْنِ مَسْعُودٍ أَنَّ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ جَاءَ إِلَى رَسُولِ اللهِ بِجَارِيَةٍ لَهُ سَوْدَاءَ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ إِنَّ عَلَيَّ رَقَبَةً مُؤْمِنَةً فَإِنْ كُنْتَ تَرَاهَا مُؤْمِنَةً أُعْتِقُهَا؟ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللهِ ﷺ: «أَتَشْهَدِينَ أنْ لَا إلـٰهَ إلَّا الله؟» قَالَتْ: نَعَمْ. قَالَ: «أَتَشْهَدِينَ أنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللهِ؟» قَالَتْ: نَعَمْ. قَالَ: «أَتُوقِنِيْنَ بِالْبَعْثِ بَعْدَ الْمَوْتِ؟» قَالَتْ: نَعَمْ. فَقَالَ رَسُولُ اللهِ: «أَعْتِقْهَا». أُنْظُرْ: مُوَطَّأُ الْإِمَامِ مَالِكٍ/كِتَابُ الْعِتْقِ وَالْوَلَاءِ.
Имом Молик (Муваттода) келтирган ривоятлари Аҳли суннанинг ҳузурида энг мўътамад ва энг саҳиҳ ривоят бўлиб, уни Убайдуллоҳ ибн Абдуллоҳ ибн Утба ибн Масъуддан ривоят қилганлар: “Ансорлардан бир киши чўрисини Расулуллоҳга олиб келиб: Эй Аллоҳнинг Расули! Менинг зиммамда бир мўмина чўри бор. Агар сиз уни мўмина десангиз, бас, уни озод қиламан, деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам у чўрига: “Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ эканига гувоҳлик берасанми?”, дедилар. Ҳа, деди. “Муҳаммад Аллоҳнинг Расули эканига гувоҳлик берасанми?”, дедилар. У: Ҳа, деди. “Ўлимдан кейин қайта тирилишга қатъий ишонасанми?”, дедилар. У: Ҳа, деди. Шунда Расулуллоҳ: “Уни озод қил”, дедилар (Қаранг: Имом Молик/ “Ал-Муватто”/ Озод қилиш ва Вало китоби).
Қуйида юқорида ўтган ривоятлардаги изтиробли ҳолатларни таҳлил қиламиз.
إِنَّ الْمُتَأَمِّلَ فِي رِوَايَةِ أَيْنَ اللهُ فَقَالَتْ فِي السَّمَاءِ يَجِدُهَا مُضْطَرِبَةً لِأَنَّهَا جَاءَتْ بِهَذَا اللَّفْظِ وَبِلَفْظِ أَيْنَ اللهُ فَأَشَارَتْ إِلَى السَّمَاءِ وَبِلَفْظِ مَنْ رَبُّكِ فَقَالَتْ اللهُ وَبِلَفْظِ أَتَشْهَدِيْنَ أَنْ لَا إِلـٰهَ إِلَّا اللهُ فَقَالَتْ نَعَمْ.
- “Аллоҳ қаерда” дейилганда, жориянинг “Осмонда”, деб жавоб берган ривояти устида чуқур фикр-мулоҳаза қилувчи уни музториб (ноаниқ) ҳолдалигини англайди. Чунки бу ривоят, мазкур лафз билан келиши билан бирга, “Аллоҳ қаерда” дейилганда, “Осмонга ишора қилди”, деган лафз билан ҳам ва “Роббинг ким”, дейилганда “Аллоҳ” деган лафз билан ҳам ва “Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ эканига гувоҳлик берасанми?”, дейилганда “Ҳа”, деб жавоб берган лафз билан ҳам ривоят қилинган.
وَمِمَّا يَزِيْدُ هَذِهِ الرِّوَايَاتِ اِضْطِرَابًا أَنَّ الرَّجُلَ الَّذِي اِدَّعَى أَنَّ الْجَارِيَةَ السَّوْدَاءَ لَهُ اِخْتَلَفَتْ فِيْهِ الرِّوَايَاتُ أَيْضًا.
- Жория унга тегишли эканини даъво қилган киши(нинг кимлиги)да ҳам ривоятларда ихтилоф бор, ва бу эса ушбу ривоятлардаги ноаниқликни зиёда қиладиган омиллардан бўлиб саналади.
فَعِنْدَ مُسْلِمٍ صَاحِبُ الجْاَرِيَةِ السَّوْدَاءِ هُوَ مُعَاوِيَةُ بْنِ الْحَكَمِ السُّلَمِيُّ فَهُوَ الَّذِي اِدَّعَى أَنَّهَا لَهُ.
Муслимнинг ривоятида: Жориянинг эгаси Муовия ибн ал-Ҳакам ас-Суламий. У жориянинг ўзиники эканини даъво қилган.
وَعِنْدَ مَالِكٍ صَاحِبُهَا هُوَ عُمَرُ بْنُ الْحَكَمِ فَهُوَ الَّذِي اِدَّعَى أَنَّهَا لَهُ.
Моликнинг ривоятида эса, (жориянинг эгаси) Умар ибн Ҳакам бўлиб, у ҳам у(жория)ни ўзиники эканини даъво қилган.
وَعِنْدَ النَّسَائِيِّ صَاحِبُهَا هُوَ الشَّرِيْدُ بْنُ سُوَيْدٍ الثَّقَفِيُّ فَهُوَ الَّذِي اِدَّعَى أَنَّهَا لَهُ.
Насоийнинг ривоятида жориянинг эгаси Шарийд ибн Сувайд ас-Сақафий бўлиб, у ҳам уни ўзиники эканини даъво қилган.
- Шунингдек, сохта салафийлар далил қилиб келтираётган Имом Муслим ривоятини Мотуридия ва Ашъариялардан иборат Аҳли сунна вал жамоа уламолари ўрганиб чиқиб, айтадиларки: Ушбу ҳадиснинг ривояти музториб ривоят бўлиб, у билан ақийда бобида ҳужжат қилинмайди. Чунки Саҳиҳи Муслимни шарҳлаган буюк олим Имом Нававий роҳимаҳуллоҳ бу ҳадис ақийда бобида ҳужжат қилинмаслигини баён этиш учун ушбу ҳадисни Иймон китобида келтирмаган, балки “Намозда гапириш ҳаромлиги ҳақидаги боб”да келтирган.
ثُمَّ إِنَّ رِوَايَةَ أَيْنَ اللهُ مُخَالِفَةٌ لِلْأُصُولِ، لِأَنَّ مِنْ أُصُولِ الشَّرِيْعَةِ أَنَّ الشَّخْصَ لَا يُحْكَمُ لَهُ بقَوْلِ: «اللهُ فِي السَّمَاءِ» بِالْإِسْلَامِ، لِأَنَّ هَذَا الْقَوْلَ يَشْتَرِكُ فِيْهِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى وَغَيْرُهُمْ، يَعْنِي تَجِدُ الْيَهُودِيَّ يَقُولُ: «اللهُ فِي السَّمَاءِ» لَوْ كَانَ قَوْلُ «اللهُ فِي السَّمَاءِ» دَلِيْلًا عَلَى الْإِيْمَانِ لَلَزِمَ أَنْ يَكُونَ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى مُسْلِمِينَ، وَإِنَّمَا الْأَصْلُ الْمَعْرُوفُ فِي شَرِيْعَةِ اللهِ مَا جَاءَ فِي الْحَدِيْثِ الْمُتَوَاتِرِ: «أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى يَشْهَدُوا أَنْ لَا إِلـٰهَ إِلَّا اللهُ وَأَنِّي رَسُولُ اللهِ..» رَوَاهُ خَمْسَةَ عَشَرَ صَحَابِيًّا. وَلَفْظُ رِوَايَةِ مَالِكٍ «أَتَشْهَدِينَ أنْ لَا إِلـٰهَ إِلَّا اللهُ» مُوَافِقٌ لِلْأُصُولِ.
- Сўнгра, “Айна Аллоҳ” ривояти асл қоидаларга қарама-қаршидир. Чунки шариатнинг асл қоидаларида бирор шахсга “Аллоҳ осмонда”, деган сўз билан мусулмон деб ҳукм қилинмайди. Зотан, бу сўзда яҳудийлар, насронийлар ва улардан бошқалар ҳам муштаракдир. Яъни яҳудийларни “Аллоҳ осмонда” дейишларини кўришинг мумкин. Агар “Аллоҳ осмонда” деган сўз иймонга далил бўлса, яҳудий ва насронийларни ҳам мусулмонлар дейилиши лозим бўлиб қолади. Бу борада Аллоҳнинг шариатида асл қонун-қоида қуйидаги мутавотир ҳадиси шарифдан олинади.
“Одамлар “Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ ва мен Аллоҳнинг Расули эканимга шаҳодат келтирмагунларича, . . . уларга қарши жанг қилишга буюрилдим”. Бу ҳадисни ўн бешта саҳобий ривоят қилган.
Имом Моликнинг ривоятидаги “Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ эканига гувоҳлик берасанми?”, деган лафз айни асл қоидага мувофиқдир.
فَظَهَرَ لِلْمُنْصِفِ أنَّ حَدِيْثَ الْجَارِيَةِ السَّوْدَاءِ مُضْطَرِبٌ سَنَدًا وَمَتْنًا لَا يَصِحُّ عَنْ رَسُولِ اللهِ، وَلَا يَلِيْقُ بِرَسُولِ اللهِ أَنْ يُقَالَ عَنْهُ إِنَّهُ حَكَمَ عَلَى الْجَارِيَةِ السَّوْدَاءِ بِالْإِسْلَامِ لِمُجَرَّدِ قَوْلِهَا اللهُ فِي السَّمَاءِ، فَإِنَّ مَنْ أَرَادَ الدُّخُولَ فِي الْإِسْلَامِ يَدْخُلُ فِيْهِ بِالنُّطْقِ بِالشَّهَادَتَيْنِ وَلَيْسَ بِقَوْلِ اللهُ فِي السَّمَاءِ. وَأَمَّا الْمُشَبِّهَةُ فَقَدْ حَمِلُوا حَدِيْثَ الْجَارِيَةِ عَلَى غَيْرِ مُرَادِ الرَّسُولِ ﷺ. وَالْمَعْنَى الْحَقِيْقِيُّ لِهَذَا الْحَدِيْثِ عِنْدَ مَنِ اعْتَبَرَهُ صَحِيْحًا لَا يُخَالِفُ تَنْزِيْهَ اللهِ عَنِ الْمَكَانِ وَالْحَدِّ وَالْأَعْضَاءِ.
- Жориянинг ҳадиси санад ва матн жиҳатидан музториб ҳадис бўлиб, бу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан бўлиши дуруст эмас. Бу эса ҳар қандай инсофли кишилар учун очиқ ойдиндир. Жориянинг “Аллоҳ осмонда”, деган сўзининг ўзи билан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уни мусулмон деб ҳукм қилди дейилганга ўхшаш сўз, у зот соллаллоҳу алайҳи васалламга лойиқ эмас. Чунки, ким Исломга киришни ирода қилса “Аллоҳ осмонда”, деган сўз билан эмас балки икки шаҳодат калимасини нутқ қилиш билан киради.
Аммо, мушаббиҳалар жориянинг ҳадисига Расуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам назарда тутмаган маънони бердилар. Ким бу ривоятни саҳиҳ деб эътиборга олса, унда бу ҳадиснинг ҳақиқий маъноси Аллоҳ таолони макондан, ҳудудлардан ва аъзолардан пок эканига мухолиф бўлмайди.
فَيَكُونُ مَعْنَى «أَيْنَ اللهُ؟»، عِنْدَ مَنْ أَخَذَ بِهَذَا الْحَدِيْثِ، «مَا هُوَ اِعْتِقَادُكِ فِي اللهِ مِنَ التَّعْظِيْمِ وَمِنَ الْعُلُوِّ وَرِفْعَةِ الْقَدْرِ؟»، لِأَنَّ «أيْنَ» تَأْتِي لِلسُّؤَالِ عَنِ الْمَكَانِ، وَهُوَ الْأَكْثَرُ، وَتَأْتِي لِلسُّؤَالِ عَنِ الْمَكَانَةِ أَيْ الْقَدْرِ وَالْمَنْزِلَةِ مِثْلِ قَوْلِ الشَّاعِرِ:
أَيْنَ الثَّرَى مِنَ الثُّرَيَّا وَ أَيْنَ مُعَاوِيَةُ مِنْ عَلِيِّ
Ким бу ҳадисни далил сифатида оладиган бўлса, ундаги “Аллоҳ қаерда?” деган саволнинг маъноси, Аллоҳ таолонинг улуғворлиги, олийлиги ва қадрининг буюклиги тўғрисида эътиқодинг қандай?, деб тушуниш керак. Чунки “Айна” кўпинча макон тўғрисидаги савол учун ишлатилади. Шу билан бирга “мавқе, мартаба, қадр-қиммат” тўғрисидаги савол учун ҳам ишлатилади. Худди шоирнинг ушбу сўзи каби:
Тупроқ қайдаю, Юлдуз қайда,
Муъовия қайдаю, Али қайда.
Яъни, бу шеърдаги тупроқ ва юлдуз сўзларидан ер ва осмон тушинилади. Шунга кўра, икки шахс ўртасидаги фарқга “Иккисини ўртасида ер билан осмончалик фарқ бор”, дейилади. Ва бу ўринда Али розияллоҳу анҳунинг мартабаси, қадр қиммати билан, Муовия розияллоҳу анҳунинг қадр-қиммати тенг эмаслиги баён этилган.
وَأمَّا قَوْلُ الْجَارِيَةِ «فِي السَّمَاءِ» أَوْ إِشَارَتُهَا إِلَى السَّمَاءِ فَإِنَّهَا أَرَادَتْ بِذَلِكَ أَنَّ اللهَ رَفِيْعُ الْقَدْرِ جِدًّا. وَقَدْ فَهِمَ الرَّسُولُ ذَلِكَ مِنْ كَلَامِهَا، أَيْ عَلَى تَقْدِيْرِ صِحَّةِ تِلْكَ الرِّوَايَةِ، أَيْ هَذَا عِنْدَ مَنْ صَحَّحَ هَذَا الْحَدِيْثَ مِنْ أَهْلِ السُّـنَّة. أُنْظُرْ: الشَّرْحُ الْقَوِيْمُ/ط6/ص124/ لِمَوْلَانَا الشَّيْخِ عَبْدِ اللهِ الْهَرَرِيِّ.
Аммо, жориянинг “Осмонда” деган сўзи ёки унинг осмонга қилган ишорасига келсак, бу билан Аллоҳ таолонинг қадри жуда ҳам юқори эканлигини ирода қилган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бу маънони жориянинг сўзидан тушунганлар. Яъни, агар мазкур ривоятни саҳиҳ дейилса ёки Аҳли суннадан бўлган бирор киши ушбу ҳадисни саҳиҳ деган тақдирдагина ушбу маъно тушунилади. Қаранг: Мавлоно Шайх Абдуллоҳ ал-Ҳарарий/ “Аш-Шарҳ ал-Қовийм” китоби.
وَمِنْ حَدِيْثِ الْجَارِيَةِ الَّذِي مَرَّ ذِكْرُهُ يُعْلَمُ أَنَّ الشَّخْصَ إِذَا قَالَ: «اللهُ فِي السَّمَاءِ»، وَقَصَدَ أَنَّهُ عَالِيُ القَدْرِ جِدًّا فَلَا يُكَفَّرُ، لِأَنَّ هَذَا حَالُهُ مِثْلُ حَالِ الْجَارِيَةِ السَّودَاءِ أَيْ عَلَى تَقْدِيْرِ صِحَّةِ تِلْكَ الرِّوَايَةِ. وَأَمَّا إِذَا قَالَ: «اللهُ مَوْجُودٌ بِذَاتِهِ فِي السَّمَاءِ»، فَهَذَا وَقَعَ فِي كُفْرٍ صَرِيْحٍ لِأَنَّهُ أَثْبَتَ التَّحَيُّزَ لِلّٰهِ.
- Юқорида ўтган жориянинг ҳадисидан маълум бўладики, бирор киши “Аллоҳ осмонда” деса, ва бу сўзи билан Аллоҳнинг қадри қиммати жуда ҳам олий қадрдир, дейишни қасд қилган бўлса, у кофир бўлди дейилмайди. Чунки, мазкур ривоятни саҳиҳ деган тақдиримизда, унинг ҳоли худди жориянинг ҳолига ўхшайди. Аммо, ким “Аллоҳ зоти билан осмонда мавжуддир” деса, бу очиқ ойдин куфрга воқе бўлади. Чунки у, бу гапи билан Аллоҳ таоло учун макон, жиҳат ёки шуларга ўхшаш чегараланиши мумкин бўлган нарсани нисбатини бериб тасдиқлади.
قَالَ رَسُولُ اللهِ ﷺ: «مَا السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ مَعَ الْكُرْسِيِّ؟ (أَيْ فِي جَنْبِ الْكُرْسِيِّ) إِلَّا كَحَلْقَةٍ مُلْقَاةٍ بِأَرْضِ فَلَاةٍ، وَفَضْلُ الْعَرْشِ عَلَى الْكُرْسِيِّ كَفَضْلِ الْفَلَاةِ عَلَى الْحَلْقَةِ». رَوَى هَذَا الْحَدِيْثَ الْإِمَامُ اِبْنُ حِبَّانَ فِي صَحِيْحِهِ وصَحَّحَهُ .
- Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Етти қават осмон Курси олдида қандай (ҳажмда)? (яъни, Курси ёнида). Саҳрога ташланган бир халқа кабидир. Курсига нисбатан Аршнинг катталиги эса, халқага нисбатан саҳронинг катталиги кабидир”, дедилар (Бу ҳадисни имом ибн Ҳиббон ўзининг саҳиҳида ривоят қилган ва саҳиҳ деган).
فَكَيْفَ يَكُونُ اللهُ فِي مَا يُشْبِهُ الْحَلْقَةَ الْمُلْقَاةَ فِي صَحْرَاءٍ وَاسِعَةٍ؟! وَالسَّمَاءُ مَخْلُوقَةٌ لِلّٰهِ، هُوَ خَلَقَهَا، لَمْ تَكُنْ ثُمَّ كَانَتْ، هُوَ كَانَ قَبْلَهَا، فَكَيْفَ يَحُلُّ الْخَالِقُ الْأَزَلِيُّ فِي الْمَخْلُوقِ الْحَادِثِ؟!
Энди қандай қилиб Аллоҳ таоло катта саҳрога ташланган халқа каби бўлиши мумкин?! Ҳолбуки осмон Аллоҳнинг махлуқи (яратилган нарса)дир. Аллоҳ уни яратган. Йўқ эди, кейин пайдо бўлган. Аллоҳ эса ундан аввал ҳам бўлган. Шундай экан, қандай қилиб Азалий Холиқ кейин пайдо бўлган махлуқнинг ичида бўлиши мумкин?!
فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ نَبِيًّا مِنْ أَنْبِيَاءِ اللهِ تَعَالَى كَانَ يَظُنُّ أَنَّ رَبَّهُ يَسْكُنُ السَّمَاءَ فَقَدْ كَفَرَ بِاللهِ. وَكَذَلِكَ لَوْ زَعَمَ أَنَّ نَبِيًّا مِنْ أَنْبِيَاءِ اللهِ قَالَ لِرَجُلٍ أَوِ امْرَأَةٍ: «أَيْنَ مَكَانُ اللهِ؟» فَإِنَّهُ، وَلَا شَكَّ، كَافِرٌ غَيْرُ مُسْلِمٍ، لِأَنَّهُ نَسَبَ الْكُفْرَ إِلَى نَبِيٍّ مِنْ أَنْبِيَاءِ اللهِ تَعَالَى.
- Ким, Аллоҳ таолонинг Пайғамбарларидан бир Пайғамбар ўз Роббисини осмонда яшайди, деб гумон қилган, деб ўйласа, демак, у Аллоҳга куфр келтирибди.
Худди шунингдек, Аллоҳ таолонинг Набийларидан бир Набий бир киши ёки аёлга: “Аллоҳнинг макони қаерда?”, деб айтган деб ўйласа ҳам (у Аллоҳга куфр келтирибди). Албатта, у шак-шубҳасиз кофирдир, мусулмон эмас. Чунки у Аллоҳ таолонинг Набийларидан бир Набийга куфрни нисбатини берди.
وَكَيْفَ يَسْتَقِيْمُ فِي الْعَقْلِ السَّلِيْمِ أَنْ يَنْسُبَ نَبِيٌّ مِنْ أَنْبِيَاءِ اللهِ الْمَكَانَ إِلَى اللهِ، وَمَا مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا وَهُوَ يَعْلَمُ أَنَّ نِسْبَةَ الْمَكَانِ إِلَى اللهِ تَعَالَى كُفْرٌ مُخْرِجٌ مِنَ الْإِسْلَامِ لَا يَصِحُّ مَعَهُ الْإِيْمَانُ.
Барча Пайғамбарлар Аллоҳ таолога маконнинг нисбатини бериш, исломдан чиқарувчи куфр эканлиги ва у билан иймон саҳиҳ бўлмаслигини биладиларку? Қандай қилиб, Аллоҳ таолонинг Пайғамбарларидан бир Пайғамбар Аллоҳ таолога макон нисбатини беришини соғлом ақл қабул қилсин?
إِنَّ نِسْبَةَ الْمَكَانِ إِلَى اللهِ تَعَالَى خُرُوجٌ عَنِ الْعَقْلِ. يَجِبُ عَلَيْنَا أَنْ نُسَلِّمَ لِلْعَقْلِ حُكْمَهُ بِأَنَّ اللهَ مَوْجُودٌ لَا فِي مَكَانٍ وَلَا فِي جِهَةٍ. لَا يُشْبِهُ الْعَالَمَ بِوَجْهٍ مِنَ الْوُجُوهِ لَا يَمَسُّهُ وَلَا يَعْلُو عَلَيْهِ بِالْمَسَافَةِ وَلَا يُحَاذِيْهِ وَلَا يَسْتَقِرُّ عَلَيْهِ.
Дарҳақиқат Аллоҳ таолони маконга боғлаш ва Унга бирор маконни жой қилиб бериш ақлдан ташқаридир. Аллоҳ таоло жиҳатсиз ва маконсиз мавжуд эканлиги, У Зот ҳар тарафлама оламга мутлақо ўхшамаслиги, олам У Зотга тегиб турмаслиги ва У Зотдан масофа жиҳатидан ҳам олий бўлмаслиги, У Зотга тенг бўлмаслиги ҳамда, У Зот оламда қарор топмаслиги ҳукмини ақлимизга сингдириб, унга топшириш бизлар учун вожиб бўлади.
وَبِالْعَوْدَةِ إِلَى حَدِيْثِ الْجَارِيَةِ السَّوْدَاءِ نَرَاهُ يُعَارِضُ الْحَدِيْثَ الْمُتَوَاتِرَ الَّذِي رَوَاهُ خَمْسَةَ عَشَرَ صَحَابِيًّا: «أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى يَشْهَدُوا أَنْ لَا إِلـٰهَ إِلَّا اللهُ وَأَنِّي رَسُولُ اللهِ» فَهُوَ مِنْ أَصَحِّ الصَّحِيْحِ.
Жориянинг ҳадисига қайтар эканмиз, у ўн бешта саҳобий ривоят қилган мутавотир ҳадисга қарама-қарши эканини гувоҳи бўламиз. Унда: “Одамлар “Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ ва мен Аллоҳнинг Расули эканимга шаҳодат келтирмагунларича, . . . уларга қарши жанг қилишга буюрилдим”, дейилган. Бу эса, саҳиҳнинг энг саҳиҳи бўлиб саналади.
وَوَجْهُ الْمُعَارَضَةِ فِيْهِ أَنَّ فِيْهِ الْاِكْتِفَاءَ بِقَوْلِ «اللهُ فِي السَّمَاءِ» لِلْحُكْمِ عَلَى قَائِلِهِ بِالْإِسْلَامِ، وَحَدِيْثُ: «أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى يَشْهَدُوا أَنْ لَا إِلـٰهَ إِلَّا اللهُ وَأَنِّي رَسُولُ اللهِ»، فِيْهِ التَّصْرِيْحُ بِأَنَّهُ لَا بُدَّ لِلدُّخُولِ فِي الْإِسْلَامِ مِنَ النُّطْقِ بِالشَّهَادَتَيْنِ.
Бундаги қарама-қаршиликнинг кўриниши, “Аллоҳ осмонда” деган сўзни ўзи билан уни айтувчисига мусулмон деб ҳукм чиқаришда кифояланиб қолишдир.
“Одамлар “Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ ва мен Аллоҳнинг Расули эканимга шаҳодат келтирмагунларича, . . . уларга қарши жанг қилишга буюрилдим”, ҳадисида эса, Исломга кириш учун икки шаҳодат калимасини нутқ қилиш лозим экани очиқ-ойдин баён қилинган.
فَحَدِيْثُ الْجَارِيَةِ لَا يُقَاوِمُ هَذَا الْحَدِيْثَ الْمُتَوَاتِرَ لِأَنَّ فِي رِوَايَتِهِ اِضْطِرَابًا.. وَكَذَلِكَ هُنَاكَ عِدَّةُ أَحَادِيْثَ صِحَاحٍ، لَا اِخْتِلَافَ فِيْهَا وَلَا عِلَّةَ، تُنَاقِضُ حَدِيْثَ الْجَارِيَةِ، فَكَيْفَ يُؤْخَذُ بِظَاهِرِ حَدِيْثِ الْجَارِيَةِ وَيُعْرَضُ عَنْ تِلْكَ الْأَحَادِيْثِ الصِّحَاحِ؟!
Жориянинг ҳадиси мутавотир ҳадисга мутлақо тенг келмайди. Чунки унинг ривоятида чалкашлик (ноаниқлик) бор. Худди шунингдек бу ерда жориянинг ҳадисига қарама-қарши келадиган, ҳеч қандай ихтилоф ва иллати бўлмаган бир қанча саҳиҳ ҳадислар бор. Шундай экан, қандай қилиб ана ўша саҳиҳ ҳадисларни ташлаб, жориянинг ҳадиси зоҳирига кўра олинсин?!
فَلَوْلَا أَنَّ لِلْمُشَبِّهَةِ هَوًى فِي تَجْسِيْمِ اللهِ وَتَحْيِيْزِهِ فِي السَّمَاءِ، كَمَا هُوَ مُعْتَقَدُ الْيَهُودِ وَالنَّصَارَى، لَمَا تَشَبَّثُوا بِحَدِيْثِ الْجَارِيَةِ، وَلِذَلِكَ يَرَوْنَهُ أَقْوَى شُبْهَةٍ يَجْتَذِبُونَ بِهِ ضُعَفَاءَ الفَهْمِ إِلَى عَقِيْدَتِهِمْ عَقِيْدَةِ التَّجْسِيْمِ.
Агар мушаббиҳалар Аллоҳга жисм ва У осмонни макон тутишлиги нисбатини беришда, (худди яҳудий ва насронийлар эътиқодларидек) қизиқиш ва хоҳишлари бўлмаганда, жориянинг ҳадисини маҳкам тутиб олмас эдилар. Шунинг учун улар бу ҳадисни илмсиз, тушунчаси йўқ, оддий инсонларни ўзларининг ақийдалари бўлмиш, Аллоҳга жисмни талқин қилиш ақийдасига жалб этадиган энг кучли шубҳа ва омил деб биладилар.
فَكَيْفَ يَخْفَى عَلَى ذِي لُبٍّ أَنَّ عَقِيْدَةَ تَحَيُّزِ اللهِ فِي السَّمَاءِ مُنَافِيَةٌ لِقَوْلِهِ تَعَالَى فِي سُورَةِ الشُّورَى ﴿لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ﴾، فَإِنَّهُ عَلَى ذَلِكَ يَلْزَمُ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَمْثَالٌ كَثِيْرَةٌ.
Аллоҳ таолони осмонда деб, Унга маконни нисбат бериш ақидаси, Шўро сураси, 11-оятидаги: “Ҳеч нарса унга ўхшамас”, деган Аллоҳнинг каломига тўғри келмаслиги ақл эгаларига қандай сир бўлиши мумкин?! Чунки шундай бўлса, У Зотга жуда ҳам кўплаб нарсалар ўхшаши лозим бўлади.
فَالسَّمَاوَاتُ السَّبْعُ مَشْحُونَةٌ بِالْمَلَائِكَةِ، وَمَا فَوْقَ هَذِهِ السَّبْعِ مَلَائِكَةٌ حَافُّونَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ لَا يَعْلَمُ عَدَدَهُمْ إِلَّا اللهُ، وَفَوْقَ الْعَرْشِ الَّذِي هُوَ سَقْفُ الْجَنَّةِ يُوجَدُ ذَلِكَ الْكِتَابُ الَّذِي كُتِبَ فِيْهِ: «إِنَّ رَحْمَتِي سَبَقَتْ غَضَبِي» رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ. مَعْنَاهُ مَظَاهِرُ رَحْمَتِي أَكْثَرُ مِنْ مَظَاهِرِ غَضَبِي.
Етти қават осмон фаришталар билан тўладир. Бу етти қават осмоннинг юқорисида эса, Аршнинг атрофини фаришталар ўраб олганлар. Уларнинг ададини эса Аллоҳдан ўзга ҳеч ким билмас. Жаннатнинг шифти бўлмиш Аршнинг юқорисида эса: “Менинг раҳматим ғазабимдан устундир”, деган ёзув мавжуд (Бухорий ривоят қилган). Унинг маъноси, раҳматимнинг турлари кўринишлари, ғазабимнинг турлари ва кўринишларидан кўпроқдир дегани.
فَمَنْ حَمَلَ حَدِيْثَ الْجَارِيَةِ عَلَى ظَاهِرِهِ وَظَنَّ اللّٰـهَ فِي جِهَةِ فَوْقٍ فَقَدْ أَثْبَتَ لِلّٰهِ أَمْثَالًا لَا تُحْصَى. فَتَبَيَّنَ بِذَلِكَ أَنَّ هَؤُلَاءِ الْمُشَبِّهَةَ مُخَالِفُونَ لِقَوْلِ اللهِ تَعَالَى فِي سُورَةِ الشُّورَى ﴿لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ﴾،.. وَلَا يَسْلَمُ مِنْ إِثْبَاتِ الْأَمْثَالِ لِلّٰهِ إِلَّا مَنْ نَزَّهَ اللّٰـهَ عَنِ التَّحَيُّزِ فِي الْمَكَانِ وَالْجِهَةِ مُطْلَقًا .
وَالْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ العالَمِين
Ким, жориянинг ҳадисининг зоҳирига қараб “Аллоҳ таоло юқори тарафда”,деб гумон қилса, бас, у Аллоҳ учун сон-саноқсиз ўхшашларни исбот қилибди. Мана шу билан мушаббиҳалар Аллоҳ таолонинг Шўро сурасидаги: ﴿لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ﴾ “Ҳеч нарса унга ўхшамас”, оятига мухолиф эканлари очиқ ойдин бўлди.
Демак, Аллоҳни ҳар қандай макон ва жиҳатлардан мутлақо пок деб эътиқод қилувчилар, Аллоҳ таолога ўхшашларни исбот қилишдан саломат бўладиганлардир!
Барча мақтов, шукрлар оламларнинг тарбиячиси Аллоҳга бўлсин!
Ушбу мақола интернет маълумотлари асосида тайёрланди.
Тошкент шаҳар, Олмазор тумани, “Ат-Термизий” масжиди имом хатиби Исҳоқжон домла Бегматов
