“Ичан-қалъа” давлат музей-қўриқхонаси фондида, шунингдек, маҳаллий аҳолининг қатор шахсий коллекцияларида ХVII-ХХ аср бошларига оид ноёб ҳужжатли тарихий манбалар мавжуд. Йиғилган маълумотлар таҳлили шуни кўрсатдики, мавжуд материалларнинг асосий қисмини ҳужжатли манбалар, биринчи навбатда, қози ҳужжатлари ва алоҳида хон ёрлиқлари ташкил этади[1].
Бу ҳужжатларнинг алоҳида матнлари устида ишлаш ХVII-ХХ аср бошларидаги Хива хонлигининг ижтимоий-иқтисодий ва ижтимоий-сиёсий тарихига оид янги қимматли маълумотлар мавжудлигини аниқлади. Анъанага кўра, бундай турдаги ҳужжатларни нашр этиш дипломатия деб номланган тарихий фан доирасига тўғри келди. Ҳужжатларнинг матнлари билан ишлашда биз кўплаб янги қизиқарли фактик материалларни топдик. Бу нафақат регистрлар кўринишида нашр этилган ҳужжатларни тизимлаштириш учун, балки тадқиқот адабиётларида этарлича ёритилмаган масалалар бўйича кенгайтирилган кириш билан нашрларни тақдим этиш истаги учун ҳам рағбат бўлди.
Хива хонлиги ижтимоий-иқтисодий ҳаётининг бир қатор жабҳаларини яхши билмас муаммоси, ҳикоя йилномалари билан бир қаторда ҳужжатли манбаларни ҳам кенг жалб этиш зарурлиги тадқиқотчилар томонидан очилгандан кўтарилиб келинади. Салтыков-Щедрин, фақат маълум даражада тарих фанининг Хива хонлигининг ижтимоий-иқтисодий тарихига оид фактик материалларга бўлган тараққиётини ривожлантиришга имкон берди.
Кейинчалик бу архив материаллари янги ҳужжатлар билан тўлдирилди. Улар Ю.Э.Брегел, М.Ю.Йўлдошев, А.Б.Вилданова, А.Шайхова ва бошқа бир қатор олимларнинг архив тадқиқотлари туфайли топилган.
Шу билан бирга, бу тадқиқотлар фақат 19-асрни қамраб олган бўлса, ХVIII асрдаги Хива хонлигининг ижтимоий-иқтисодий аҳволи. ва бошқа бир қанча тарихий даврлар ўрганилмаганлигича қолди. Бу йўналишдаги ўзига хос ютуқ “Хива қозиларининг 19-аср – 20-аср бошлари ҳужжатлари каталоги”нинг нашр этилиши бўлди. 6. Ушбу асарда 1713 та норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тавсифланган. Булар вақф хатлари, векселлар, ипотека, хайр-эҳсон, ижара ва бошқа шахсий ҳужжатлардир.
Ушбу ҳужжатларни ўрганиб чиқиб, ерга эгалик қилишнинг таркиби ва хусусияти, тасвирланган даврларда мавжуд бўлган оғирлик, узунлик, майдон ўлчовлари, ўша даврда муомалада бўлган пул бирликлари, маданий мулкнинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида маълумот олишимиз мумкин. Ҳозирги нашрга келсак, унда шахсий коллекциядан 73 та қози хужжатлари, шахсий коллекциядан 5 та хон ёрлиқлари, Ичан-Қалъа музейи коллекциясидан 14 та хон ёрлиқлари тақдим этилган.
Мазкур қози ҳужжатларининг энг биринчиси 1191 йил ражаб ойи/1777 йил август-сентябр ойларига тўғри келади. Энг охирги ҳужжат 29 рабиъ-II 1344 йил / 16 ноябр 1925 йил. зулҳижа 1325 йил / 24 январ 1908 йил.
Шундай қилиб, ушбу тўпламнинг ҳужжатлари икки юз эллик йилдан ортиқ вақтни қамраб олади. Жуда оз қисмини 17-аср ҳужжатлари, Арабшоҳлар сулоласининг сўнгги хонлари ҳукмронлиги даврига оид. Нисбатан кўпроқ ҳужжатлар 18-асрга тегишли. Ҳужжатларнинг асосий қисми 19-асрга, асосан Саййид Муҳаммадхон (1856-1864) ва Муҳаммад Раҳимхон II (1864-1910) ҳукмронлик қилган даврга тўғри келади. Бу хронологик тенденцияни қуйидаги сабаблар билан изоҳлаш мумкин. Ҳужжатларнинг бир қисми, хусусан, вақф мактублари эскирганлиги сабабли қайта ёзилган бўлса, янги ҳужжат янгиланган куни ҳужжатнинг аввалги мазмуни ва у ерда пайдо бўлган саналар сақланиб қолган ҳолда янгиланган.
Икки хонақоҳ Шайх Сулаймон Ҳадодийнинг ҳижрий 1072 йилда тузилган вақф ҳужжати бунга мисолдир. (1659-1660 Абулғозийхоннинг кўрсатмаси билан ҳижрий 750-йилнинг Рамазон ойи санаси ҳақидаги асл ҳужжат ўрнига). 1349 йил ноябр, иккинчисининг ёмонлашиши туфайли. Бу ҳужжат дастлаб ҳижрий 750-йил Рамазон ойидан бошлаб вакфномнинг тўлиқ матнини тақдим этади.
Сўнгра ўқиймиз: “Таҳрир-и жадид ҳижрий 1072 йилда чўчқа (ҳук) йилига тўғри келадиган янги нашр (таҳрир-и жадид) Хоразмда хоқонларнинг энг улуғи (мушожаъ ҳавоқин) кўрсатмаси билан (мувофиқ) қилинган. Абулғози Баҳодирхон. У дивонда ўтириб, 18-19 ёшлардаги бир йигитнинг кекса бир кишига (мард-и риши сафид) ушр ер ҳақидаги даъволарига қулоқ тутди: “Бу ер менга отамдан мерос қолган. Ота-боболаримиз ерни бошқаларга бермаган, мен ҳам бу ерни бермайман деган бобомни кўрдим”.
Шундан сўнг у [йигит] қўйнидан тумор, бирида шажара (насабнома), иккинчисида Шайх Сулаймон Ҳадодий мулкидаги вакфномани чиқариб олди. Мен, мулла Тоҳир ибн мулла Ошиқ Хивақий бу икки ҳужжатни кўздан кечириб, икки туморда бўлган, жуда эскирган ва йиртилган, хат ўчирилган қоғозларни назарда тутиб, ушбу ҳужжатни ўзгартиришларсиз, камчиликсиз ва зиён этказмасдан туздим. Умуман олганда, аввалги ҳужжатларни қайта тасдиқлаш ўрнатилган анъанадир.
Демак, масалан, хоннинг хон томонидан бериладиган турли ёрдамлар ҳақидаги ёрлиқлари баъзан унинг ўринбосарлари томонидан тасдиқланиши керак бўлган. Бошқа ёрлиқлар ёрлиқни асл олувчининг ўлимидан кейин унинг авлодлари ҳуқуқларини тасдиқлаш учун ўзгартиришни талаб қилди. Шу мақсадда янги ёрлиқ чиқарилди. Бу нашрда Хива хони Иранг Муҳаммаднинг (1688 – 1694) муҳтарам Ҳайит Шайх ва Ашур Шайхнинг ўғиллари Ниёз ва Эшниёзларнинг солиқ дахлсизлигини тасдиқлаш тўғрисида эълон қилинган ёрлиқи (ҳумоюн ёрлиқи) бунга мисол бўла олади.
Ёрлиқлар
Хон ёрлиқларининг ёзув услуби расмий руҳонийлик характерига эга бўлиб, мазмунан гулдор ва чўзиқ эмас. Бундай ҳужжатларнинг тузилиши 17-20-асрларда деярли ўзгармади. Хон томонидан тархонлик унвони берилишига ёрлиқларнинг маълум бир доираси бағишланган.
Одатда бу ҳуқуқ авлиё, саййид ва эшон авлодларига берилади. Ушбу белгини олувчига солиқ иммунитети, яъни ҳар хил турдаги солиқлар, солиқлар ва йиғимлардан озод қилиш имтиёзи берилади. Биз томонидан нашр этилган тархон ёрлиғда Хива хони Ануша Муҳаммад (1663-1686) Мулла Маҳмуд ва унинг ўғиллари Ниёзмуҳаммад, Муҳаммадқули, Муҳаммадамин, Муҳаммадзамон, шунингдек, унинг укалари Оллоҳқулини насиҳат қилади. Одинақўзи ва Падшоҳқўзи солиқ иммунитети (тархон ва марфуъ ал-калом).
Кейинги ёрлиқда Хива хони Муҳаммад Раҳим (1806-1825) икки шахс – Паҳлавон Назар ҳожининг ўғли Ғойиб Назар ва Муҳаммад Собирнинг солиқ дахлсизлигини (тархон ва марфуъ ал-калом) тасдиқлайди. Пишканикдаги Қулмуҳаммад масжиди жамоасидан (қаавм) Қиличнинг ўғли. У буни собиқ султон ва хоқонлар томонидан чиқарилган фармонлар, жумладан, марҳум хоннинг август фармони (маншур-и ҳумоюн) асосида амалга оширади. Ёрлиқлар суюрғали – хон томонидан ўзининг яқин сафдошларига ер бериш ҳақида гап боради.
Қози ҳужжатлари
Қози ҳужжатларини нашр этиш муайян анъанага эга. Р. Р. Фитрат ва К. С. Сергеев, А. А. Эгани ва О. Д. Чехович, Р. Г. Муқминова – бу тадқиқотчилар турли даврларда алоҳида қози ҳужжатларини нашр эттириб, ушбу турдаги ҳужжатларни тавсифлаш техникасини яратишга беқиёс ҳисса қўшганлар. “ХIХ аср – ХХ аср бошларидаги Хива қози ҳужжатлари каталоги” муаллифлар жамоасини алоҳида таъкидлаш керак. А. Ўринбоев, Г. Джурасвой, Т. Файзиев, Т. Хорикава ва К. Исогая вакиллари. Турли тадқиқот мақолалари ва айрим нашрларда қози ҳужжатларининг алоҳида нашрларини ҳам учратишимиз мумкин.
Шуни таъкидлаш керакки, кўпгина нашрларда тадқиқотчилар асосан ҳужжатлар ёки уларнинг матнларига тавсиф беришган. Гарчи, масалан, Р. Г. Муқминова “Мажмуъайи васоиқ” (ХVI аср)даги саккизта қози қарорининг факсимили ва таржимасини берибгина қолмай, балки ушбу ҳужжатларнинг кенгайтирилган таҳлилини ҳам тақдим этган.
Маълумки, ҳужжатлар тарихий география ва топография, ислом ҳуқуқи, мамлакат ижтимоий-иқтисодий тарихи ва ҳоказоларга оид энг муҳим фактик манбадир. Бундан ташқари, ҳар қандай тарихий ҳужжат маълум маънода ўша давр руҳини акс эттиради. Ўша даврда ҳукмрон бўлган ахлоқ, одамлар психологияси, маданий ва диний анъаналарнинг ўзига хослиги. “19-аср – 20-аср бошларидаги Хива қози ҳужжатлари каталоги”да баён этилган ҳуқуқий ҳужжатларни ўрганар эканмиз, биз алоҳида эътибор қаратмоқчи бўлган бир жиҳатга қизиқдик.
Биз вақфга пул муомалада бўлган вақфнома – вақф низомларининг кичик статистикасини олиб боришга қарор қилдик. Ўрганилаётган ҳужжатлардан кўриниб турибдики, пул капитали кўпинча вақфга айланган – 5-10 дан юзтагача. Бир қатор ҳужжатларда вақфга айлантирилган пул маблағларини ижарага бериш кўзда тутилган – “ижара” (яъни, кўчар ва кўчмас мулкни таъминлаш, савдо ва бошқа даромад келтирувчи операциялар учун ўсиш). Баъзан вақфга айлантирилган сўмга ер участкалари сотиб олиниб, кейин ижарага берилганлиги кўрсатилган.
Зафар Маҳмудов,
ТИИ Таҳфизул Қуръон кафедраси ўқитувчиси,
Алишер Навоий номидаги Тошкент Давлат
ўзбек тили ва адабиёти университети магистри
[1] Қозихона ҳужжатларига оид маълумотлар Эльёр Каримов. Регестры казийских докуменов и ханских йарлыков хивинского ханства XVII – начала ХХ в. (–Ташкент: Фан, 2007. –С. 15-55.) нашрига асосан берилди.
